1. TRƯƠNG PHÚC LOAN CHUYÊN QUYỀN. Từ ông Nguyễn Hoàng trở đi, họ Nguyễn làm chúa trong Nam : phía bắc chống nhau với họ Trịnh, phía nam đánh lấy đất Chiêm-thành và đất Chân-lạp, truyền đến đời Vũ-vương là Nguyễn-phúc Khoát mới xưng vương hiệu. Vũ-vương định triều-nghi, lập cung-điện ở đất Phú-xuân, và phong cho người con thứ 9 là Nguyễn-phúc Hiệu 阮 福 昊 làm thế-tử.

Năm ất-dậu (1765) Vũ-vương mất. Bấy giờ thế-tử đã mất rồi, con thế-tử là Nguyễn-phúc Dương 阮 福 暘 hãy còn nhỏ, mà người con trưởng của Vũ-vương cũng mất rồi. Tờ di-chiếu để lại định lập người con thứ hai lên nối nghiệp chúa^[1]. Nhưng khi ấy người quyền-thần là Trương phúc Loan 張 福 巒, ý muốn chuyên quyền làm bậy, bèn đổi tờ di-chiếu đi mà lập người con thứ 16 của Vũ-vương, mới có 12 tuổi, lên làm chúa, gọi là Định-vương 定 王.

Trương phúc Loan là người tham-lam, làm nhiều điều tàn-ác, trong nước ai ai cũng oán-giận, bởi thế cho nên, ở phía nam thì có Tây-sơn 西 山 dấy binh đánh phá tại đất Qui-nhơn ; ở mặt bắc thì có quân họ Trịnh vào lấy đất Phú-xuân, làm cho cơ-nghiệp họ Nguyễn xiêu-đổ vậy.

2. TÂY-SƠN DẤY BINH. Lúc bấy giờ ở huyện Phù-ly 苻 蘺 ( nay đổi là Phù-cát ) đất Quy-nhơn, có người tên là Nguyễn Nhạc 阮 岳 khởi binh phản-đối với chúa Nguyễn.

Nguyên ông tổ bốn đời của Nguyễn Nhạc là họ Hồ cùng một tổ với Hồ quý Ly ngày trước, người ở huyện Hưng-nguyên, đất Nghệ-an, gặp lúc chúa Trịnh, chúa Nguyễn đánh nhau, bị bắt đem vào ở ấp Tây-sơn 西 山 邑^[2] thuộc đất Qui-nhơn. Đến đời ông thân-sinh là Hồ phi Phúc 胡 丕 福 dời nhà sang ở ấp Kiên-thành 堅 城 邑, nay là làng Phú-lạc 富 樂, huyện Tuy-viễn, sinh được 3 người con : trưởng là Nhạc 岳, thứ là Lữ 侣, thứ ba là Huệ 惠.

Anh em ông Nhạc muốn khởi loạn, mới lấy họ mẹ là Nguyễn để khởi sự cho dễ thu-phục nhân tâm, vì rằng đất trong Nam vẫn là đất của chúa Nguyễn.

Nguyễn Nhạc trước làm biện-lại ở Vân-đồn, cho nên sau người ta thường gọi là biện Nhạc. Nhưng vì tính hay đánh bạc, tiêu mất cả tiền thuế, sợ phải tội, bỏ đi vào rừng làm giặc. Đến năm tân-mão ( 1771 ) mới lập đồn-trại ở đất Tây-sơn, chiêu-nạp quân-sĩ, người theo về càng ngày càng đông. Thường hay lấy của nhà giàu cho nhà nghèo, cho nên những kẻ nghèo-khổ theo phục rất nhiều.

Thế Nguyễn Nhạc mỗi ngày một mạnh, quân nhà chúa đánh không được. Vả lại Nhạc là một người có can-đảm và lắm cơ-trí ; một hôm định vào lấy thành Qui-nhơn, bèn lập mưu, ngồi vào trong cái cũi, cho người khiêng vào nộp quan Tuần-phủ ở đấy là Nguyễn khắc Tuyên. Nguyễn khắc Tuyên tưởng là thật, cho đưa vào trong thành. Đến nửa đêm, Nhạc phá cũi ra, mở cửa thành cho quân mình vào đánh đuổi quan quân đi, giữ lấy thành Qui-nhơn làm chỗ căn-bản. Bấy giờ lại có mấy người khách buôn tên là Tập Đình 集 亭 và Lý Tài 李 才 cũng mộ quân nổi lên theo giúp Tây-sơn. Nguyễn Nhạc chia quân ra làm 5 đồn là : trung, tiền, hậu, tả, hữu, rồi tiến lên đánh lấy đất Quảng-nam. Chẳng bao lâu từ đất Quảng-nghĩa bây giờ vao cho đến Bình-thuận đều thuộc về Tây-sơn cả.

