Khi còn là một cô bé, tôi rất gầy, nhưng trong tuổi thiếu niên tôi bắt đầu mập ra. Sau khi tốt nghiệp trung học, tôi ngừng theo đuổi các môn thể thao tranh tài và biện bạch là không có thời gian. Tôi bắt đầu nghiện ăn và chỉ sau một thời gian, tôi tăng cân thấy rõ, vì tôi không thể ngừng ăn vặt. Như thể chừng đó còn chưa đủ, sau một thất bại trong quan hệ tình cảm, tôi đầu hàng vô điều kiện, và hoàn toàn không kiểm soát được cân nặng của mình. Tôi đã quen với sức nặng thân thể và bắt đầu chấp nhận hình thể mới. Công việc của tôi vẫn tốt; tôi có bạn mới và bắt đầu tiệc tùng, nhưng thực ra, tôi đang tự dối mình. Tôi biết mình chẳng vui vẻ gì. Một hôm, tôi cảm thấy chán ngán cuộc sống đó và quyết định loại bỏ phần trọng lượng thừa và những lời biện bạch của mình. Tôi điều kiện đi tập thể dục thẩm mỹ năm lần một tuần, và bắt đầu ăn uống điều độ. Trong năm rồi, toi đã xuống được hơn 30 kilogram và duy trì trọng lượng cơ thể ổn định trong ba tháng gần đây. Nhưng điều quan trọng hơn là tôi cảm thấy thoải mái hơn, khỏe mạnh hơn, trẻ trung hơn, hấp dẫn hơn. Và điều làm tôi cảm thấy vui hơn cả là tôi trở thành một ví dụ gợi cảm hứng cho những người khác trong gia đình, bạn bè và cả đồng nghiệp.

Claudia, Lima, Peru

Chúng ta không bao giờ có ý định – hoặc ít ra là tự giác – bỏ cả cuộc đời mình để chăm sóc và nuôi dưỡng những con bò được bố mẹ truyền lại cho chúng ta hay những con bò mình nhặt lấy trong cuộc sống. Chúng ta cũng không sẵn sàng để thích nghi với những thái độ và hành vi có khả năng hủy hoại thành công của mình chỉ vì muốn chứng minh một quan điểm nào đó là đúng.

Nghe có vẻ phi lý, nhưng đa số lời biện bạch và các thái độ tạo ra sự hạn chế mà chúng ta thừa nhận vốn là kết quả từ những dụng ý tốt. Đằng sau mỗi hành vi, bất kể nó có thể mang tính tự hủy hoại như thế nào, đều chứa đựng một ý định mang tính tích cực. Nói chung, chúng ta không ai lại chấp nhận những thói quen xấu để rồi làm hại đến chính mình. Chúng ta đơn giản chỉ tin rằng chuyện đó nhất định có lợi cho chúng ta theo một khía cạnh nào đó.

“Tôi bỏ thuốc lúc nào mà chẳng được. Vấn đề là tôi chưa muốn bỏ thôi.” Sự bào chữa này chỉ giống như một lối thoát nhằm né tránh vấn đề. Đây là lối thoát dễ dàng cho những người không thể bỏ được thói nghiện, kéo dài hành vi nguy hại của họ, che giấu sự bất lực trước thói nghiện này, và đồng thời để bảo vệ sĩ diện cho mình.

Con bò này cung cấp cho họ nhận thức giả tạo là họ đang chủ động điều khiển mọi việc. Nó che giấu thực tế là chính thói quen xấu đang điều khiển họ. Điều tệ hại nhất là họ có thể mang theo con bò này suốt đời mà không hề làm gì để giải quyết nó.

Cũng giống như con bò này, còn có vô số niềm tin sai lầm khác mà chúng ta vẫn mang theo bên mình mà mục đích duy nhất của chúng là giúp ta tránh cảm giác bất lực. Một trong những con bò thông thường có sức tàn phá lớn nhất có tên

“Tôi không giỏi việc đó”. Bạn không thể tưởng tượng nổi có bao nhiêu người sẵn sàng đưa ra lời biện giải này như một phản ứng tự động trước hầu như bất cứ yêu cầu nào – ở trường học, ở nhà, hay ở chỗ làm. Hãy xem những câu nói dưới đây có nghe quen tai không nhé:

Christine: James, thầy muốn em thuyết trình năm phút trước lớp với bất cứ chủ đề nào em thích.

