1. CHÚA TRỊNH BỎ TRƯỞNG LẬP THỨ. Từ khi quân chúa Trịnh lấy được đất Thanh-hóa rồi, Trịnh Sâm đắc chí, càng thêm kiêu-hãnh, lại có ý muốn cướp ngôi nhà Lê, bèn sai quan Thị-lang là Vũ trần Thiệu 武 陳 紹 sang nhà Thanh dâng biểu nói rằng con cháu họ Lê không có ai đáng làm vua nữa, và lại sai quan nội-giám đi với Vũ trần Thiệu đem tiền-của sang đút-lót mà xin phong làm vua. Nhưng sang đến Động-đình-hồ, thì Vũ trần Thiệu đem tờ biểu đốt đi, rồi uống thuốc độc mà chết, bởi vậy việc cầu phong lại bỏ, không nói đến.

Sau Trịnh Sâm say-đắm nàng Đặng thị Huệ 鄧 氏 惠, bỏ con trưởng là Trịnh Khải 鄭 楷 mà lập người con của Đặng-thị là Trịnh Cán 鄭 檊 làm thế-tử. Từ đó người thì theo Đặng-thị, người thì phò Trịnh Khải, trong phủ chúa chia ra bè-đảng.

Tháng chín năm nhâm-dần ( 1782 ) Trịnh Sâm mất để di-chiếu lập Trịnh Cán làm chúa và Huy-quận-công Hoàng đình Bảo 暉 郡 公 黄 廷 寳 làm phụ-chính. Trịnh Cán còn ít tuổi mà lại lắm bệnh, không mấy người chịu phục, bởi vậy cho nên thành ra sự biến-loạn.

2. KIÊU-BINH. Nguyên từ khi họ Trịnh giúp nhà Lê trung-hưng về sau, đất Kinh-kỳ chỉ dùng lính Thanh, lính Nghệ gọi là ưu-binh để làm quân túc-vệ.

Những lính ấy thường hay cậy công làm nhiều điều trái phép. Năm giáp-dần ( 1674 ) đời Trịnh Tạc, lính tam-phủ tức là lính Thanh, lính Nghệ đã giết quan Tham-tụng Nguyễn quốc Trinh 阮 國 楨 và phá nhà Phạm công Trứ 范 公 著. Năm tân-dậu ( 1741 ) quân ưu-binh lại phá nhà và chực giết quan Tham-tụng Nguyễn quí Cảnh 阮 貴 憼. Những lúc quân ưu-binh làm loạn như vậy, tuy nhà chúa có bắt những đứa thủ xướng làm tội nhưng chúng đã quen thói, về sau hễ hơi có điều gì bất bình, thì lại nổi lên làm loạn.

Đến năm nhâm-dần ( 1782 ) Trịnh Sâm mất, Đặng-thị và Hoàng đình Bảo lập Trịnh Cán lên làm chúa. Con trưởng Trịnh Sâm là Trịnh Khải mưu với quân tam-phủ để tranh ngôi chúa. Bấy giờ có tên biện-lại thuộc đội Tiệp-bảo tên là Nguyễn Bằng 阮 朋, người Nghệ-an, đứng lên làm đầu, vào phủ chúa đánh ba hồi trống làm hiệu, quân ưu-binh kéo đến vây phủ, vào giết Hoàng đình Bảo, bỏ Trịnh Cán và Đặng thị Huệ, lập Trịnh Khải lên làm chúa.

Trịnh Khải phong quan-tước cho Nguyễn Bằng và trọng thưởng cho quân tam-phủ. Từ đó quân ấy một ngày một kiêu, cứ đi cướp phá các nhà, không ai kiềm-chế được. Năm giáp-thìn ( 1784 ) quân tam-phủ lại phá nhà quan tham-tụng Nguyễn Ly 阮 儷, nhà Dương Khuông 楊 匡 và giết Nguyễn Triêm 阮 霑 ở trước cửa phủ chúa. Khi bấy giờ Nguyễn Ly chạy thoát được lên Sơn-tây cùng với em là Nguyễn Điều 阮 條 bàn định rước Trịnh Khải ra ngoài, rồi gọi binh các trấn về trừ kiêu-binh. Nhưng sự lộ ra, quân kiêu-binh vào canh giữ phủ chúa, Trịnh Khải không ra được. Quân ấy lại chia nhau ra giữ các cửa ô. Quân các trấn cũng sợ chúa bị hại đều phải rút về. Từ đó quân kiêu-binh kéo nhau hàng trăm hàng nghìn đi cướp phá các làng. Hễ có đứa nào đi lẻ-loi thì dân làng lại bắt giết đi, thành ra quân với dân xem nhau như cừu-địch, mà các văn thần võ tướng cũng bó tay mà chịu không làm sao được. Sau có quan tham-tụng là Bùi huy Bích 裴 輝 璧 dỗ-dành mãi mới dần dần hơi yên.

