1. Lối luận của Lý Trí chỉ có một mục đích thôi, là tìm biết các sự thật khách quan.
   
   Đành rằng, hễ gọi là lý luận là đã hàm có phần chủ quan ở trong rồi, nhưng ở đây, phần chủ quan rất ít, – ít đến không đáng kể là có đặng. Phận sự của Lý là hợp nhất, nghĩa là không có sự mâu thuẫn: Hễ đã nhận một vật này như vầy thời không thể cũng vừa nhận nó là không phải như thế cho đặng. Tức như, việc này nếu đã cho nó là phải, thì không thể cũng cho nó là quấy. Lối luận của Lý Trí, không nhận có sự mâu thuẫn^[35].
2. Lối luận theo Tình Cảm là lối luận chủ quan trăm phần trăm. Ấy là lối luận thích ứng với sự ưa, ghét, với lòng tín ngưỡng của mình. Sống theo Tình Cảm, đâu có cần lo ngại đến sự mâu thuẫn, vì bất kỳ là điều gì thỏa được lòng ưa thích của mình, là có thể nhận ngay, mặc dầu nó có mâu thuẫn với nhau cũng không sao. Hai chủ nghĩa, hai tín ngưỡng hoặc hai ước vọng nghịch với nhau cũng có thể ở chung nơi một người mà không có cái nào nghịch lại cái nào cả.

2. Óc thiên tư

Luận theo Tình Cảm, là lối luận thường dùng của nhà chính trị hay những kẻ nhiệt thành với chủ nghĩa hay phe phái mình đang theo. Lối luận này thường là lối luận vô tâm, người luận lắm khi không phải vì dối trá mà luận: Họ thành thực lắm, nhưng họ không được vô tư.

a) André Gide thuật lại câu chuyện du lịch của mình ở một nước nọ có đoạn này rất tiêu biểu cái lối luận đã nói trên; lược thuật dưới đây: “Bên đó, dân chúng bị nhồi sọ thế nào, đến bất kỳ là một đứa trẻ cũng vậy, họ vẫn tin rằng ngoài cái nước của họ, trên thế gian không có một nước thứ hai nào mà cao hơn được, hạnh phúc hơn được. Một đứa trẻ đi chơi với tôi, gặp bất kỳ là một lâu đài hay kiến trúc nào, nó đều giới thiệu với tôi bằng một giọng tự đắc rất khó chịu: Ông thấy không? Ở đây không có điều gì mà thế giới có thể so sánh được. Kìa cái vách thành! Ai lại dám tin rằng nó chỉ làm xong trong mười ngày không?” Lòng nhiệt hứng của đứa trẻ tôi nhận thấy không phải dối trá chút nào cả, bởi thế tôi không nỡ chỉ cho nó thấy rằng cái vách thành ấy vì làm quá sơ sài cho mau rồi, mà chưa gì đã có lằn nứt nẻ. Ôi! Nó chỉ chịu để ý mà xem, hoặc chỉ có thể thấy được những cái gì a dua được cái lòng tự đắc của nó mà thôi.^[36]

Kẻ nào một khi đã bị một ý định chiếm mất tâm hồn, thì họ chỉ nhận lấy, không cần phê bình gì cả, bất kì là điều gì thuận theo cái chiều của dục vọng họ, và họ nhất định không nhận những điều gì trái lại ý muốn của họ.

Lòng ái quốc quá mạnh, thường lôi kéo con người vào những cử chỉ “trẻ con” như trên đây. Họ không còn thấy sự thật là gì nữa. rong khi yêu mê hay oán ghét một điều gì hay một người nào, đừng bao giờ tin cậy nơi sự phán đoán hay lý luận của mình cả. Sự thương, ghét làm cho mình bao giờ cũng có sẵn trong lòng một thiên kiến: Hễ yêu thì chỉ thấy toàn là những điều đáng yêu, còn ghét thì cũng chỉ thấy toàn là những điều đáng ghét, không phải là ta không thấy cái xấu của người yêu, nhưng ta không muốn thấy, hoặc thấy mà bỏ qua tha thứ, và tìm đủ lý lẽ để biện hộ, để bênh vực. Trái lại, nếu ta ghét họ, thì cũng những điều mà xưa kia ta gọi là phải, lại trở thành những điều quấy cả.