James: Thưa thầy, thầy có thể yêu cầu em làm gì cũng được, chỉ cần không phải thuyết trình. Em thuyết trình dở lắm. Vì vốn dĩ em nhát như cáy rồi.

George: Cindy, tôi muốn cô gọi cho khách hàng và thông báo với họ về dòng sản phẩm mới của công ty.

Cindy: Thôi mà, không phải là tôi chứ! Tôi có biết gì về buôn với bán đâu. Chuyện đó đâu phải dành cho tôi.

Amanda: Ok, Carl, anh sẽ chịu trách nhiệm viết báo cáo.

Carl: Chị có đùa không? Tôi có zero khả năng viết lách. Tôi khổ với nó cả đời rồi!

Điều tệ nhất ở đây là hầu hết những người đó đã rất nhanh chóng xác nhận điểm yếu của mình mà chẳng hề biết mình có thật sự yếu kém thế không. Tôi gặp Frank trong một buổi thuyết trình có hơn 5.000 người tham dự.

Trong khi tôi đang chuyện trò ngẫu nhiên với vài người trong số cử tọa trước khi lên sân khấu, Frank thú nhạn với tôi rằng sự nhút nhát của anh ấy quá nặng đến nỗi trong đời mình, anh chưa bao giờ có thể trình bày suôn sẻ một vấn đề nào đó cho một nhóm có nhiều hơn bốn đến năm người nghe.

Nếu phải làm vậy, anh sẽ ngượng ngập và bất an đến toát mồ hôi; anh ta không thể tập trung được tư tưởng và đôi khi thậm chí không thốt được tiếng nào. Những trường hợp như thế này có phần nào không bình thường, nhưng với những người bị tình trạng này thì đó là cả một cuộc đời bị tra tấn và đau khổ.

Ngay trước khi bước lên bục, tôi hỏi liệu lát nữa đây anh ta có đồng ý giúp tôi một việc không, nhưng tôi không cho anh ta biết đó là việc gì. Anh ta đồng ý mặc dù có phần lưỡng lự. Vậy nên, không nói gì thêm nữa, tôi yêu cầu anh ta lên hàng ghế đầu ngồi. Và rồi, trong buổi thuyết trình, tôi yêu cầu anh ta bước lên sân khấu. Tôi đang trình bày về năng lực thuyết phục, trong phần thực tập bán hàng, tôi yêu cầu anh ta giới thiệu sản phẩm cho toàn bộ khán thính giả.

Có lẽ Frank cảm thấy anh ta đang trải qua cơn ác mộng tệ hại nhất của đời mình. Làm sao tôi có thể gọi anh lên đây sau khi anh đã thú nhận hết với tôi về tính nhút nhát của mình vài phút trước đó? Lúc lên sân khấu, bước chân của anh ta có vẻ hơi run rẩy. Mặc dù anh ta đã chắc chắn với tôi là anh ta rất muốn loại bỏ con bò đó, nhưng tôi ngờ rằng anh ta không muốn ra tay trước mặt 5.000 người lạ như lúc này. Chúng tôi bắt đầu một cách chậm rãi. Lần thử đầu tiên của anh ta còn xa mới được xem là đạt, nói một cách châm chước. Sau khi thực hiện xong, tôi cho anh vài góp ý để giúp cho việc giới thiệu sản phẩm của anh thêm phần nhiệt tình. Anh ấy thử lại lần nữa. Và tôi lưu ý anh vài điều nữa, rồi anh lại thử.

Những gì xảy ra tiếp theo chắc chỉ thua phép màu chút đỉnh mà thôi. Mười phút sau, con người từng hơn 50 năm là nạn nhân của con bò “Tôi mắc cỡ lắm!” bây giờ còn có thể kể chuyện tiếu lâm và làm cho khán giả gào lên và vỗ tay ầm ầm. Chúng tôi gặp lại sau buổi thuyết trình hôm đó và nói chuyện với nhau, lúc này anh ta đã bình tĩnh lại. Điều duy nhất anh ta có thể nói với tôi là: “Tôi không ngờ mình có khiếu trong chuyện này!”.

