Suốt nửa sau thế kỷ 20, Kinh tế học (Economics) của Paul Samuelson là giáo trình kinh tế hàng đầu ở Mỹ. Gần đây tôi có đọc bản in thời đầu của cuốn sách (1958) để xem Samuelson nhìn nhận kinh tế học như thế nào. Ông định nghĩa kinh tế học bằng những chủ đề cổ điển: “thế giới của giá cả, tiền lương, lãi suất, chứng khoán và trái phiếu, ngân hàng và tín dụng, thuế và chi tiêu”. Nhiệm vụ của kinh tế học rất rõ ràng và chặt chẽ: giải thích cách tránh khủng hoảng, thất nghiệp và lạm phát, tìm hiểu nguyên tắc “cho chúng ta biết làm thế nào để giữ năng suất sản xuất ở mức cao” và “làm sao để nâng cao mức sống của người dân” [122].
Ngày nay, kinh tế học đã đi xa hơn nhiều so với các chủ đề truyền thống. Hãy xem định nghĩa về một nền kinh tế của Greg Mankiw trong bản in gần đây của cuốn giáo trình kinh tế học rất có ảnh hưởng của ông: “Không có gì bí hiểm về khái niệm ‘nền kinh tế’. Nền kinh tế chỉ đơn giản là một nhóm người tương tác với một nhóm người khác khi họ kiếm sống cho mình”.
Theo cách giải thích này, kinh tế học không chỉ nghiên cứu các vấn đề sản xuất, phân phối, tiêu dùng hàng hóa vật chất mà còn tìm hiểu quá trình tương tác giữa con người với nhau nói chung và các nguyên tắc ra quyết định của mỗi cá nhân. Một trong những nguyên tắc quan trọng nhất – như Mankiw nhận thấy – là “con người có phản ứng khi được tạo động cơ” [123].
Tranh luận về động cơ đã trở nên phổ bến trong kinh tế học hiện đại đến mức nó đã là một phần tạo nên bản sắc của môn khoa học này. Trong những trang đầu cuốn Kinh tế học hài hước (Freakonomics), Steven D. Levitt, nhà kinh tế học ở Đại học Chicago, và Stephen J. Dubner đã phát biểu rằng “động cơ là hòn đá tảng của đời sống hiện đại”, và “gốc rễ của kinh tế học là nghiên cứu các động cơ” [124].
Chúng ta dễ không để ý đến cái mới trong định nghĩa này. Từ “động cơ” chỉ mới xuất hiện gần đây trong tư duy kinh tế. Nó không có trong các tác phẩm của Adam Smith hay các nhà kinh tế học cổ điển khác [125].
Thực tế, mãi đến thế kỷ 20, khái niệm động cơ mới có trong kinh tế học, và đến thập niên 1980, 1990, nó mới trở nên phổ biến. Từ điển tiếng Anh Oxford cho biết lần đầu tiên nó được sử dụng trong kinh tế học là năm 1943, trên tạp chí Reader’s Digest: “Ông Charles E. Wilson… kêu gọi các ngành công nghiệp phục vụ chiến tranh sử dụng ‘động cơ lương’, tức là trả lương cao hơn cho công nhân nếu họ sản xuất được nhiều hơn”. Từ “động cơ” sau đó được sử dụng nhiều đột biến trong nửa sau thế kỷ 20, khi thị trường và tư duy thị trường bắt rễ sâu sắc trong đời sống. Nếu tìm kiếm bằng Google trên các cuốn sách, ta sẽ thấy tần suất xuất hiện của từ này tăng lên hơn 400% trong giai đoạn từ những năm 1940 đến những năm 1990 [126].