Lúc bấy giờ ở trong đang có kiêu-binh làm loạn, ở ngoài Tây-sơn nhân dịp đem quân vào đánh phá, bởi thế cho nên cơ-nghiệp họ Trịnh đổ nát vậy.

3. TÂY-SƠN LẤY THUẬN-HÓA. Nguyên khi trước Hoàng đình Bảo trấn-thủ đất Nghệ-an, có nhiều thủ-hạ giỏi, mà trong bọn ấy có một người ở huyện Chân-lộc, thuộc Nghệ-an, tên là Nguyễn hữu Chỉnh 阮 有 整 đỗ hương-cống từ lúc 16 tuổi, tục gọi là cống Chỉnh, tính hào-hoa, lắm cơ-trí, nhiều can-đảm, mà lại có tài biện-bác. Trước theo Hoàng ngũ Phúc, thường đi đánh giặc bể, giặc sợ lắm, gọi là chim dữ ; sau khi Hoàng ngũ Phúc mất rồi, Hữu Chỉnh về theo Hoàng đình Bảo.

Đến khi kiêu-binh đã giết Hoàng đình Bảo rồi, có người đem tin cho Hữu Chỉnh biết, Hữu chỉnh vào bàn với quan trấn-thủ Nghệ-an là Võ tá Giao 武 佐 瑤 để tự lập ở xứ Nghệ, nhưng mà Võ tá Giao sợ không dám làm, Hữu Chỉnh bèn bỏ vào với vua Tây-sơn là Nguyễn Nhạc.

Nguyên khi trước Nguyễn hữu Chỉnh theo Hoàng ngũ Phúc vào đánh Quảng-nam thường vẫn đi lại quen Nguyễn Nhạc, cho nên Nguyễn Nhạc tin dùng, đãi làm thượng tân. Từ đó Nguyễn hữu Chỉnh bày mưu định kế xin vua Tây-sơn ra đánh Thuận-hóa và đất Bắc-hà.

Vả, từ khi Hoàng ngũ Phúc mất rồi, Trịnh Sâm sai Bùi thế Đạt vào trấn-thủ đất Thuận-hóa, sau lại sai Phạm ngô Cầu 范 吳 俅 vào thay Bùi thế Đạt. Phạm ngô Cầu là người nhu-nhược vô mưu, mà lại có tính tham-lam, chỉ lo việc làm giàu, chứ không nghĩ gì đến việc binh. Quan phó đốc-thị là Nguyễn Lệnh Tân 阮 令 賓 đã viết thư về bày-tỏ mọi lẽ và xin Trịnh Sâm cho tướng khác vào thay Phạm ngô Cầu. Trịnh Sâm không nghe, lại đòi Nguyễn lệnh Tân về.

Vua Tây-sơn biết đất Thuận-hóa không phòng bị, bèn sai em là Nguyễn Huệ làm tiết chế, rể là Vũ văn Nhậm 武 文 任 làm tả quân đô-đốc, Nguyễn hữu Chỉnh 阮 有 整 làm hữu quân đô-đốc, đem quân thủy-bộ ra đánh Thuận-hóa.

Một hôm Phạm ngô Cầu thấy một người khách buôn nói thuật số, đến bảo Ngô Cầu rằng : « Hậu vận tướng-công phúc lộc nhiều lắm, nhưng năm nay có hạn nhỏ có lẽ phải ốm-đau, nên lập đàn làm chay mới được yên-lành ». Phạm ngô Cầu nghe lời ấy lập đàn cầu-khấn bảy đêm ngày, bắt quân-sĩ phải phục dịch không được nghỉ-ngơi chút nào. Chợt nghe tin quân Tây-sơn đã lấy được đồn Hải-vân, tướng giữ đồn là Hoàng nghĩa Hồ 黄 義 湖 đã tử trận, lại thấy báo rằng thủy-quân của Tây-sơn đã vào cửa bể, thủy bộ hai mặt đều kéo đến đánh. Ngô Cầu hốt-hoảng, từ ở đàn chạy về dinh, gọi binh-tướng để chống giữ, nhưng quân lính đều mỏi-mệt cả, không ai có lòng muốn đánh.