Vì sao chúng ta lại thừa nhận những niềm tin làm giới hạn khả năng của bản thân mà hầu như không mấy khi dám tự hỏi liệu những niềm tin đó là đúng hay sai? Sao bạn có thể để bị thuyết phục và tin vào những thiếu sót và khuyết điểm của bản thân để rồi sau đó, giống như Frank, mới phát hiện rằng mình đã sai? Sao bạn lại có thể để bị thuyết phục và tin rằng bạn không làm được điều này điều kia trước khi bạn làm thử?

Hãy xem bạn cả tin đối với những lời biện bạch này như thế nào. Ví dụ như bạn học một nghề nghiệp hay một chuyên môn, một phận sự hay một công việc nào đó mà bạn cảm thấy mình làm tốt, bạn thích thú với công việc và phát triển kỹ năng đặc biệt cho lãnh vực đó. Một thời gian sau, bạn tự nhủ: “Chà, đây chính là năng khiếu của mình! Mình thật sự giỏi trong lĩnh vực này!”; một số người còn quá đà hơn nữa, và tuyên bố: “Đây chính là định mệnh của mình!”.

Nếu chỉ vậy thì chẳng có gì đáng nói. Việc phát hiện ra tài năng tự nhiên trong một lĩnh vực nào đó chẳng có gì sai. Rắc rối với quá nhiều người chỉ bắt đầu khi họ đưa ra kết luận sai lầm là họ chỉ có thể giỏi trong một lĩnh vực nào đó, như trong những lời nhận xét trên đây cho thấy.

Họ giả định rằng trong những lĩnh vực khác, họ sẽ không thể làm tốt như vậy được, và họ không phát triển những khả năng khác. Họ bắt đầu đưa ra các lời lẽ biện bạch – các con bò; rồi tìm nguyên nhân – thêm nhiều con bò nữa, để giải thích cho sự hạn chế trong khả năng của mình, và họ đưa ra các khẳng định như: – Tôi luôn như vậy mà.

– Quên nó đi! Chúng tôi chẳng thấy chút cơ hội thành công nào trong chuyện này cả.

– Tôi bẩm sinh đã không có năng khiếu trong chuyện này.

– Tôi cũng không có hình thể hoặc tài năng gì cô cần cho môn thể thao đó.

– Anh cũng biết mà, tôi luôn dở tệ trong kinh doanh.

– Tính tôi không phù hợp với chuyện đó.

Do vậy, dù không cố ý, chúng ta cũng đã tạo nên các giới hạn làm ức chế sự phát triển cá nhân và bịt mắt chính mình trước những tiềm năng không giới hạn có thể được phát hiện trong mỗi chúng ta. Và vấn đề chẳng có gì liên quan đến năng lực thể chất, gene di truyền, tính cách, hoặc cái mà chúng ta vẫn gọi là tài năng thiên bẩm. Vấn đề thật sự nằm ở chương trình về tinh thần mà chúng ta lưu trữ thông tin trong tiềm thức, và nó hoạt động như những cơ chế tự vệ giúp chúng ta duy trì một hình ảnh lành mạnh.

Chẳng phải chúng ta tự thấy mình không có khả năng hay bất tài, nhưng dường như chúng ta nghĩ rằng mình chỉ có thẻ giỏi ở một chuyên môn nào đó thôi. Vì tin như vậy, chúng ta bỏ phí nhiều khả năng chúng ta sẵn có và chấp nhận làm một phiên bản kém chất lượng hơn của chính mình.

Những sự khẳng định nghe có vẻ tích cực như “Đây thật sự là sở trường của tôi” có thể củng cố hai tư tưởng nguy hiểm: một là “ít ra thì mình cũng giỏi về điều gì đó,” và hai là “không ai có thể giỏi mọi thứ”.

Tuy nhiên, trong thực tế, tất cả chúng ta cũng đều có khả năng làm tốt trong rất nhiều lãnh vực khác nhau. Thực ra, có lẽ chúng ta sở hữu nhiều tài năng và năng khiếu tự nhiên hơn những gì ta tự thừa nhận, nhưng chúng ta không bao giờ trải nghiệm những thứ đó cho đến khi chúng ta không loại bỏ con bò mang tên “Đây mới thực sự là năng khiếu của tôi”.

