“Tri thức thông thường là tập hợp các định kiến mà một người có được khi bước sang tuổi 18.”

-ALBERT EINSTEIN –

cuốn sách này sẽ hướng dẫn bạn cách tìm ra giải pháp cho những vấn đề khó khăn nhất, thậm chí cả những vấn đề tưởng như bất khả thi. Bạn sẽ học được các kỹ thuật tiềm ẩn trong những giải pháp của Einstein, người giải quyết các vấn đề vĩ đại nhất trong lịch sử. Einstein đã tìm ra lời giải cho một số vấn đề toàn cầu rắc rối nhất. Ông thành công vì ông có một lối tư duy hoàn toàn khác. Bạn có thể học cách tư duy này thông qua các phương pháp Einstein đã sử dụng.

Những phương pháp này của Einstein cũng như của những người được trình bày trong cuốn sách này, không chỉ để vén bức màn bí mật của vũ trụ. Nắm vững các cách thức giải quyết vấn đề mới còn giúp bạn cải thiện lợi nhuận doanh nghiệp, nâng cao cơ hội học tập cho con cái bạn, đưa ra những ý tưởng đột phá mang tính sáng tạo và đậm chất nghệ sĩ và cải thiện chất lượng cuộc sống của bạn. Có thể giải quyết các vấn đề phức tạp nhờ một nguyên tắc chung nằm ở tâm điểm của việc học cách tư duy như một thiên tài: phá bỏ các nguyên tắc thông thường.

Einstein là một trong những người phá bỏ nguyên tắc một cách tự nhiên nhất, một “James Dean” của khoa học. Ông không chỉ thách thức các định luật vật lý mà còn chế giễu truyền thống và chọc giận các chính phủ. Phá bỏ các nguyên tắc khiến Einstein luôn gặp rắc rối, nhưng ông luôn sẵn sàng dũng cảm đương đầu với bất kỳ luật lệ nào và đó chính là điểm mấu chốt thiên tài của ông. Einstein là người giải quyết vấn đề vĩ đại vì ông là người phá cách siêu đẳng. Đây cũng chính là đặc điểm chung của các thiên tài. Chúng ta cũng có thể học tập và trau dồi kỹ năng này. Chúng ta có thể tư duy theo cách của Einstein nếu học được cách phá bỏ các nguyên tắc thông thường.

NHỮNG NGUYÊN TẮC LỐI MÒN

“Chỉ một số ít người có thể bình thản diễn đạt các ý kiến khác biệt với định kiến trong môi trường xã hội của họ.

Còn hầu hết mọi người thậm chí không có khả năng hình thành các ý kiến như vậy.”

– ALBERT EINSTEIN –

Nếu bạn không thể giải quyết một vấn đề nào đó thì có lẽ là bạn vẫn bị kiểu tư duy theo lối mòn ám ảnh. Chúng ta đều có các nguyên tắc – các tư duy đã ăn sâu vào tiềm thức khiến ta coi chúng là điều đương nhiên. Chúng ta xây dựng các nguyên tắc này một cách tự nhiên. Qua quá trình sử dụng lặp đi lặp lại, quan niệm trở thành nguyên tắc. Khi một quy tắc lối mòn đã định hình thì mọi quan niệm đối lập khác đều bị bác bỏ.

Không phải nguyên tắc lúc nào cũng là xấu. Chúng giống như các đường ray tàu hỏa. Nếu bạn muốn đi tới nơi các đường ray dẫn bạn đến thì chúng chính là lựa chọn tuyệt vời của bạn. Nhưng cũng giống như các đích đến chưa có đường dẫn tới, một vài nguyên tắc của chúng ta không thể tiến gần tới các giải pháp. Cách duy nhất để tới đó là rời bỏ đường ray.

Nguyên tắc cản trở tư duy sáng tạo vì chúng có vẻ gần như chân lý vậy. Chúng che giấu vô số giải pháp ưu việt hơn tồn tại bên ngoài các nguyên tắc. Ta chỉ có thể thấy những giải pháp lớn lao đó khi phá bỏ những nguyên tắc của mình.

Ai cũng có những tư duy lối mòn như thế. Thậm chí, ngay cả Einstein cũng chịu ảnh hưởng của một trong những định kiến của bản thân trong nhiều năm. Với ông, nguyên tắc – định kiến đó là không thể vượt qua.