Phạm ngô Cầu lại có tính đa nghi. Nguyễn hữu Chỉnh bèn làm một cái thư đề ngoài gửi cho phó tướng là Hoàng đình Thể 黄 廷 體, rủ về hàng Tây-sơn, rồi giả tảng sai người đưa nhầm sang cho Ngô Cầu. Ngô Cầu bắt được thư ấy nghi cho Hoàng đình Thể nhị tâm. Đến khi quân Tây-sơn đến đánh, Hoàng đình Thể đem quân bản-bộ ra trận đối-địch bắn hết thuốc đạn, Ngô Cầu đóng cửa thành lại không ra tiếp-ứng. Hoàng đình Thể cùng hai con và tì-tướng là Vũ tá Kiên 武 佐 堅 đều tử trận cả.

Khi quân Tây-sơn kéo đến đánh thành, Phạm Ngô Cầu kéo cờ trắng mở cửa thành ra hàng. Quân họ Trịnh giữ ở các đồn đều tan-vỡ bỏ chạy. Trong mấy ngày mà đất Thuận-hóa ra đến Linh-giang đều thuộc về Tây-sơn cả. Bấy giờ là tháng năm năm bính-ngọ ( 1786 ) đời Cảnh-hưng năm thứ 47.

4. TÂY-SƠN DỨT HỌ TRỊNH. Nguyễn Huệ lấy được đất Thuận-hóa rồi, sai người giải Phạm ngô Cầu về Qui-nhơn định tội phải chém, đoạn rồi Nguyễn Huệ hội các tướng lại bàn sai người ra sửa-sang đồn Đồng-hới, và định giữ địa-giới cũ ở sông La-hà 羅 河. Nguyễn hữu Chỉnh nói rằng : «Ông phụng mệnh ra đánh một trận mà bình được đất Thuận-hóa, uy kinh cả chốn Bắc-hà. Phàm cái phép dùng binh, một là thời hai là thế ba là cơ, có ba điều đó đánh đâu cũng được. Bây giờ ở đất Bắc-hà tướng thì lười, quân thì kiêu, triều-đình không có kỷ-cương gì cả, nếu ông nhân lấy cái uy thanh này, đem binh ra đánh thì làm gì mà không được. Ông không nên bỏ mất cái cơ, cái thời và cái thế ấy». Nguyễn Huệ nói rằng : «Ở Bắc-hà có nhiều nhân-tài, không nên coi làm thường.» Hữu Chỉnh đáp lại rằng: «Nhân-tài Bắc-hà chỉ có một mình Chỉnh, nay Chỉnh đã bỏ đi, thì nước không có ai nữa, xin ông đừng có ngại gì.» Nguyễn Huệ cười mà nói rằng : « Ấy ! người khác thì không ngại, chỉ ngại có ông đó thôi!» Hữu Chỉnh thất sắt đi rồi nói rằng: «Tôi tự biết tài hèn, nhưng mà tôi nói thế là có ý tỏ cho ông biết ngoài Bắc không có nhân-tài đó thôi ». Nguyễn Huệ lấy lời nói ngọt để yên lòng Hữu Chỉnh và bảo rằng : « Nhà Lê làm vua đã mấy trăm năm nay, bây giờ cướp lấy, chưa chắc lòng người đã theo mình ». Hữu Chỉnh nói : « Nay Bắc-hà có vua lại có chúa, ấy là một sự cổ-kim đại biến. Họ Trịnh tiếng rằng phù Lê, thực là hiếp chế, cả nước không ai phục. Vả xưa nay không ai làm gì để giúp nhà Lê, là chỉ sợ cái thế mạnh đó mà thôi, nay ông mà phù Lê diệt Trịnh thì thiên-hạ ai chẳng theo ông». Nguyễn Huệ nói : « Ông nói phải lắm, nhưng ta chỉ phụng-mệnh đi đánh đất Thuận-hóa mà thôi, chứ không phụng-mệnh đi đánh Bắc-hà, sợ rồi can tội kiểu-mệnh thì làm thế nào ? » Hữu Chỉnh nói : «Kiểu-mệnh là tội nhỏ, việc ông làm là công to. Vả làm tướng ở ngoài có điều không cần phải theo mệnh vua, ông lại không biết hay sao ? »

Nguyễn Huệ bèn sai Nguyễn hữu Chỉnh đem thủy-binh đi tiên-phong vào cửa Đại-an đánh lấy kho lương ở bên sông Vị-hoàng. Nguyễn Huệ tự đem binh đi sau, ước với Hữu Chỉnh đến sông Vị-hoàng đốt lửa lên làm hiệu.