3. QUÂN HỌ TRỊNH VÀO LẤY PHÚ-XUÂN. Đang khi trong Nam có quyền-thần chuyên-chính ở trong, Tây-sơn đánh phá ở ngoài, ở ngoài Bắc chúa Trịnh là Trịnh Sâm 鄭 森 biết tình-trạng như vậy, bèn sai đại-tướng là Hoàng ngũ Phúc 黄 五 福 đem thủy bộ hơn 3 vạn quân cùng với Hoàng phùng Cơ 黄 馮 基, Hoàng đình Thể 黄 廷 體, Hoàng đình Bảo 黄 廷 寶 vào đất Bố-chính để đánh họ Nguyễn, giả nói là vào đánh Trương phúc Loan.

Đến tháng 10 năm giáp-ngọ ( 1774 ) quân Hoàng ngũ Phúc sang sông Linh-giang, sai Hoàng đình Thể đem binh đến đánh lấy lũy Trấn-ninh 鎭 寧, nhờ có nội ứng, cho nên không đánh mà lấy được lũy. Trịnh Sâm được tin Hoàng ngũ Phúc đã phá được thành Trấn-ninh rồi, bèn quyết kế đem đại binh đi vào tiếp ứng. Đến tháng chạp thì quân của Ngũ Phúc tiến lên đóng ở làng Hồ-xá ( thuộc huyện Minh-linh, Quảng-trị ) rồi truyền hịch đi nói rằng quân Bắc chỉ vào đánh Trương phúc Loan mà thôi, chứ không có ý gì khác cả. Các quan ở Phú-xuân bèn mưu bắt Phúc Loan đem nộp.

Hoàng ngũ Phúc bắt được Trương phúc Loan rồi, lại tiến binh đến huyện Đăng-xương, sai người đưa thư đến Phú-xuân nói rằng tuy Phúc Loan đã trừ, nhưng mà Tây-sơn hãy còn, vậy xin đem binh đến hội tại Phú-xuân để cùng đi đánh giặc.

Chúa Nguyễn biết mưu Hoàng ngũ Phúc chực đánh lừa để lấy Kinh-thành, bèn sai Tôn thất Tiệp 捷 cùng với quan Chưởng-cơ là Nguyễn văn Chính 阮 文 政 đem thủy-bộ quân ra án ngữ ở sông Bái-đáp-giang ( nay gọi là Phu-lệ ở huyện Quảng-điền ). Hoàng ngũ Phúc sai Hoàng đình Thể đem binh đi lên đường núi rồi tiến binh hai mặt đánh ập lại, quân họ Nguyễn vỡ tan bỏ chạy cả, quân Bắc tiến lên lấy thành Phú-xuân, chúa Nguyễn và các quan chạy vào Quảng-nam.

Bấy giờ Trịnh Sâm đóng ở Hà-trung, được tin Hoàng ngũ Phúc đã lấy được Phú-xuân rồi, mừng lắm, sai quan đưa cho Ngũ Phúc 100 lạng vàng, và cho các tướng-sĩ 5.000 lạng bạc, lại phong cho Ngũ Phúc làm Đại-trấn-phủ 大 鎭 撫 đất Thuận-hóa để lo việc lấy đất Quảng-nam. Đoạn rồi Trịnh Sâm rút quân về Bắc.

4. CHÚA NGUYỄN VÀO GIA-ĐỊNH. Chúa Nguyễn vào đến Quảng-nam đóng ở Bến-vân, lập cháu là Nguyễn-phúc Dương 阮 福 暘 lên làm Đông-cung, để lo việc đánh giặc. Được mấy tháng quân Tây-sơn ở Qui-nhơn kéo ra đánh lấy Quảng-nam, quân chúa Nguyễn đánh không nổi, thua chạy về đóng ở Trà-sơn 茶 山.