Bạn có thể không quan tâm đến việc khám phá các định luật chi phối vũ trụ nhưng vẫn phải lưu tâm đến các vấn đề khó khăn cần giải quyết. Những vấn đề của bạn có khi còn hóc búa hơn cả vấn đề của Einstein. Bạn có thể đang phải cạnh tranh với nhiều người tài giỏi trong môi trường luôn thay đổi trước khi bạn kịp hình dung về nó. Thách thức của bạn dường như là bất khả thi. Nhưng luôn có câu trả lời, miễn là bạn học được cách phá bỏ các nguyên tắc.

Vật cản lớn nhất khi đương đầu với một vấn đề bất khả thi chính là bản thân chúng ta. Chính những kinh nghiệm, giả định sai lầm, những điều chỉ đúng một nửa, những quy tắc bị đặt nhầm chỗ và những thói quen đã cản trở chúng ta tìm thấy giải pháp xuất sắc. Luôn tồn tại các ý tưởng lỗi lạc mới cũng như các giải pháp thiết yếu, chỉ có điều chúng nằm bên ngoài lối tư duy thông thường của chúng ta, nếu không đã có người tìm ra chúng. Để giải quyết những vấn đề bất khả thi, bạn phải phá bỏ các nguyên tắc.

PHÁ BỎ CÁC NGUYÊN TẮC VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

“Đôi khi tôi tự hỏi tại sao tôi lại tìm ra Thuyết Tương đối. Lý do, theo tôi nghĩ, một người trưởng thành không baogiờ ngừng suy nghĩ về các vấn đề không gian và thời gian. Họ đã nghĩ đến chúng từ khi còn là một đứa trẻ.

Nhưng do trí tuệ của tôi phát triển chậm chạp, nên kết quả là đến khi lớn, tôi mới bắt đầu băn khoăn về không gian và thời gian.”

– ALBERT EINSTEIN –

Quả không ngoa khi nói phá bỏ nguyên tắc là bí mật của thiên tài Einstein. Ông là người thông minh bẩm sinh và rất mực kiên trì. Làm thế nào để chúng ta biết việc phá bỏ nguyên tắc không phải là sự giễu cợt của thiên tài? Hãy thử làm một thí nghiệm tư duy đơn giản xem điều gì đã khiến Einstein nảy sinh ra các ý tưởng tuyệt vời. Einstein rất ưa thích các thí nghiệm tư duy nên việc coi ông là mục tiêu nghiên cứu của chúng ta cũng là phù hợp. Chúng ta sẽ xem xét tri thức, kiến thức và cách phá vỡ nguyên tắc của Einstein xem chúng đã tác động tới những ý tưởng sáng tạo của ông như thế nào. Thí nghiệm này không bao gồm các công thức toán học hay vật lý phức tạp.

Trong suốt cuộc đời, Einstein luôn giữ được một trí tuệ mẫn tiệp. Điều này được thể hiện bằng một đường thẳng nằm ngang trong thí nghiệm tư duy của chúng ta (Hình 1.1). Kiến thức sâu rộng của Einstein về toán học và khoa học được tích lũy dần theo năm tháng. Trong thí nghiệm, ta thể hiện kiến thức đó bằng một đường thẳng nằm chéo từ dưới lên. Như vậy, ta có được những gì có thể mong đợi ở một thiên tài.

Nhưng khi ta xem xét khả năng giải quyết vấn đề của Einstein thì có điều gì đó không ổn. Khởi điểm là năm 1905, khi vừa tốt nghiệp đại học, Einstein đã trải qua một giai đoạn dài với những tư duy thật sự cách mạng. Trong gần 20 năm sau đó, ông tiến những bước dài trên con đường nghiên cứu khoa học. Những đột phá quan trọng nhất đều xuất hiện trong cùng một năm đáng nhớ ở giai đoạn đầu của sự nghiệp. Tuy nhiên, trong những năm sau đó, khả năng giải quyết vấn đề của Einstein bị rơi rụng đi ít nhiều. Chúng ta thể hiện điều này bằng một đường thẳng đi xuống. Einstein vẫn tiếp tục hăng say nghiên cứu các vấn đề vật lý quan trọng nhất. Ông vẫn là người xuất chúng. Thậm chí, ông còn thu được thêm nhiều kiến thức về vật lý và toán học. Ông có một khoảng thời gian liên tục tập trung vào công việc và được hợp tác với những bộ óc vĩ đại nhất thế giới nhưng không tìm ra thêm một lời giải nào cho các vấn đề khoa học quan trọng.

