Nguyên tắc có làm có hưởng là tinh hoa giáo dục sinh tồn của người Do Thái, nó thu được hiệu quả thực tế rất tốt, khiến con cháu của người Do Thái trở nên tài giỏi và giàu có, dù phiêu bạt đến bất cứ nơi nào, sự nghiệp của họ cũng như diều gặp gió. Theo tư tưởng Do Thái, các loại kỹ năng được dạy trong trường học như âm nhạc, vũ đạo, hội họa và quần vợt, tất nhiên cần thiết cho sự phát triển của trẻ. Tuy nhiên, nhà trường không thể cung cấp cho trẻ một môi trường huấn luyện kinh nghiệm sống. Vì vậy đối với vấn đề giáo dục, phụ huynh Do Thái gạt bỏ rất nhiều thứ phù phiếm, họ coi giáo dục sinh tồn là ưu tiên hàng đầu, mong muốn sau này lớn lên mỗi đứa trẻ đều có một cuộc sống tốt đẹp hơn.

Hàng ngàn năm qua, người Do Thái vẫn luôn coi giáo dục sinh tồn là tôn chỉ của giáo dục, đó không chỉ là do lịch sử hình thành và phát triển đặc thù của dân tộc Do Thái, mà còn do trật tự sắp xếp của năm loại hoạt động chủ yếu. Căn cứ vào quan hệ chính phụ của năm loại hoạt động này, người Do Thái xếp giáo dục sinh tồn vào vị trí số một, họ cho rằng thuận theo tự nhiên là hình thức sinh hoạt chặt chẽ nhất, đầy đủ nhất. Năm hoạt động chủ yếu của con người lần lượt là:

1. Duy trì hoạt động có mối liên hệ trực tiếp với sự sinh tồn của bản thân.

2. Duy trì hoạt động có mối liên hệ gián tiếp với sự sinh tồn của bản thân để có được những thứ cần thiết cho cuộc sống.

3. Hoạt động nhằm mục đích giáo dục thế hệ sau là mục đích sống.

4. Duy trì hoạt động xã hội và quan hệ chính trị thông thường.

5. Mọi hoạt động nhằm thỏa mãn sở thích và tình cảm.

Tuy thể chế giáo dục ở Israel rất hoàn chỉnh, nhưng phụ huynh không đẩy hoàn toàn trách nhiệm dạy trẻ cách sinh tồn cho nhà trường. Họ cho con em mình luyện tập nhiều lần trong gia đình, dạy trẻ theo nguyên tắc có làm có hưởng. Cha mẹ liệt kê việc vặt và công việc hằng ngày trong gia đình, mỗi việc ứng với một khoản tiền nhất định, con làm việc tùy vào khả năng và thời gian của mình, sau khi hoàn thành công việc, con sẽ được nhận thù lao. Khi thực hiện cơ chế này, mỗi đứa trẻ đều giỏi giang hơn những gì cha mẹ chúng tưởng tượng, chúng có ý thức thời gian, ý thức của cải và ý thức trách nhiệm hơn. Nhiều gia đình Israel cũng chỉ sinh một đứa con duy nhất, nhưng nếu nó không chịu làm việc nhà, cha mẹ sẽ không dung túng. Họ đấu chí đấu dũng với nó, ví dụ như mời con nhà hàng xóm, con bạn bè hoặc bạn học của nó đến làm việc nhà, cho những người bạn nhỏ khác kiếm đồng tiền vẻ vang.

Phương pháp giáo dục của người Do Thái khiến tôi nhìn ra mặt khác của sự việc, qua việc kết giao với bạn bè tại quê hương, dần dà tôi hiểu tại sao người Do Thái thông minh như vậy, tại sao dân tộc chỉ chiếm 0,3% dân số thế giới lại thao túng nền kinh tế toàn cầu, họ không dựa vào chỉ số IQ cao, tất cả là nhờ vào sự tiếp cận giáo dục gia đình từ thuở nhỏ. So sánh với các gia đình Trung Quốc hiện nay, chỉ cần con chịu nghe lời cha mẹ, học tập thật tốt thì sẽ được cha mẹ thưởng cho bất cứ thứ gì. Cho nên con em họ mới thiếu những trải nghiệm thực tế, không cảm nhận được mối liên hệ vô cùng quan trọng giữa học tập và gia đình, cuộc sống. Thậm chí rất nhiều con trẻ, sau khi tốt nghiệp đại học vẫn không biết cách kiếm kế sinh nhai, thành gia lập nghiệp như thế nào.

Rất nhiều việc, đi trước một bước thì sẽ thành công.