Câu chuyện Di Tử Hà của Hàn Phi Tử dưới đây là một tỉ dụ: “Trước kia, vua nước Vệ rất yêu Di Tử Hà. Cái phép nước Vệ, ai đi trộm xe của vua thì phải tội chặt chân. Mẹ Di Tử Hà đau nặng. Đêm khuya, có người đến gọi, Di Tử Hà vội vàng lấy xe vua ra đi. Vua nghe thấy khen rằng: Có hiếu thật! Vì hết lòng với mẹ mà quên cả tội chặt chân”.

Lại một hôm Di Tử Hà theo vua đi chơi ở ngoài vườn, đang ăn quả đào thấy ngọt, còn một nửa đưa cho vua ăn. Vua nói: “Yêu ta thật! Của đang ngon miệng mà biết để nhường ta”.

Về sau, vua không có lòng yêu Di Tử Hà nữa. Một hôm phạm lỗi, vua giận, bắt tội: “Di Tử Hà trước dám tùy tiện lấy xe của ta đi. Lại một bận dám cho ta ăn quả đào thừa. Thực mang tội với ta đã lâu ngày”. Nói xong, bắt đem ra trị tội. Ôi, Di Tử Hà ăn ở với vua trước sau cũng một niềm, thế mà trước vua khen, sau vua bắt tội, là chỉ tại khi yêu khi ghét khác nhau mà thôi.^[37]

Những lý lẽ của vua viện ra để khen hay bắt tội Di Tử Hà toàn là những lý lẽ để biện hộ cái bụng của nhà vua đã có sẵn trước kia mà thôi vậy.

Một nhà triết học kia có nói: “Người, không ai là không có một ông thầy kiện (trạng sư) nơi mình”. Có như vậy! Quấy, phải gì cũng mặc. Hễ muốn làm thì bao giờ hành vi của mình cũng có lý cả.^[38]

Lối luận này thường rất đắc dụng trong tôn giáo và luân lý. Thật vậy, nếu ta xét kỹ sẽ thấy rõ trong cách luận của các nhà “tín ngưỡng” tôn giáo hay luân lý, phần mà họ gọi là chứng giải cũng chỉ là một lối biện hộ khéo mà thôi, biện hộ cho cái đức tin của họ.

Người ta mà có lòng tín ngưỡng đến một điều gì, cố nhiên là bởi cái điều ấy có quan hệ đến quyền lợi của họ. Quyền lợi ấy càng quan hệ đến sinh mạng của họ chừng nào thì đức tin của họ lại càng thêm mù quáng chừng nấy. Theodule Ribot nói: “Đ, tức là sự biểu lộ của một phần “tính tự vệ” của con người.” Bởi vậy, người ta một khi tín ngưỡng một điều gì rồi, thì không cách gì làm cho lòng tín ngưỡng ấy lay chuyển nữa đặng. Bất kỳ cái gì có thể đến làm cho xao xuyến đức tin ấy của họ, là họ loại ngay. Nhưng dầu cho đức tin ấy có kiên cố đến bậc nào, lắm khi cũng có sự nghi ngờ lởn vởn đến, làm cho nó khó bề đứng vững được nữa. Nó bèn cầu cứu đến lý luận để gìn giữ lại quân bình: đó là nguyên nhân phát sinh ra lối luận này mà nhà lý luận thường gọi là “Biện Minh Luận”.

Kẻ đã tín ngưỡng nơi một người, hay một chính thể nào rồi, chắc chắn là không bao giờ lại chịu nhìn nhận sự bất lực của chính thể ấy nếu chính thể ấy thất bại. Trái lại, họ tìm đủ lý lẽ để bênh vực. Quyền lợi, lòng tự ái buộc họ không thể tin được những điều gì có hại đến lòng tín ngưỡng của họ. Xưa kia, đế quốc La Mã bị bọn Ma di lật đổ; các sử gia ngoại đạo thì đổ thừa là tại dân La Mã bỏ bê sự thờ phụng thần thánh xưa, còn các sử gia theo đạo thánh trái lại, cho đó là hình phạt của Chúa Trời đối với những kẻ lạc đạo.