Nhận thức rằng kinh tế học là môn khoa học nghiên cứu động cơ không chỉ mở rộng tầm ảnh hưởng của thị trường trong đời sống hằng ngày mà còn biến các nhà kinh tế học thành các nhà hoạt động chính trị xã hội. Giá “bóng” mà Gary Becker nhắc đến từ những năm 1970 nhằm giải thích rằng hành vi của con người là giá ẩn chứ không có thật. Nó là giá ẩn do các nhà kinh tế học tưởng tượng, thừa nhận hoặc phỏng đoán. Ngược lại, công cụ tạo động cơ là những giải pháp can thiệp thực mà nhà kinh tế học (hoặc nhà lập chính sách) thiết kế, xây dựng và áp đặt lên xã hội. Đó có thể là những cách để khiến mọi người giảm cân, làm việc tích cực hơn hoặc phát thải ít hơn. “Giới kinh tế học yêu thích động cơ”, Levitt và Dubner viết. “Họ thích mơ tưởng và thực thi, nghiên cứu và sửa chữa nó. Một nhà kinh tế học điển hình thường tin rằng thế giới chưa gặp phải vấn đề nào mà anh ta chưa giải quyết được, chỉ cần anh ta được tự do thiết kế ra cơ chế khuyến khích phù hợp. Giải pháp của anh ta có thể không phải lúc nào cũng tốt đẹp – nó có thể là ép buộc hoặc phạt rất nặng những người vi phạm quyền tự do công dân, nhưng chắc chắn vấn đề sẽ được giải quyết. Động cơ chính là viên đạn, là đòn bẩy, là chìa khóa – một công cụ nhỏ bé nhưng có sức mạnh lớn lao, có thể thay đổi được tình thế” [127].
Phát biểu này khác xa thị trường với hình ảnh là một bàn tay vô hình của Adam Smith. Khi động cơ trở thành “hòn đá tảng của đời sống hiện đại”, thị trường có vẻ là một bàn tay mạnh mẽ và hấp dẫn. (Hãy nhớ lại công cụ khuyến khích bằng tiền để triệt sản hoặc đạt điểm cao). Levitt và Dubner nhận thấy “Phần lớn công cụ tạo động cơ không tự sinh ra. Ai đó – một nhà kinh tế học, một chính trị gia hoặc một bậc phụ huynh – phải sáng tạo ra chúng” [128].

Ngày càng có nhiều công cụ tạo động cơ được sử dụng trong đời sống đương đại và cần có người sáng tạo ra chúng một cách thận trọng. Điều này được phản ánh trong một động từ mới nghe khá vô duyên, nhưng gần đây đã trở nên phổ biến: “động cơ hóa”. Theo Từ điển tiếng Anh Oxford, động cơ hóa nghĩa là “tạo động lực hoặc khuyến khích (một người, nhất là nhân viên hoặc khách hàng) thông qua việc cung cấp động cơ (thường là tài chính)”. Từ này có từ năm 1968, nhưng mới phổ biến trong mười năm trở lại đây, đặc biệt là trong giới kinh tế học, lãnh đạo doanh nghiệp, giới chức nhà nước, giới phân tích chính sách, chính trị gia và các cây bút xã luận. Trong sách vở, chúng ta ít thấy nó trước năm 1990. Nhưng từ đó đến nay, tần suất sử dụng nó đã tăng lên hơn 1.400% [129]. Công cụ tìm kiếm trên các tờ báo lớn LexisNexis cũng cho kết quả tương tự:
Tần suất xuất hiện của từ “động cơ hóa” trên các báo lớn: [130]
Thập niên 1980 – 48
Thập niên 1990 – 449
Thập niên 2000 – 6.159
Năm 2010-2011 – 5.885
Gần đây, từ “động cơ hóa” còn xuất hiện trong cả ngôn ngữ của các tổng thống. George H. W. Bush là tổng thống Mỹ đầu tiên dùng nó trước trước công chúng và ông nhắc đến nó hai lần. Bill Clinton chỉ sử dụng nó một lần trong tám năm, và George W. Bush cũng vậy. Trong ba năm đầu tiên tại nhiệm, Barack Obama đã nhắc đến “động cơ hóa” cả thảy 29 lần. Ông hy vọng các bác sỹ, bệnh viện, nhà cung cấp dịch vụ y tế sẽ được “động cơ hóa” để lưu tâm hơn đển dịch vụ phòng bệnh; và ông muốn “các ngân hàng bị thúc, chọc, động cơ hóa” để cho vay đối với những người chủ sở hữu nhà, chủ doanh nghiệp nhỏ có trách nhiệm [131].