Khi nhận thấy các con mình đã bắt đầu tiếp nhận một khối lượng nhỏ việc nhà, tôi quyết định nhập gia tùy tục, mở rộng cơ chế “có làm có hưởng” trong gia đình mình. Song việc cải cách giáo dục gia đình, nói thì dễ, làm mới khó. Trước tiên, tôi phải từ bỏ vai diễn bà mẹ nhân từ của mình. Bọn trẻ đã quen với việc tôi là cái “máy in tiền” của chúng, liệu đến giờ phút này tôi có thể thay đổi tư duy để khép chúng vào chế độ không làm không hưởng ở mức độ nhất định nào đó? Ngộ nhỡ chúng không hiểu tấm lòng của tôi, xem tôi là người mẹ tàn nhẫn, cay nghiệt, khó ưa như Chu Bát Bì thì sao? Liệu cơ chế này có làm ảnh hưởng tới thời gian học tập của bọn trẻ không, có biến chúng thành nô lệ của đồng tiền, ghét đọc sách mà chỉ thích kiếm tiền không? Ý nghĩ từ bỏ thoắt ẩn thoắt hiện trong đầu tôi tựa như đám bọt bia đang chực trào ra miệng cốc nhưng rồi nhanh chóng tan biến. Nhận thấy sự khác biệt giữa các con với những đứa trẻ cùng trang lứa, tôi tự khuyên chính mình, hãy làm một bà mẹ hiểu biết, không thể vì sự thiếu nhẫn nại của mình mà phá hoại quá trình phát triển lâu dài của các con. Nếu tiếp tục làm theo cách ban đầu đó, không chừng bây giờ các con tôi đã trở thành những kẻ “ăn bám” giống như lời chị hàng xóm người Israel nói cũng nên.

Liệu các con có thể tiếp nhận cải cách theo cơ chế mới của tôi không? Một bà mẹ thông minh cần phải hiểu được tố chất của con mình, nhìn ra khả năng tiềm ẩn và ưu thế của trẻ, giúp chúng đi theo quỹ đạo phù hợp, duy trì sự phát triển lâu dài. Ví dụ như đứa con trai cả Dĩ Hoa và con trai thứ Huy Huy của tôi. Hai đứa nó đều do tôi mang nặng đẻ đau, song giống như một bàn tay cũng có ngón ngắn ngón dài, cá tính và ưu thế của hai đứa hoàn toàn khác nhau. Dĩ Hoa khá thông minh nhưng hơi chây ì, tôi muốn dùng nguyên tắc có làm có hưởng kích thích kỹ năng sinh tồn tích cực trong nó. Còn Huy Huy là đứa hướng ngoại, giỏi giao tiếp, tôi muốn dùng nguyên tắc này để dẫn dắt kỹ năng giao tiếp của nó đi theo con đường phát triển đúng đắn. Là người mẹ, tôi phải bình tĩnh nắm bắt được xu hướng của các con, giúp chúng tìm được phương hướng và vị trí thích hợp trong cuộc đời của mình.

Thật ra, kích thích sự nhiệt tình của bọn trẻ không có gì là khó, quan trọng là những người làm phụ huynh như chúng ta có chuẩn bị sẵn sàng quan niệm và hành động hay không. Vả lại, đa phần trẻ em vốn thông minh, nhạy cảm, chúng có năng lực quan sát, tinh thần học tập cao hơn những gì ta tưởng. Nếu không, vì sao có nhà giáo dục học lại nói: Không có đứa trẻ hư, chỉ có cách giáo dục chưa phù hợp? Ba đứa con của tôi tiếp xúc nhiều với trẻ em Israel, thấy các bạn cùng trang lứa thường tự lo liệu một vài khoản chi tiêu nhỏ, tuy không nói ra nhưng trong lòng chúng cũng rất khâm phục, rất hâm mộ những người bạn ấy.

Khi tôi tuyên bố nhà mình cũng phải triển khai nguyên tắc có làm có hưởng, bọn trẻ xắn tay áo lên, hào hứng muốn thử. Thực tế chứng minh, rất nhiều việc không hề đơn giản như những gì chúng nghĩ, song trong quá trình khắc phục khó khăn, chúng thật sự cảm nhận được cuộc sống là gì, mục đích sống là gì, điểm số và trình độ học vấn có thể giúp chúng thực hiện ước mơ như thế nào.

Thông qua những quyết định được đưa ra trong cuộc họp gia đình, bọn trẻ bắt đầu giúp tôi bán nem rán. Khi đó, tôi vẫn không dám bỏ mặc cho bọn trẻ làm việc ở ngoài tầm quan sát của mình, chúng đã muốn lao động kiếm tiền, vậy thì trước hết hãy làm thuê cho tôi.