Chúng ta vốn kỳ vọng khả năng giải quyết vấn đề của Einstein phải tương quan với trí tuệ và kiến thức của ông. Nhưng khả năng này lại giảm đi khi kiến thức của ông tăng lên. Sáng tạo dồi dào nhất khi kiến thức ở mức thấp nhất. Điều này có vẻ không ổn. Ta sẽ loại bỏ các kết quả trong thí nghiệm tư duy nếu mô hình này không lặp lại trong cuộc đời những người lỗi lạc khác. Những người sẵn sàng phá bỏ nguyên tắc sẽ giải quyết được các vấn đề bất khả thi. Họ thường là những người mới đặt chân vào một lĩnh vực và không chịu tác động của vô số những tiền lệ trước đó.

Không phải vị giáo sư già thông thái Einstein mà chính chàng thanh niên Einstein vừa tốt nghiệp đại học là người tìm ra lời giải cho những bí ẩn của không gian và thời gian. Ông làm việc tại phòng sáng chế Thụy Sỹ với nhiệm vụ xem xét các cải tiến về máy vắt nước dùng trong giặt là. Ông nghiên cứu vật lý khi rảnh rỗi. Và ông đã phá bỏ các nguyên tắc.

Vấn đề Einstein giải quyết với phương trình E = mc2 thật ra không phải là điều mới mẻ. Một thế hệ các nhà khoa học đã nỗ lực trả lời câu hỏi tại sao ánh sáng dường như luôn chuyển động với cùng một tốc độ trong mối tương quan với người quan sát. Bất kể bạn đang chuyển động cùng hướng hay ngược chiều với tia sáng thì tốc độ của tia sáng vẫn không thay đổi. Đó là một trong những vấn đề quan trọng nhưng gây nản lòng nhất trong giới khoa học. Nhiều tên tuổi lỗi lạc đã gần như tìm ra được giải pháp, nhưng tất cả đều thất bại chỉ vì một nguyên tắc.

Hàng trăm năm trước, Isaac Newton đã tuyên bố thời gian là tuyệt đối. Thời gian không đi nhanh hơn hay chậm hơn. Nó là hằng số của vũ trụ. Lý lẽ của Newton có lý nên ý kiến đó dần ăn sâu bám rễ vào tâm trí của tất cả các nhà khoa học sau Newton, thậm chí trở thành nền móng của mọi kiến thức khoa học. Các nhà khoa học thậm chí không tưởng tượng ra việc phá bỏ nguyên tắc “thời gian tuyệt đối” nên họ không thể giải quyết được vấn đề.

Einstein không gặp rắc rối gì khi phá bỏ nguyên tắc “thời gian tuyệt đối” của Newton. Ông chỉ đơn giản tưởng tượng rằng với vật này, thời gian có thể đi nhanh hơn so với vật khác. Điều đó làm thay đổi hoàn toàn vấn đề. Một vài dòng tính toán (xem Phụ lục B) đã khởi đầu con đường cách mạng hóa thế giới của Einstein. Nhờ phá bỏ một nguyên tắc, Einstein đã tìm ra lời giải cho vấn đề hóc búa nhất của khoa học.

Nếu phá bỏ nguyên tắc là bí mật của thiên tài Einstein thì chúng ta có thể phán đoán khả năng giải quyết vấn đề của ông sẽ giảm sút khi ông không phá bỏ nguyên tắc nữa – điều này đã xảy ra. Khi các nhà vật lý học lấy công trình của Einstein làm nền tảng, họ đã tạo ra một lý thuyết mới. Trọng tâm của lý thuyết này là khái niệm về tính không chắc chắn, theo đó, ta không thể đoán được một số kết quả. Einstein nhận thấy tính không chắc chắn gây ra phiền toái. Lý trí mách bảo ông rằng vũ trụ có thể dự đoán được. Ông ghét những điều không chắc chắn. Ông không thể tin rằng Chúa Trời sẽ chơi trò xúc xắc với vũ trụ. Ông dừng các khám phá của mình lại và đứng vào đội ngũ những người thông minh bị rối bời trước những tri thức thông thường.

CÁC VẤN ĐỀ BẤT KHẢ THI: GIÀNH CHIẾN THẮNG KHI CHƠI CỜ CA-RÔ

Các vấn đề bất khả thi cũng giống như giành chiến thắng khi chơi cờ ca-rô. Dường như giành chiến thắng là điều không thể. Bạn có thể chơi đi chơi lại, vận dụng nhiều chiến thuật khác nhau nhưng vẫn không thành công. Nhưng bạn có thể giành chiến thắng khi chơi cờ ca-rô và giải quyết các vấn đề vô vọng khác nếu bạn phá bỏ nguyên tắc.