Thủ tướng Anh David Cameron cũng thích từ này. Khi nói chuyện với các chủ ngân hàng và doanh nghiệp, ông kêu gọi cần làm nhiều hơn nữa để “động cơ hóa” “nền văn hóa đầu tư chấp nhận rủi ro”. Khi nói chuyện với người dân Anh sau vụ bạo loạn ở London năm 2011, ông phàn nàn rằng “một vài khía cạnh tệ hại nhất của con người” đã được chính phủ “dung túng, nuông chiều, thậm chí đôi khi động cơ hóa” [132]
Mặc dù xu hướng mới là “động cơ hóa”, nhưng đa phần các nhà kinh tế học vẫn nhấn mạnh phải phân biệt giữa kinh tế học và đạo đức, giữa lập luận thị trường và lập luận đạo đức. Kinh tế học “đơn giản là không liên quan đến đạo đức”, Levitt và Dubner giải thích. “Đạo đức là những gì chúng ta muốn thế giới tuân theo, còn kinh tế học cho biết thực tế thế giới diễn ra như thế nào” [133].
Người ta luôn nghi ngờ nhận định rằng kinh tế học là môn khoa học không quan tâm đến giá trị, không phụ thuộc vào các học thuyết đạo đức và chính trị. Nhưng tham vọng quá lớn của kinh tế học ngày nay càng khiến các nhà kinh tế khó mà bảo vệ được luận điểm này. Thị trường càng vươn tới nhiều khía cạnh phi kinh tế của đời sống thì nó càng vướng mắc vào nhiều vấn đề đạo đức.
Hãy xem khái niệm hiệu quả kinh tế. Tại sao chúng ta phải quan tâm đến nó? Có lẽ là để tối đa hóa phúc lợi xã hội – là tổng phúc lợi của mỗi cá nhân. Như Mankiw giải thích, phân bổ nguồn lực hiệu quả sẽ làm tối đa hóa lợi ích kinh tế của mọi thành viên trong xã hội [134]. Tại sao phải tối đa hóa phúc lợi xã hội? Phần lớn các nhà kinh tế học hoặc là lờ đi câu hỏi này, hoặc là viện đến học thuyết đạo đức vị lợi nào đó.
Nhưng chủ nghĩa vị lợi cũng gặp phải những phản đối tương tự. Ý kiến phản đối liên quan nhiều nhất đến lập luận thị trường là tại sao chúng ta nên tối đa hóa sự hài lòng của mọi người bất kể sự hài lòng đó có xứng đáng xét về mặt đạo đức hay không. Nếu người này thích nhạc opera, người khác thích đấu chó hoặc đấu vật trong bùn thì chúng ta có thực sự nên có thái độ không phán xét, coi trọng những sở thích này ngang như nhau khi tính toán độ hài lòng không? [135]
Khi lập luận thị trường được áp dụng cho hàng hóa vật chất như ô tô, máy nướng bánh, ti vi màn hình phẳng thì ý kiến phản đối nói trên không đáng kể. Hoàn toàn hợp lý khi giả định rằng giá trị của hàng hóa đơn giản được phản ánh qua sở thích của người tiêu dùng. Nhưng khi vận dụng lập luận thị trường cho các lĩnh vực tình dục, sinh đẻ, nuôi con, giáo dục, y tế, chế tài với tội phạm, chính sách nhập cư và bảo vệ môi trường thì khó có thể giả định rằng sở thích của mọi người là đáng coi trọng như nhau. Trong những vấn đề liên quan nhiều đến đạo đức, có một số cách đánh giá giá trị hàng hóa đáng được coi là tốt hơn, phù hợp hơn. Và nếu như vậy thì khó có thể giải thích tại sao chúng ta phải đáp ứng sở thích của mọi người như nhau, không phán xét xem chúng có xứng đáng về mặt đạo đức không. (Liệu mong muốn dạy con biết đọc của bạn có nên được đặt ngang bằng với mong muốn bắn chết một con hải cẩu từ cự ly gần của người hàng xóm không?)
Vì vậy, khi lập luận thị trường đi xa hơn nhóm hàng hóa vật chất, nó phải “liên quan đến đạo đức”, trừ khi nó vẫn có mong muốn mù quáng là tối đa hóa phúc lợi xã hội mà không quan tâm đến giá trị đạo đức của những sở thích mà nó đáp ứng.
Còn có một lý do nữa, đó khi vươn quá xa, thị trường đã làm phức tạp hóa việc phân biệt giữa lập luận thị trường và lập luận đạo đức, giữa giải thích thế giới và làm thế giới tốt đẹp hơn. Một trong những nguyên lý cơ bản trong kinh tế học là hiệu ứng giá – khi giá tăng, mọi người sẽ mua ít hàng hóa hơn, còn khi giá giảm, mọi người sẽ mua nhiều hơn. Nhìn chung nguyên lý này là đúng với những thị trường như ti vi màn hình phẳng chẳng hạn.