Mỗi ngày, tôi làm một đến hai trăm cái nem rán bán cho bọn trẻ, mỗi cái trị giá 30 agorot (100 agorot bằng 1 shekel và 1 shekel tương đương với 2 nhân dân tệ), chúng có thể tự nâng giá bán, tự do chia lợi nhuận. Nếu không muốn bán hàng, chúng có thể ở nhà giúp tôi làm nem, có điều hoa hồng ít hơn. Tôi làm một phép tính như thế này, một cái nem rán có giá 0,3 agorot, người làm ra một cái nem rán được hưởng 10% giá thành, tức là kiếm 0,1 agorot. Còn người bán được một cái nem rán, hưởng 20% giá thành, kiếm 0,2 agorot. Bán nem rán rèn luyện kỹ năng sinh tồn tốt hơn là làm nem rán, vì nó đòi hỏi bọn trẻ phải tiếp xúc với những người lạ, từ đó rút ra nhiều kinh nghiệm hơn và cũng có nhiều đóng góp hơn đối việc bán nem rán của gia đình. Vì vậy, tôi đặt ra quy tắc cho các con dựa theo phương thức làm ăn buôn bán chân chính.

Sau khi đặt ra quy tắc, Dĩ Hoa và Huy Huy tự phân chia công việc. Dĩ Hoa là người hướng nội, nó nhận thấy việc bán nem rán cần phải xuất đầu lộ diện, đối với nó mà nói là việc vô cùng đau khổ, cho nên nó chủ động nói nó muốn ở nhà giúp tôi làm nem rán.

Tôi duy trì phép tắc trong gia đình, nhưng tôi cũng không can thiệp vào sự lựa chọn của con cái. Tôi bảo Dĩ Hoa: “Làm nem rán yêu cầu hằng ngày con phải dậy sớm một tiếng, nhưng hoa hồng ít, kiếm được ít tiền tiêu vặt hơn.” Dù vậy, Dĩ Hoa vẫn bằng lòng nhận nhiệm vụ này, tôi tin thằng bé sẽ làm rất tốt.

Huy Huy thì hướng ngoại, nó hí hửng nói: “Mẹ ạ, con đi bán nem rán! Bán nem rán mỗi ngày được ngủ nhiều hơn làm nem rán một tiếng đồng hồ, lại còn kiếm được nhiều tiền gấp đôi nữa.”

Thấy em trai thử sức với công việc khó khăn hơn, Dĩ Hoa cũng hơi phân vân do dự, nhưng vẫn khá bảo thủ và giữ lại cho mình một đường lùi, nó mặc cả với tôi: “Mẹ, con có thể vừa làm nem rán, vừa thử bán nem rán được không ạ?”

“Đương nhiên là được!” Tôi ủng hộ ý kiến hợp lý của con.

Còn cô út chưa đầy bốn tuổi của tôi vừa thấy hai anh tham gia vào kế hoạch mới của gia đình, cũng hớn hở chạy tới đòi tham gia.

“Em phụ trách việc trải bánh đa nem hằng ngày!” Dĩ Hoa trực tiếp giao việc cho em gái. Công việc trải bánh đa nem, cụ thể là gỡ những cái bánh đa nem đang dính liền vào nhau. Con bé rất hài lòng với công việc này.

Sau khi đưa ra quy tắc có làm có hưởng, bọn trẻ bắt đầu chia nhau hành động.

Dĩ Hoa chưa làm nem rán bao giờ, nên không biết làm bánh đa nem như thế nào, ban đầu nó lấy bột mỳ làm thử. Nhưng Dĩ Hoa rất kiên nhẫn, nó quan sát tỉ mỉ cách tôi làm nem rán, sau đó tự nhốt mình trong bếp, sau khi dùng hết ba cân bột mỳ, nó bưng ra một đĩa nem rán, mừng rơi nước mắt: “Mẹ, năm cái tất cả, con kiếm được 0,5 agorot rồi.” Về sau, khi sự nghiệp của Dĩ Hoa thành công, nhớ lại quãng thời gian làm nem rán, nó xúc động nói: “Nhào bột cũng là một nghệ thuật, không được đặc quá, cũng không được nhão quá, mềm dẻo như mặt gấm mới là tốt nhất.”

Huy Huy nhận việc bán hàng, liệu thằng bé có hoàn thành nhiệm vụ không?

Mới đầu, tôi đi theo sau Huy Huy, không phải vì tôi lo cho sự an toàn của nó, mà tôi lo ngộ nhỡ việc bán hàng không được thuận lợi, thì nó sẽ có những ý nghĩ tiêu cực. Làm người mẹ, tôi phải lo trước tính sau, trước khi để con ra khỏi nhà, tôi nắm chặt bàn tay nó rồi mới từ từ buông ra.