Đi thêm lượt

Khi chơi cờ ca-rô, nếu được đi thêm lượt thì bạn sẽ giành chiến thắng thật dễ dàng. Bạn có thể thốt lên: “Cái gì vậy?”, “Bạn không thể làm điều đó!”. Tất nhiên, chơi như vậy là ăn gian nhưng nó sẽ mang lại hiệu quả và giúp giải quyết vấn đề. Bạn đứng trước lựa chọn hoặc phá bỏ nguyên tắc, hoặc chịu thất bại.

Có thể bạn không muốn ăn gian khi chơi cờ ca-rô nhưng nếu đó là một vấn đề quan trọng, khó khăn phải giải quyết thì bạn nghĩ thế nào? Bạn sẽ phá bỏ nguyên tắc để tạo ra giải pháp hay chịu thất bại? Tất nhiên, tôi không nói đến các vấn đề đạo đức mà là các nguyên tắc trong đầu ra lệnh cho bạn phải giải quyết vấn đề như thế nào.

Trên thực tế, không có nhiều người cân nhắc việc sử dụng thêm lượt đi (chơi ăn gian), nhưng nó lại là một giải pháp tiết kiệm thời gian. Chẳng hạn, sau một trận đánh trong cuộc Nội chiến Mỹ, Robert E. Lee nói với các cộng sự rằng ông tin tướng Grant sẽ chuyển quân tới Spotsylvania vì đó là lựa chọn tốt nhất của ông ta. Lee lên kế hoạch điều quân đi đường tắt tới địa điểm đó. Như vậy, đội quân của Lee đã “đi thêm một lượt” và tới Spotsylvania trước quân của Grant.

“Đi thêm lượt” cũng thường được sử dụng trong kinh doanh. Khi nhà sản xuất thuốc Tylenol biết đối thủ sản xuất thuốc giảm đau Datril chuẩn bị tiến hành một đợt siêu giảm giá, ngay lập tức họ tiến hành “đi thêm lượt.” Họ giảm giá sản phẩm của mình xuống bằng giá mà Datril dự định quảng cáo khiến thông tin giảm giá của Datril trở thành một quả bóng bị xì hơi. Nhờ thế, Tylenol vẫn tiếp tục giữ vững thị phần của mình.

Sử dụng tài sản của người khác

Có nhiều cách giành chiến thắng khi chơi cờ ca-rô cũng như giải quyết các vấn đề bất khả thi. Không khó để có được ba ký hiệu trên một hàng nếu bạn dùng một ký hiệu X với hai ký hiệu O. Tại sao bạn phải tự giới hạn mình vào những ý tưởng của riêng bạn?

Khi xây dựng kế hoạch cơ sở cho một cuộc tấn công của Nhật Bản vào Trân Châu Cảng, Đô đốc Harry Yarnell thuộc Hải quân Hoa Kỳ đã xác định các hướng tấn công tốt nhất cũng như các chiến lược khả thi. Thậm chí, ông còn mô tả cách tấn công với hai tàu sân bay (hàng không mẫu hạm) Mỹ năm 1932. Hải quân Hoàng gia Nhật Bản nhận ra giá trị của ý tưởng này và biến kế hoạch của chính vị đô đốc Mỹ thành cuộc không kích chống lại Hải quân Mỹ thành công. Họ không bận tâm khi dùng kế hoạch tác chiến của người Mỹ. Nếu nó được việc, hãy sử dụng nó và không cần quan tâm đến nguồn gốc của nó. Vậy bạn sẽ sử dụng ý tưởng của ai để giải quyết vấn đề?

Định nghĩa chiến thắng một cách linh hoạt

Bạn có thể giành chiến thắng khi chơi cờ ca-rô hoặc tìm ra lời giải cho các vấn đề hóc búa nếu bạn định nghĩa chiến thắng một cách linh hoạt. Cho phép mình có một chỗ lệch trong hàng và bạn sẽ luôn giành chiến thắng. Đôi khi, điều kiện chúng ta đặt ra cho việc giành chiến thắng quá chặt chẽ hoặc không phù hợp. Khi Winston Churchill trở thành Bộ trưởng Bộ Nội vụ ở tuổi 35, một số bạn bè của ông đã tự hỏi tại sao họ không mong đợi được giữ những vị trí quan trọng từ khi còn trẻ. Churchill chỉ cáu kỉnh: “Napoleon giành chiến thắng trận Austerlitz khi bằng tuổi tôi.” Churchill không thể giành chiến thắng khi đấu tranh với tham vọng của bản thân vì ông định nghĩa về chiến thắng quá cao. Thay đổi định nghĩa về thành công có thể mang lại lời giải cho một vấn đề.