Trong luân lý, lối luận này cũng thường được đem ra dùng hằng ngày. Những lý thuyết của các nhà luân lý phần nhiều thật là khéo léo… nhưng tực trung chỉ để biện hộ một khuynh hướng hay một sự ưa thích riêng đã định trước thôi. Nếu để ý cho kĩ, ta sẽ thấy trong những sự bàn cãi về vấn đề luân lý người ta chỉ thay đổi tiền đề thôi, chớ kết luận thì luôn luôn vẫn không thay đổi, như ta đã thấy trong cách luận của anh nghiện rượu trước đây.

Trong giới tôn giáo, lối luận này lại được đắc dụng hơn hết. Những kẻ tín ngưỡng chân thành tin một cách mù quáng rằng: Hễ tu thì được phước, nghĩa là được ân trên che chở. Bởi vậy, hễ họ được sự gì may mắn họ liền cho đó là sự ban thưởng của “Thượng Đế”; – trái lại, nếu họ bị tai họa dập dồn… họ liền bảo đó là sự thử thách của đấng thiêng liêng. Họ có thèm đếm xỉa gì đến sự mâu thuẫn đâu! Họ cho rằng “Ý Trời” thật khó lòng mà suy trắc nổi, nhưng rồi họ cũng vẫn tìm đủ cách để cắt nghĩa, giảng giải hay biện hộ như thế này, thế nọ, miễn lòng tín ngưỡng đến “Thượng Đế” của họ đừng lay chuyển thì thôi.

Một bà kia có đứa con gần tới kỳ bắt quân dịch. Bà tụng kinh niệm Phật hằng ngày và khấn nguyện bố thí lúa gạo cho kẻ nghèo nếu con bà khỏi bị điền lính. Đến ngày điền, con bà được tha. Bà mừng, bảo với mọi người: “Vô lý mà con tôi bị bắt lính, vì tôi tu hành chân thành lắm, nhất là tôi đã nguyện thí lúa cho dân nghèo”. Đến lượt thằng con kế của bà cũng sắp bắt đi lính. Bà nói trước với mọi người: “Kì này, chắc cũng không sao. Tôi nguyện thí áo quần nữa, và trọn tháng này, tôi tụng niệm dữ lắm”. Rủi, con bà bị bắt lính. Bà nói:Coi vậy, đứa nào cũng có “cái số” của nó, ai mà cưỡng đặng. Nhưng, mình tu hành, có lẽ rồi đây nó ra trận sẽ có người trên che chở…” Dầu sao, lòng tín ngưỡng của bà không bao giờ chịu nhượng bộ.

Ở đây là bàn về lối luận của Tình Cảm, cho nên tôi chỉ nói sơ qua những “ca” của những học giả tưởng lầm mình theo phương pháp khách quan, trong khi mình bị thiên về một tín ngưỡng, một thiên kiến do tính chất giáo dục tạo nên. Trong khi họ lập thuyết, thì lý luận họ chặt chẽ như lý luận của Lý Trí: Họ cũng quan sát, diễn dịch, qui nạp phải phép lắm, nhưng sự thật, là họ chỉ làm công việc một anh trạng sư, biện hộ cho một sở thích, một ước vọng âm thầm trong tâm khảm.

Chính đó là lối luận của phần đông các tay luận lý chính trị cho một chủ nghĩa hay phe phái nào. Họ lợi dụng tất cả lý thuyết (hoặc ức thuyết) của các thứ khoa học để phụng sự cho một chủ kiến mà họ ôm ấp sắn nơi lòng từ trước^[39].

b) Ta cũng cần nên biết qua lối luận tương tự với lối luận này mà nhà luận lý thường gọi là “phủ ủy luận”. Ấy là lối luận ca kẻ tìm cho mình một an ủi cho sự đau khổ.

Ở đời, ai lại là người không ham sướng, ghét khổ. Ghét đau khổ, nên tìm đủ lý lẽ để tránh nó. Bởi vậy, trừ ra những bậc tu nhân khắc kỷ, những bậc trí giả thông đạt, phần đông con người đều thiên về lối luận này.