Chúa Nguyễn liệu chừng không chống giữ được, bèn cùng người cháu là ông Nguyễn-phúc Ánh 阮 福 暎 xuống thuyền chạy vào Gia-định, để Đông-cung ở lại Quảng-nam chống giữ với giặc. Đông-cung đóng đồn ở làng Câu-để 俱 低 ( thuộc huyện Hòa-vinh ).

Nguyễn Nhạc biết Đông-cung thế yếu, và lại muốn lấy tiếng để mà sai chúng, bèn sai người đi rước Đông-cung về đóng ở phố Hội-an 會 安 ( Faifo, thuộc Quảng-nam ).

Ngay lúc ấy quân của Hoàng ngũ Phúc đã qua Hải-vân-sơn vào lấy đồn Trung-sơn và đồn Câu-để ở huyện Hòa-vinh, Nguyễn Nhạc sai người khách là Tập Đình làm tiên-phong, Lý Tài làm trung-quân, tự mình làm hậu tập ra đánh nhau với quân họ Trịnh ở làng Cẩm-sa 錦 沙 ( thuộc Hòa-vinh ). Quân của Tập Đình đều là người khách Quảng-đông và những người mọi to lớn, ai nấy cởi trần ra đội khăn đỏ cầm phang, đeo khiên, đánh thật là hung mạnh. Quân tiền đội của Ngũ Phúc đương không nổi, Ngũ Phúc mới sai Hoàng đình Thể và Hoàng phùng Cơ đem kỵ binh vào xông trận, rồi bộ binh đánh tràn vào. Tập Đình thua chạy. Nguyễn Nhạc và Lý Tài phải lùi về giữ bến Bản 板 津 rồi đưa Đông-cung về Qui-nhơn. Tập Đình vốn là người bạo-ngược, Nguyễn Nhạc muốn nhân dịp thua trận bắt giết đi. Tập Đình biết ý bỏ chạy về Quảng-đông bị quan nhà Thanh bắt được đem chém.

Lúc bấy giờ ở phía nam có quan Lưu-thủ đất Long-hồ là Tống phúc Hợp 宋 福 洽 đem quân đánh lấy lại được ba phủ là Bình-thuận, Diên-khánh và Bình-khánh, rồi lại tiến binh ra đánh đất Phú-yên ; ở phía bắc thì có quân họ Trịnh đóng ở Quảng-nam, Nguyễn Nhạc liệu thế chống không nổi, bèn sai Phan văn Tuế 潘 文 歲 đem thư và vàng lụa ra nói với Hoàng ngũ Phúc xin nộp đất Quảng-nghĩa, Qui-nhơn, Phú-yên và xin làm tiền khu đi đánh họ Nguyễn.

Hoàng ngũ Phúc cũng muốn dùng Nguyễn Nhạc để đánh đất Gia-định, bèn làm biểu xin chúa Trịnh cho Nguyễn Nhạc làm Tiên-phong-tướng-quân, Tây-sơn Hiệu-trưởng 西 山 校 長, sai Nguyễn hữu Chỉnh 阮 有 整 đem cờ và ấn kiếm vào cho Nguyễn Nhạc.

Nguyễn Nhạc không lo mặt bắc nữa, bèn lập mưu để đánh lấy đất Nam, đem con gái mình là Thọ Hương 壽 香 dâng cho Đông-cung và khoảng-đãi một cách rất tôn-kính, rồi sai người giả đến nói với Tống phúc Hợp xin về hàng để lo sự khôi-phục lại đất Phú-xuân. Tống phúc Hợp cho sứ đến xem hư thực, Nguyễn Nhạc đưa Đông-cung ra tiếp, rồi viết thư cho sứ đưa về nói lấy nghĩa phù lập Đông-cung, điện an xã-tắc, Tống phúc Hợp tin là thực tình, không phòng bị gì nữa.

Nguyễn Nhạc biết rõ tình-hình, sai em là Nguyễn Huệ đem quân đến đánh Tống phúc Hợp. Quân họ Nguyễn thua to bỏ chạy về giữ Vân-phong. Nguyễn Nhạc cho người đưa tin thắng trận ra cho Hoàng ngũ Phúc biết. Ngũ Phúc xin chúa Trịnh phong cho Nguyễn Huệ làm Tây-sơn-hiệu tiên-phong-tướng-quân.