Hợp tác

Có lẽ nguyên tắc đối thủ phải thua chính là trở ngại lớn nhất cho cả hai người chơi trong việc giành chiến thắng. Hãy hợp tác với đối thủ của bạn sao cho cả hai đều giành chiến thắng. Một lần, tôi chứng kiến cảnh một tòa nhà bị cháy rụi. Người chủ tòa nhà cảm thấy hài lòng và sở cảnh sát phòng cháy chữa cháy cũng vậy. Người chủ cần phá bỏ tòa nhà trong khi sở cảnh sát phòng cháy chữa cháy cần một nơi để luyện tập kỹ năng cứu hỏa. Nhu cầu của cả hai bên đều được đáp ứng một cách hoàn hảo.

Tất cả những giải pháp trên đều phá bỏ các quy tắc của cờ ca-rô, cũng như Einstein đã phá bỏ các quy tắc vật lý. Nếu chỉ nỗ lực không thôi thì bạn sẽ không thể giành chiến thắng trong cờ ca-rô hay tìm ra lời giải cho các vấn đề hóc búa. Bạn phải phá bỏ các nguyên tắc.

TƯ DUY THEO CÁCH CỦA EINSTEIN: PHÁ BỎ CÁC NGUYÊN TẮC

“Con người cố gắng tự tạo ra một bức tranh thế giới đơn giản và thông minh theo cách phù hợp với mình; sau đó, họ sẽ cố gắng đổi vũ trụ của họ lấy vô số các trải nghiệm.

Như vậy tức là họ đã vượt qua nó.”

– ALBERT EINSTEIN –

Tư duy theo cách của Einstein mang lại hiệu quả vì trở ngại lớn nhất khi giải quyết những vấn đề hóc búa chính là những điều ở ngay trong đầu chúng ta. Rất khó phá bỏ nguyên tắc! Điều này lý giải tại sao có nhiều người thông minh nhưng có ít người được như Einstein. Bạn có thể phải phá bỏ một nguyên tắc vốn được tôn sùng để giải quyết những vấn đề hóc búa của mình. Henry Ford kiếm được bộn tiền nhờ sản xuất hàng loạt xe ô tô tiện dụng dòng T, nhưng ông suýt mất trắng toàn bộ tài sản vì chính nguyên tắc xe dòng T ấy. Ngày càng có nhiều đối thủ cạnh tranh chào bán xe với nhiều chi tiết bổ sung và nhiều lựa chọn hơn cho tầng lớp trung lưu. Henry đánh mất thị phần khi vẫn sản xuất loại xe đen dòng T vì ông không dám phá bỏ nguyên tắc của chính mình.

Nguyên tắc bạn cần phá bỏ có thể vượt qua tri thức thông thường. Bạn và các đồng nghiệp có thể biết chắc bạn đang mắc một lỗi lầm ngớ ngẩn, nhưng vượt qua tri thức thông thường dường như là cách duy nhất để giải quyết vấn đề. Einstein thừa nhận lỗi lầm lớn nhất của ông là đã chỉnh sửa một số phương trình nhằm biến những tri thức về vũ trụ thành tương hợp với tri thức thông thường của ông. Những phép tính mách bảo ông rằng vũ trụ hoặc giãn nở, hoặc đàn hồi. Nhưng ông cảm thấy vũ trụ phải ở trạng thái tĩnh – một cái liếc nhìn lên bầu trời đêm sẽ khẳng định chân lý đó. Mãi về sau, khi các nhà thiên văn học quan sát được sự giãn nỡ của vũ trụ, ông mới cải chính điều này.

Bạn có thể giải quyết những vấn đề bất khả thi như Einstein đã làm. Tất nhiên việc này không dễ nhưng bạn sẽ thấy vui khi làm theo cách của Einstein. Phá bỏ các nguyên tắc sẽ mang lại sự phấn chấn. Nếu bạn có thể học cách phá bỏ các nguyên tắc đang cản trở bạn thì vũ trụ đã ở trong tầm tay bạn.