Bất kỳ tai nạn gì xảy đến, như thất bại, bệnh hoạn, sinh lý hay tử biệt… ta cảm thấy dường như sinh lực của ta đã bị cướp bớt, cái người của ta bị thương tổn ít nhiều. Cái “tính tự vệ” của ta bị chạm đến lẽ cố nhiên là phải có sự phản ứng. Phủ ủy luận chỉ là một cố gắng của “tính tự vệ” để hồi phục lại, bằng những cách thức không tự nhiên, cái sinh lực đã bị cướp mất^[40]. Không cần phải biết những lý lẽ ấy là do ta tìm ra hay của kẻ khác mà ta thừa nhận, ta chỉ biết có một điều này thôi: Hễ cái gì an ủi ta được là ta nhận. Hiện tại thì quả là không thể nhận được, vì hiện tại đầy đau khổ, đầy thiếu thốn. Vậy, ta hãy ngó về quá khứ, nhớ lại những lúc đầy vui sướng, những cảnh thần tiên đã trải qua… để quên phứt cái hiện tại đầy thất vọng có hơn không? Hoặc, với trí tưởng tượng, nghĩ đến một tương lai đầy hạnh phúc để đền bù cái thống khổ ngày nay có phải diệu kế hơn là khư khư nghĩ mãi đến cái khổ của mình đang lăn lóc hay không? Vì vậy, những lý thuyết “quả báo luân hồi” cũng như “bồng lên cảnh” là những lý thuyết người ta thích nhất.

c) Giờ ta cũng nên biết qua một lối luận “bán tình bán lý” hay nói cho đúng hơn, một lối luận chiết trung cận với lý nhiều hơn các thứ luận khác nói trên.

Các phép luận về Tình Cảm ở trên đây là lối luận vô tâm, còn lối luận chiết trung này thì hữu tâm, có cân nhắc, có suy nghĩ. Ta nên nhớ kỹ điều này. Nói trắng ra, nó chính là một lối biện thuyết hoàn toàn. Biện thuyết là lối luận dùng để bênh vực một tư tưởng, một lý thuyết hay một tín ngưỡng nào. Ở đây, cái kết luận cố nhiên cũng đã định trước rồi. Đưa chứng cứ ra, đối với lối luận này, chỉ là một việc phụ thuộc thôi. Nó chỉ có một tôn chỉ là: khuyến dụ, lôi kéo… Nó là một thứ khí giới để chiến đấu, để dụ hoặc, để phấn khởi, lôi cuốn kẻ khác.

Người ta thường gặp nó trong các cuộc bàn cãi về chính trị, tôn giáo, luân lý, xã hội, mĩ thuật. Nhà dẫn đạo khuyến dụ quần chúng, nhà thuyết pháp dụ dỗ tín đồ mình trung thành với tôn giáo, nhà trạng sư cãi hộ thân chủ, những diễn giả bàn về những vấn đề luân lý, văn chương, mỹ thuật hay khoa học mà ở trong đó có hàm ý quảng cáo… đều dùng đến lối luận này.

Người ta thường gặp nó trong các loại tiểu thuyết hay bản kịch có luận đề, trong những cuộc bút chiến trên mặt báo giữa những nhà chiến sĩ của các phái đảng nghịch nhau v.v…

Trong cách luận này người ta nhận thấy cái “thể” của nó quả là lối luận chặt chẽ của lý trí nhưng cái “hồn” của nó chính ở nơi chỗ khéo khêu gợi, kích thích dục vọng để cho ta dễ bề lôi cuốn kẻ khác về cùng một phe với mình.

Thế thì, lối luận này là lối luận của hùng biện, không phải lối hùng biện văn hoa mà trống rỗng của phần đông các nghệ sĩ đâu, mà là lối hùng biện chân chính, đúng đắn của các nhà tư tưởng.

Hùng biện là gì? Phải chăng là cái thuật đem kẻ khác vào “Cái trạng thái cảm động liên miên” (Ce’st un état de’montion continue”. (Cicéron Orator).) không? Các nhà hùng biện họ dùng đủ phương thế để cảm kích kẻ khác, bất luận là bằng phương thế gì!

Thuật hùng biện không dùng lý lẽ để dẫn dụ mà chỉ dùng toàn cảm tình thôi. Ta thử lật bất kỳ quyển Tu Từ Học nào ta sẽ thấy đại thể đều nhắc nhở ta như vầy: “Đối với nhà hùng biện, con người là một con vật, chỉ nhờ có dục vọng và trí tưởng tượng mới chịu hoạt động thôi…”, “Hùng biện chỉ có một mục đích là thành tựu, và nếu ta muốn được việc, nghĩa là được kẻ khác nghe theo ta, phải biết đánh cho trúng ng vào thị dục họ…”. “Hùng biện, không phải chủ ý nó là để soi sáng mà là để dẫn dụ, lôi cuốn kẻ khác vào một cái chiều nào, vậy phải làm cho lòng họ chao động, trí tưởng tượng họ lung lay, ý chí họ khuất phục…”.