Quả nhiên không nằm ngoài dự liệu, Huy Huy xách làn nem rán, trong lòng nơm nớp lo sợ. Bình thường thằng bé hướng ngoại, nhanh nhẹn hoạt bát, hay nói hay cười, gặp người lạ nó cũng biết ứng xử ra sao. Nhưng lần đầu tiên đi bán hàng, nó đứng ngây ra nhìn dòng người và xe cộ tấp nập qua lại, không cất nổi lời mời.

Đây chính là khác biệt giữa trẻ em Trung Quốc và trẻ em Israel. Đối với trẻ em Do Thái mà nói, giao tiếp mặt đối mặt với khách hàng là chuyện hết sức bình thường. Ở cổng khu chung cư, tôi thường xuyên gặp rất nhiều trẻ em Do Thái bán đồ chơi và sách second hand của mình, chúng luôn nói chuyện vui vẻ, thoải mái với người khác, thể hiện kỹ năng thuyết phục rất có sức hút.

Vạn sự khởi đầu nan. Huy Huy thoáng có ý nghĩ rút lui, nó quay đầu nhìn tôi đang đứng ở góc phố. Tôi đi tới, dùng ánh mắt khích lệ Huy Huy như nói với nó rằng: Không sao đâu con, đó chỉ là khởi đầu thôi.

Trước mắt Huy Huy là một cửa hàng bán đồ dùng trẻ em, nó lấy hết dũng khí bước vào bên trong. Ông chủ cửa hàng đang rất bận, Huy Huy kiên nhẫn đứng qua một bên, đợi ông chủ bán hàng xong, nó mới đi lên phía trước giới thiệu nem rán của mình. Đáng tiếc, ông ta không thích nem rán, nhẹ nhàng xua tay biểu thị không mua. Tuy ông ta từ chối rất khéo, nhưng người lớn chúng ta gặp chuyện này cũng lúng túng khó xử nữa là trẻ con.

Huy Huy không nhụt chí, bởi ở nhà tôi đã cho nó một phương án dự phòng. Tôi bảo thằng bé: “Bán nem rán không phải là việc dễ, ngay đến mẹ đôi khi cũng không bán được, cho nên con đừng tự gây áp lực cho mình, chỉ cần con cố gắng hết sức là tốt rồi.” Ngoài ra, tôi còn dạy cho thằng bé một số quy tắc giao tiếp thông thường.

Sau này Huy Huy nói với tôi rằng, công tác chuẩn bị đó rất có tác dụng. Khi bị ông chủ cửa hàng bán đồ dùng trẻ em từ chối, cảm thấy vừa ra quân đã bất lợi, nó rất thất vọng, nhưng ngay sau đó nó chợt nhớ lại những lời mẹ nói với mình, nên lễ phép thưa: “Bây giờ bác không mua cũng không sao ạ, khi nào bác có nhu cầu hay cuối tuần tụ tập muốn ăn nem rán, cháu sẽ mang nem rán đến tận nơi cho bác. Bác cũng có thể đặt hàng trước, nhà cháu không chỉ làm nem rán mà còn có rất nhiều món ăn vặt khác của Trung Quốc nữa ạ.”

Huy Huy tiếp tục đi về phía trước, nhà thứ hai nó bước vào là cửa hàng tạp hóa. Trong cửa hàng tạp hóa bán các loại đồ ăn vặt, thức uống và một ít đồ dùng văn phòng phẩm. Chủ cửa hàng trông thấy Huy Huy xách làn đi vào, niềm nở hỏi: “Cậu bé Trung Quốc, cháu muốn mua thứ gì à?” Hồi đó chỉ có một mình gia đình tôi là người Trung Quốc sống ở thành phố Kiryat Shmona, cho nên mọi người đều rất chú ý.

Huy Huy làm theo những gì thằng bé đã diễn trước ở nhà cho tôi xem, nó kính cẩn chào: “Cháu chào cô! Cô có muốn nếm thử nem rán Trung Quốc không? Ở đây có nem rán Trung Quốc do mẹ cháu làm, ăn rất ngon, nhất định cô sẽ thích cho mà xem.” Chủ cửa hàng tạp hóa là một người phụ nữ Do Thái ngoài bốn mươi tuổi, rất nhã nhặn và tốt bụng, cô ta khen Huy Huy rất giỏi và còn mua hai cái nem rán.

Lần đầu tiên Huy Huy bán được hàng ấy là vào năm mười ba tuổi, thằng bé từng do dự đứng ngoài cửa hàng, từng không thể mở lời. Nhưng nó đã vượt qua cửa ải này, ánh mắt nó như sáng bừng lên.