Quân Hoàng ngũ Phúc đóng ở Châu-ổ 珠 塢, giáp đất Quảng-nghĩa, đến tháng chạp năm ấy là năm ất-vị ( 1775 ) bị dịch chết mất nhiều. Ngũ Phúc viết thư ra xin chúa Trịnh cho rút về giữ Thuận-hóa. Trịnh Sâm thuận cho. Hoàng ngũ Phúc về đến Phú-xuân thì mất, chúa Trịnh sai Bùi thế Đạt 裴 世 達 vào thay, và sai Lê quí Đôn 黎 貴 惇 vào làm Tham-thị cùng giữ đất Thuận-hóa.

Đất Thuận-hóa bấy giờ kể từ đất Nam-bố-chính trở vào là 2 phủ : Triệu-phong và Quảng-bình^[3], 2 huyện, 8 châu. Số nhân-đinh được 126.857, số ruộng đất rộng được 265.507 mẫu, nhưng mà trừ đất rừng và các thứ đi, thì còn được 153.181 mẫu phải đóng thuế.

Từ khi quân họ Trịnh lui về Thuận-hóa rồi, đất Quảng-nam lại thuộc về Tây-sơn. Năm bính-thân ( 1776 ) Nguyễn Nhạc sai em là Nguyễn Lữ đem thủy-quân vượt bể vào đánh Gia-định, lấy được thành Sài-côn 柴 棍. Chúa Nguyễn phải chạy về Trấn-biên ( tức là Biên-hòa ).

Bấy giờ ở Đông-sơn có Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁 khởi binh chống với Tây-sơn lấy lại thành Sài-côn. Nguyễn Lữ lấy thóc gạo rồi rút quân về Qui-nhơn.

Nguyễn Nhạc thấy thế mình một ngày một mạnh, bèn sai sửa lại thành Đồ-bàn ( là kinh-thành cũ của Chiêm-thành ngày trước ) rồi đến tháng ba năm bính-thân ( 1776 ) tự xưng làm Tây-sơn-vương và phong chức-tước cho mọi người. Bấy giờ Tây-sơn đem Đông-cung ra ở chùa Thập-tháp. Đông-cung bèn trốn xuống thuyền chạy về Gia-định.

Người khách Lý Tài trước đã bỏ Nguyễn Nhạc theo giúp chúa Nguyễn, rồi sau lại phản lại, đánh chúa Nguyễn, nay nghe Đông-cung trốn về, lại đem binh rước về Sài-côn lập lên làm Tân-chính-vương 新 政 王, tôn Định-vương làm Thái-thượng-vương 太 上 王 để cùng lo sự khôi-phục.

Năm đinh-dâu ( 1777 ) Nguyễn Nhạc sai người ra xin với chúa Trịnh cho trấn-thủ đất Quảng-nam, Trịnh Sâm bấy giờ cũng chán sự dụng binh, bèn nhân-dịp phong cho Nguyễn Nhạc làm Quảng-nam trấn-thủ, Tuyên-úy-đại-sứ, Cung-quận-công 廣 南 鎭 守, 宣 尉 大 使, 恭 郡 公.

Nguyễn Nhạc được phong rồi, không phải phòng-giữ mặt bắc nữa, bèn sai Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ đem thủy-bộ quân vào đánh Gia-định. Lý Tài chống không nổi phải bỏ chạy. Tân-chính-vương chạy về bến Trà ( thuộc Định-tường ) rồi lại chạy về Ba-vát ( thuộc Vĩnh-long ), còn Thái-thượng-vương thì chạy về Long-xuyên. Nhưng chẳng bao lậu Nguyễn Huệ đem quân đuổi bắt được cả Thái-thượng-vương và Tân-chính-vương, đem giết đi.

Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ lấy xong đất Gia-định, để tổng-đốc Chu 朱 ở lại trấn-thủ, rồi đem quân về Qui-nhơn. Qua năm sau là năm mậu-tuất ( 1778 ) Nguyễn Nhạc tự xưng đế hiệu, đặt niên-hiệu là Thái-đức 泰 德, gọi thành Đồ-bàn là Hoàng-đế thành, phong cho Nguyễn Lữ làm Tiết-chế, Nguyễn Huệ làm Long-nhương tướng-quân.