Thuật hùng biện, tóm lại là thuật điều khiển nhồi nắn tâm lý của thính giả, nghĩa là điều khiển tính tình, khuynh hướng, sở thích hay lòng háo ố… chớ không cần phải điều khiển đến trí não họ.

Nếu bàn qua phần ngôn ngữ dùng để biểu diễn tư tưởng và tình cảm thì ta thấy cái đặc tính của hùng biện là áp dụng lối văn tượng trưng, nghĩa là lối văn của trí tưởng tượng và của lòng cảm kích. Lối văn này thích dùng những phương pháp tu từ để khêu gợi hơn là chứng giải, những phép tỉ luận, phép ẩn dụ, phép hoán dụ, phép hô khởi v.v… Những phương thức này sở dĩ ảnh hưởng được người ta, không phải nhờ nơi những bằng cứ xác thực, mà chính nhờ nơi sự dẫn dụ khéo léo. Tôn chỉ của biện thuyết là chiến đấu. Mà cốt yếu của chiến đấu là phải “thắng”, cho nên người ta không cứ là cái gì, dầu phải dùng đến những thủ đoạn dối trá, giảo hoạt đến bậc nào, họ cũng không từ, miễn là họ giữ được phần thắng thì thôi. Xem ngay trong những cuộc cãi vặt hằng ngày nhất là trong các cuộc bút chiến trên báo, từ một vấn đề cỏn con đến những vấn đề to tát cũng vậy: Người ta không còn biết đến liêm sỉ là gì nữa, lựa là nói đến sự tìm tòi chân lý. Là vì nguyên nhân của biện thuyết là nơi sự “phì đại của bản ngã”, nó tìm đủ phương thế để thống ngự kẻ khác.

Vì vậy lối luận của nhà hùng biện, ta cần phải để ý lắm, kẻo phải sa vào cái bẫy của họ mà vô tình để cho họ tha hồ lợi dụng sai sử như người bị đưa vào giấc ngủ thôi miên.

Jules Payot bảo: “Tu Từ Học là thuật nói khéo; – nói khéo là nói thế nào cho người ta tin theo mình… Hùng biện, mục đích của nó là ru ngủ óc phê bình. Dùng sự hùng biện để dẫn dụ một người nào, là tỏ ra mình khinh khi người ấy đến bậc”… “Các anh đừng bao giờ làm một nhà hùng biện, hay một tay viết báo. Các anh hãy xem, họ đã làm ích lợi gì cho nước nhà? Họ là kẻ thích dùng sự hào nhoáng để lòe người. Họ dùng lời văn bóng bẩy, khêu gợi, những tiếng gọi khoe trương, để xúi giục các anh… Chủ ý của họ, là làm cảm động các anh, làm cho các anh mất cả quan năng tư tưởng của mình”.^[41]

Hiền giả xưa thường khuyên ta coi chừng những kẻ “khéo lời già miệng”: “Chân lý phải có một lối nói đơn giản mà không cần khéo léo”^[42], “lời nói đáng tin, không đẹp; lời đẹp không đáng tin”^[43] v.v… thật không phải là không có lý do vậy.

Kết luận:

Như ta đã thấy, phán đoán mà không sai lầm đâu phải là dễ. Là vì nơi ta bao giờ cái “ta tình cảm” cũng đứng trên cái “ta lý trí”. Lòng dục mà còn nhiều, thì tâm trí tối tăm, dầu cho là một nhà thông thái bậc nhất cũng không hơn gì một kẻ dốt nát.

Người ta thường tưởng: Hễ là một bậc thông thái thì không thể suy nghĩ lầm lẫn được nữa. Tin tưởng như thế là lầm. Một kẻ thường mà ít dục vọng, lương tri của họ còn sáng tỏ hơn một bậc thiên tài mà bên trong đầy ham muốn. Câu ngạn ngữ: “Chuyện người sáng, chuyện mình quáng”, thật có đúng như vậy.

Không nghiền ngẫm cho kỹ tác dụng rất khác biệt của cái “ta tình cảm” và cái “ta lý trí”, thì rất dẽ bị sai lầm trong khi ta suy nghĩ hay phán đoán, dầu cho ta là người học rộng thấy xa bậc nào…