Nguyễn hữu Chỉnh đem quân đi qua Nghệ-an, Thanh-hóa, quan trấn-thủ là Bùi thế Toại 裴 世 遂 và Tạ danh Thùy không ai dám ra cự địch ; khi ra đến Vị-hoàng 渭 黄, quan coi đồn ở đấy bỏ chạy. Hữu Chỉnh lấy được hơn trăm vạn hộc lương, rồi đốt lửa làm hiệu, quân Nguyễn Huệ kéo đến đóng giữ ở đấy.

Trước kia thành Phú-xuân đã vỡ rồi, tin báo đến Thăng-long, các quan bàn rằng : xứ ấy vẫn không là đất của triều-đình, bây giờ mất cũng không hại gì. Vì thế, chỉ sai Trịnh tự Quyền 鄭 自 權 đem 27 cơ vào giữ đất Nghệ-an. Trịnh tự Quyền thu-xếp hơn 10 ngày chưa xong, đến khi đi được độ 30 dặm thì đã có tin báo Tây-sơn đến đóng ở sông Vị-hoàng rồi. Tự Quyền bèn đem quân xuống giữ ở mặt Kim-động 金 洞. Quan trấn-thủ Sơn-nam là Bùi thế Dận 裴 世 胤 đem bộ binh xuống đóng ở xã Phù-sa, thuộc huyện Đông-an. Đinh tích Nhưỡng 丁 錫 壤 đem thủy-quân ra giữ cửa Luộc. Bấy giờ gió đông-nam thổi to, đến đêm Nguyễn Huệ sai lấy tượng gỗ để lên trên mấy chiếc thuyền rồi đánh trống kéo cờ thả thuyền cho trôi đi. Đinh tích Nhưỡng trông thấy tưởng là quân Tây-sơn đến đánh, giàn thuyền ra thành trận chữ nhất, rồi truyền lấy súng mà bắn. Bắn mãi, sau mới biết người trên thuyền là tượng gỗ. Lúc quân Tây-sơn tiến lên đánh, thì Đinh tích Nhưỡng hết cả thuốc đạn, phải bỏ thuyền mà chạy. Quân của Bùi thế Dận và Trịnh tự Quyền cũng tan cả. Nguyễn Huệ hạ được thành Sơn-nam, rồi một mặt truyền hịch đi các lộ nói lấy nghĩa phù Lê diệt Trịnh, một mặt kéo quân lên lấy Thăng-long.

Bấy giờ ở kinh thành thì quân kiêu-binh không sai khiến được, mà quân Tây-sơn thì đã đến nơi rồi. Trịnh Khải mới cho gọi Hoàng phùng Cơ 黄 馮 基 ở Sơn-tây về, đem quân đóng ở hồ Vạn-xuân ( xã Vạn-phú, Thanh-trì ) còn thủy-binh thì đóng ở bến Tây-long ( Thọ-xương ) để phòng giữ. Quân Tây-sơn tiến lên đánh tan thủy-quân của nhà Trịnh, Hoàng phùng Cơ phải bỏ chạy. Trịnh Khải mặc áo nhung-y cầm cờ lên voi thúc quân vào đánh, nhưng thế Tây-sơn mạnh lắm, đánh không được, Trịnh Khải bỏ chạy lên Sơn-tây. Đi đến làng Hạ-lôi, huyện Yên-lãng, gặp tên Nguyễn Trang 阮 莊 đánh lừa bắt đem nộp cho Tây-sơn. Trịnh Khải về đến làng Nhất-chiêu lấy gươm cắt cổ tự tận. Bấy giờ là năm Bính-ngọ ( 1786 ). Nguyễn Huệ cho lấy vương lễ mà tống-táng cho chúa Trịnh, rồi vào thành Thăng-long yết-kiến vua Lê.

Họ Trịnh giúp nhà Lê trung-hưng lên, rồi giữ lấy quyền-chính, lập ra nghiệp chúa, lưu truyền từ Trịnh Tùng đến Trịnh Khải được 216 năm ( 1570-1786 ) đến đấy là hết.