5. NGUYỄN-VƯƠNG KHỞI BINH ĐÁNH TÂY-SƠN. Khi Thái-thượng-vương và Tân-chính-vương bị bắt, thì người cháu Thái-thượng-vương là Nguyễn phúc Ánh, chạy thoát được. Đến khi Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ về Qui-nhơn rồi, Nguyễn-phúc Ánh lại tụ tập những tôi tớ cũ, khởi binh từ đất Long-xuyên, tiến lên đến Sa-đéc, và cùng với quan chưởng-dinh là Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁, quan cai-đội Lê văn Câu 黎 文 勾^[4] và các tướng là Nguyễn văn Hoằng 阮 文 弘, Tống phước Khuông 宋 福 匡, Tống phước Lương 宋 福 樑 về đánh đuổi tổng-đốc Chu, lấy lại thành Sài-côn. Bấy giờ Nguyễn-phúc Ánh mới có 17 tuổi, các tướng đều tôn lên làm Đại-nguyên-súy, Nhiếp-quốc chính 大 元 帥, 攝 國 政.

Được ít lâu vua Tây-sơn lại sai tổng-đốc Chu 朱, tư-khấu Uy 威, và quan hộ-giá Phạm Ngạn 范 彥 đem quân thủy vào đánh Trấn-biên và Phan-trấn cùng các miền ở mặt bể. Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁 đem quân Đông-sơn đánh chém được tư-khấu Uy, đuổi được quân Tây-sơn đi, ông Nguyễn-phúc Ánh bèn sai Lê văn Quân đem binh ra đánh lấy thành Bình-thuận và thành Diên-khánh.

Từ khi khôi-phục được đất Gia-định rồi, Nguyễn-phúc Ánh sai sứ sang thông với nước Tiêm-la, và lại sai Đỗ thanh Nhân 杜 清 仁, Hồ văn Lân 胡 文 璘 đem binh đi đánh Chân-lạp, lập con Nặc Tôn là Nặc In lên làm vua để Hồ văn Lân ở lại bảo-hộ. Ở đất Gia-định thì ngài sửa sang mọi việc : đặt quan cai-trị các dinh, định lệ thu thuế để nuôi binh-lính, làm chiến-thuyền, tập binh-mã để phòng-bị việc chiến-tranh.

Năm canh-tí ( 1780 ) Nguyễn-phúc Ánh xưng vương-hiệu rồi phong cho Đỗ thanh Nhân làm chức Ngoại hữu, Phụ-chính, Thượng-tướng công 外 右, 輔 政, 上 將 公, và thăng thưởng cho các tướng-sĩ. Nhưng sau vì Đỗ thanh Nhân cậy công lộng quyền, cho nên Nguyễn-vương mới giết đi. Cũng vì việc ấy cho nên Đông-sơn trước đã hết lòng giúp Nguyễn-vương, sau đều bỏ cả, và lại phản lại, thành ra lôi-thôi phải đánh-dẹp mãi.

Tháng 10 năm tân-sửu ( 1781 ) vua nước Tiêm-la là Trịnh quốc Anh sai tướng là Chất Tri 質 知 ( Chakkri ) và Sô Si 芻 痴, hai anh em sang đánh Chân-lạp. Nguyễn-vương sai quan Chưởng-cơ là Nguyễn hữu Thoại 阮 有 瑞 và Hồ văn Lân 胡 文 璘 đem 3.000 quân sang cứu. Trong khi quân Nam và quân Tiêm-la còn đang chống giữ nhau ở Chân-lạp, thì ở Vọng-các vua nước Tiêm-la bắt giam cả vợ con của hai anh em Chất Tri, bởi vậy hai tướng ấy mới giao-kết với Nguyễn hữu Thoại thề phải cứu nhau trong lúc hoạn-nạn. Đoạn rồi Chất Tri đem quân về Tiêm-la. Ngay lúc ấy ở bên nước Tiêm có giặc nổi lên, vua nước ấy bị ngươi Phan Nha Văn Sản đuổi đi cướp mất ngôi. Chất Trí về đến Vọng-các, sai người đi tìm quốc-vương là Trịnh quốc Anh đem giết đi, và bắt giết cả Phan Nha Văn Sản, rồi tự lập làm vua, xưng là Phật-vương, phong cho em là Sô Si làm đệ-nhị vương, cháu là Ma Lạc làm đệ-tam vương. Họ Chakkri làm vua đến nay hãy còn, và các vua đều xưng là Rama.