Bạn muốn như thế nào, bạn sẽ như thế đó

Một niềm tin sai lầm có thể là kết quả của những trải nghiệm đọng lại trong ký ức mặc dù nó không còn giá trị với cuộc đời của bạn nữa. Theo Tiến sĩ C.R.

Snyder, giáo sư chuyên ngành tâm lý học lâm sàng tại Đại Học Kansas, trong những năm đầu đến trường, khi các cô cậu bé bắt đầu lo lắng về những điều người khác nghĩ về mình, chúng bắt đầu hóa giải sự chỉ trích bằng cách chối bỏ. Vì vậy chúng bắt đầu đưa ra những lời biện hộ như là một cách để bảo vệ sĩ diện, và sử dụng những lời biện giải như những chứng cớ ngoại phạm cho thành tích yếu kém của mình.

Có lẽ vào năm bạn được 10 tuổi, ông thầy giáo lớp 5 của bạn đã yêu cầu bạn bước lên trước lớp đọc một bài thơ cho cả lớp nghe. Dù sự trình bày của bạn không đến nỗi quá tệ, thầy giáo vẫn phá lên cười và các bạn trong lớp thì chế giễu bạn. Tất nhiên toàn bộ sự kiện này làm bạn cảm thấy hết sức khó chịu. Ngay lúc đó, bạn quyết định: để không phải lâm vào những tình huống bi hài như vậy một lần nào nữa, bạn sẽ không bao giờ đem thân ra làm trò cười cho người khác bằng việc phát biểu trước đám đông như bạn vừa làm.

Sau nhiều năm được nuôi dưỡng, con bò này trưởng thành và mập mạp, bạn đã chấp nhận một điều là mình không có năng khiếu nói trước đám đông. Bạn kết luận rằng mình chẳng có tí năng khiếu nào cho việc đó. Dĩ nhiên, việc bạn biết rằng mình không phải là người duy nhất bị đau khổ trong tình huống không may ấy giúp bạn chịu đựng sự thất bại này: “Thật ra mình đâu phải là một tên ngố,” bạn lý giải. “Nói trước công chúng là một trong những chuyện đâu phải ai cũng làm được”.

Bây giờ, khi bạn đã 40, 50 tuổi, nếu ai đó trong công ty yêu cầu bạn phát biểu tổng quan về công ty, hay trình bày khoảng 10 phút về những thành quả mà bộ phận của bạn đang thực hiện, bạn sẽ lập tức trả lời: “Nè, nếu anh yêu cầu tôi dàn dựng một buổi thuyết trình, tôi sẽ tập hợp thông tin, và in ấn, nhưng đừng bảo tôi lên phát biểu trước tất cả những người đó (ngay cả khi chỉ với một nhóm sáu người), vì tôi thừa biết mình chỉ tổ làm bể dĩa thôi”.

Mặc dù 30 năm qua, bạn chưa từng thử lại lần nào, nhưng bạn cứ cho rằng ngày nay khả năng của bạn cũng không khác gì lúc bạn mới lên 10. Phi lý quá!

Bạn có nhận thấy rằng mình đã dễ dàng để cho một niềm tin phi lý chỉ đạo việc gì bạn làm được hay không làm được?

Hãy nhớ rằng bất cứ niềm tin sai lầm nào mà chúng ta lưu trữ trong tiềm thức lâu ngày và hợp thức hóa với những hành động của mình thì đó chính là một dạng của tự kỷ ám thị. Theo thời gian, những kỳ vọng tiêu cực này trở thành những điều được tiên đoán chính xác. Chính điều này ngăn cản người ta đi đến thành công. Loại tự kỷ ám thị này nuôi dưỡng việc lập trình cho một chuỗi những niềm tin ấu trĩ và những khẳng định sai lầm có thể phù hợp tại một thời điểm nào đó nhưng bây giờ không còn xác đáng nữa. Tuy nhiên, vì những niềm tin này còn lưu lại trong não bộ của bạn thay vì bị loại bỏ ngay lập tức, chúng vẫn còn khả năng gây những tác động cực kỳ tiêu cực cho chúng ta.

Hãy nhớ bạn nghĩ về mình thế nào, bạn sẽ trở thành thế đó. Nó đưa đến nguy cơ bạn cho phép những suy nghĩ tiêu cực xâm nhập vào đầu óc mình. Điều đáng mừng là chính bạn lại đang đứng gác cổng.