Tháng ba năm nhâm-dần ( 1782 ) vua Tây-sơn là Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ đem hơn 100 chiếc thuyền vào cửa Cần-giờ, đánh nhau với quân Nguyễn-vương ở Thất-kỳ giang 七 岐 江 ( tức Ngả-bảy ). Trận ấy quân Nguyễn-vương thua to, có người nước Pháp tên là Mạn-hòe ( Manuel ) làm chủ một chiếc tàu phải đốt tàu mà chết. Nguyễn-vương phải bỏ thành Sài-gòn chạy về đất Tam-phụ 三 埠 ( Ba-giồng ), rồi ra lánh ở đảo Phú-quốc.

Vua Tây-sơn bình xong đất Gia-định, rút quân về Qui-nhơn, để hàng-tướng là Đỗ nhàn Trập ở lại giữ thành Sài-côn ( tức Sài-gòn ).

Khi quân Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ về Qui-nhơn rồi, các tướng nhà Nguyễn lại nổi lên đánh quân Tây-sơn. Bấy giờ có Châu văn Tiếp 朱 文 接 là người ở Qui-nhơn, nhân lúc loạn, tụ chúng giữ núi Trà-lang ( thuộc Phú-yên ). Đến khi chúa Nguyễn bỏ Phú-xuân chạy vào Gia-định, Châu văn Tiếp đem binh ra giúp. Sau chẳng may chúa Nguyễn thất thế ngộ hại, Nguyễn-vương lên nối nghiệp. Văn Tiếp theo giúp, được phong làm chức Chưởng-cơ, đem binh ra đánh Tây-sơn, bị thua, phải bỏ về giữ Trà-lang. Nay được tin Gia-định lại thất thủ, Văn Tiếp bèn đem quân từ Phú-yên về hợp với quân các đạo, đánh đuổi quân Tây-sơn đi, lấy lại được thành Sài-côn rồi cho người ra Phú-quốc đón Nguyễn-vương về.

Nguyễn-vương về sửa-sang mọi việc để chống giữ với Tây-sơn, nhưng qua năm quí-mão ( 1783 ) vua Tây-sơn lại sai Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ đem binh vào đánh. Nguyễn-vương lại phải rước vương-mẫu và cung-quyến ra Phú-quốc. Đến tháng 6 năm ấy, Nguyễn Huệ ra đánh Phú-quốc, Nguyễn-vương chạy về Côn-nôn ; quân Tây-sơn lại đem thuyền đến vây Côn-nôn, nhưng may nhờ có cơn bão đánh đắm cả thuyền của Tây-sơn, cho nên Nguyễn-vương mới ra khỏi trùng vi, chạy về đảo Cổ-cốt, rồi lại trở về Phú-quốc.

6. NGUYỄN-VƯƠNG ĐỊNH CẦU-VIỆN NƯỚC PHÁP LAN-TÂY. Lúc bấy giờ lương-thực hết sạch, Nguyễn-vương cùng với những người đi theo phải hái rau và tìm củ chuối mà ăn, thế-lực cùng-kiệt, thật là nguy-nan quá. Nhân vì khi trước Nguyễn-vương có quen một người nước Pháp làm giám-mục đạo Gia-tô, tên là Bá-đa-lộc 百 多 祿 (Pierre Pigneau de Béhaine, évêque d’Adran) khi ấy đang ở đất Chantaboun (thuộc nước Tiêm-la), ngài bèn sai người đến bàn việc. Ông Bá-đa-lộc nói nên sang cầu-cứu nước Pháp, nhưng phải cho Hoàng-tử đi làm tin thì mới được.

Nguyễn-vương theo lời ấy, ben giao Hoàng-tử Cảnh 景 và cái quốc-ấn cho ông Bá-đa-lộc, lại làm tờ quốc-thư cho ông ấy được quyền tự tiện sang thương-nghị với chính-phủ Pháp để xin viện binh.

Tờ quốc-thư ấy có 14 khoản, đại-lược nói nhờ ông Bá-đa-lộc sang xin nước Pháp giúp cho 1.500 quân và tàu bè, súng ống, thuốc đạn, đủ cả mọi thứ. Nguyễn-vương xin nhường cho nước Pháp cửa Hội-an (Faifo), đảo Côn-nôn và để riêng cho người nước Pháp được đặc quyền vào buôn-bán ở nước Nam^[5].

Nguyễn-vương lại làm một cái thư riêng để dâng cho vua nước Pháp, và sai quan phó-vệ-úy là Phạm văn Nhân 范 文 仁, quan cai-cơ là Nguyễn văn Liêm 阮 文 廉 theo hộ vệ Hoàng-tử Cảnh bấy giờ mới có 4 tuổi.

Mọi sự đã xếp-đặt cả rồi, nhưng vì còn trái mùa gió cho nên ông Bá-đa-lộc chưa khởi-hành được. Nguyễn-vương tuy đã nghe lời ông Bá-đa-lộc định sang cầu-cứu nước Pháp, nhưng trong bụng chưa quyết hẳn, còn có ý muốn nhờ nước Tiêm-la.

Nguyên lúc đánh thua ở Sài-côn, Châu văn Tiếp chạy sang Tiêm-la cầu-cứu. Đến tháng 2 năm giáp-thìn (1784) vua Tiêm-la sai tướng là Chất si Đa đem thủy-quân sang Hà-tiên, tìm Nguyễn-vương để mời sang bàn việc. Nguyễn-vương lại tiếp được mật biểu của Châu văn Tiếp, cho nên mới đến hội với tướng nước Tiêm, rồi cùng sang Vọng-các xin binh cứu viện.

Tiêm-vương tiếp đãi Nguyễn-vương rất hậu, và sai hai tướng là Chiêu Tăng 昭 曽, Chiêu Sương 昭 霜 đem hai vạn quân cùng 300 chiếc thuyền sang giúp Nguyễn-vương. Quân Tiêm-la sang lấy được Rạch-giá, Ba-thắc, Trà-ôn, Mân-thít, Sa-đéc. Khi đánh ở Mân-thít, Châu văn Tiếp bị thương nặng mà mất. Từ đó quân Tiêm ỷ thế đi đến đâu quấy-nhiễu dân sự, làm nhiều điều tàn-ác, cho nên lòng người oán-hận lắm.

7. NGUYỄN HUỆ PHÁ QUÂN TIÊM-LA. Tướng Tây-sơn giữ đất Gia-định là Trương văn Đa 張 文 多, thấy quân Tiêm-la sang đánh phá, thế-lực mạnh lắm, bèn sai người về Qui-nhơn phi-báo. Vua Tây-sơn sai Nguyễn Huệ 阮 惠 đem binh vào chống giữ.

Nguyễn Huệ vào đến Gia-định nhử quân Tiêm-la đến gần Rạch-gầm và Xoài-mút ở phía trên Mỹ-tho, rồi đánh phá một trận, giết quân Tiêm chỉ còn được vài nghìn người, chạy theo đường thượng-đạo trốn về nước. Nguyễn Huệ phá được quân Tiêm-la rồi, đem binh đuổi đánh Nguyễn-vương. Nguyễn-vương bấy giờ hết cả lương-thực, cùng với mấy người chạy về Trấn-giang, ra đảo Thổ-châu, đảo Cổ-cốt, rồi sang Tiêm-la.

Đánh dẹp xong, Nguyễn Huệ đem quân về Qui-nhơn để đô-đốc là Đặng văn Chân 鄧 文 真 ở lại trấn đất Gia-định.

Nguyễn-vương biết thế không mong-cậy được người Tiêm-la, bèn giục ông Bá-đa-lộc đem Hoàng-tử đi sang nước Pháp cầu-viện. Ông Bá-đa-lộc đi rồi, Nguyễn-vương rước vương-mẫu và cung-quyến sang trú ở Vọng-các để chờ có cơ-hội lại về khôi-phục.

Chú thích cuối trang

1. ▲ Tức là hoàng-khảo vua Thế-tổ, sau truy tôn là Hưng-tổ Hiếu-khang Hoàng-đế 興 祖 孝 康 皇 帝.
2. ▲ Ấp Tây-sơn nay là đất thôn An-khê 安 溪 và thôn Cửu-an 久 安 thuộc phủ Hoài-nhân. Vì anh em Nguyễn Nhạc khởi nghiệp ở chỗ ấy, nên mới gọi là nhà Tây-sơn.
3. ▲ Triệu-phong-phủ có 5 huyện ; Quảng-bình-phủ có 3 huyện 1 châu.
4. ▲ Lê văn Câu là người ở Vĩnh-tường đất Gia-định, trước theo Châu văn Tiếp sau làm thuộc tướng Đỗ thanh Nhân.
5. ▲ Tờ quốc-thư này và cái thư của Nguyễn-vương viết cho vua nước Pháp nay hãy còn ở Ngoại-giao-bộ tại Paris.