Nhưng như chúng ta đã thấy, nó không còn đúng lắm nữa với những vấn đề xã hội bị chi phối bởi các chuẩn mực phi thị trường, ví dụ đón con đúng giờ. Khi giá của việc đến muộn tăng lên (từ chỗ bằng không), số người đến đón con muộn tăng. Kết quả này trái với hiệu ứng giá trên lý thuyết. Nhưng bạn vẫn hiểu được nếu bạn nhận ra rằng thị trường hóa một hàng hóa có thể làm thay đổi ý nghĩa của nó. Đặt ra một mức giá cho việc đón con muộn đã làm thay đổi chuẩn mực. Đến đúng giờ, lúc trước được coi là nghĩa vụ đạo đức – để khỏi làm phiền các giáo viên – giờ đây lại được xem là mối quan hệ trên thị trường, trong đó, các vị phụ huynh đến muộn đơn giản là đã trả tiền cho các giáo viên để ở lại trông con họ lâu hơn. Động cơ đã đem lại kết quả ngược với mong đợi.
Câu chuyện trông trẻ cho thấy khi thị trường vươn tới những khía cạnh của đời sống vốn bị chi phối bởi các chuẩn mực phi thị trường, hiệu ứng giá có thể không còn đúng nữa. Tăng chi phí (kinh tế) của việc đến muộn lại làm nhiều người đến muộn hơn. Vì vậy, để giải thích thế giới, các nhà kinh tế học phải trả lời được câu hỏi liệu việc đặt giá cho một thứ có dẫn tới các chuẩn mực phi thị trường bị lấn át không. Muốn biết điều này, họ phải tìm hiểu về những quan niệm đạo đức dẫn đến một hành động cụ thể và xác định liệu thị trường hóa (bằng cách cung cấp công cụ tạo động lực hoặc hạn chế) có thay thế những quan niệm đạo đức không.
Đến đây thì các nhà kinh tế học phải thừa nhận rằng muốn giải thích thế giới hoạt động thế nào, họ phải nghiên cứu tâm lý học đạo đức hoặc nhân loại học để biết xã hội đang tuân theo chuẩn mực nào và thị trường sẽ ảnh hưởng đến chúng ra sao. Nhưng tại sao điều này lại có nghĩa là phải quan tâm đến triết học đạo đức? Lý do như sau:
Ở lĩnh vực nào thị trường làm xói mòn các chuẩn mực phi thị trường thì nhà kinh tế học (hoặc ai đó khác) phải quyết định liệu thiệt hại phát sinh có đáng quan tâm không. Liệu chúng ta có nên quan tâm đến việc các phụ huynh đón con muộn không còn cảm thấy tội lỗi nữa và nhìn nhận mối quan hệ giữa họ và giáo viên dưới góc độ lợi dụng? Liệu chúng ta có nên quan tâm đến việc trả tiền cho học sinh đọc sách sẽ khiến các em coi đọc là công việc được trả công và sẽ làm giảm hứng thú đọc sách của các em? Câu trả lời sẽ khác nhau tùy vào từng tình huống. Câu hỏi này buộc chúng ta phải suy nghĩ xa hơn là chỉ dự đoán tác dụng của công cụ tạo động cơ. Nó đòi hỏi chúng ta phải tiến hành đánh giá: Những thái độ và chuẩn mực bị tiền lấn át có ý nghĩa như thế nào về mặt đạo đức? Liệu những chuẩn mực phi thị trường, những kỳ vọng mất đi có làm thay đổi đặc tính của hàng hóa khiến chúng ta phải (hay ít nhất cũng nên) hối hận? Nếu có thì chúng ta có nên từ bỏ việc sử dụng các công cụ khuyến khích bằng tiền với hàng hóa đó, cho dù chúng cũng có tác dụng tốt?
Câu trả lời phụ thuộc vào mục đích, đặc tính của hàng hóa mà chúng ta đang nghiên cứu cũng như những chuẩn mực chi phối nó. Ngay cả các trung tâm trông trẻ cũng khác nhau về khía cạnh này. Với các “hợp tác xã” trông trẻ, nơi các phụ huynh tình nguyện trông trẻ vài giờ nhất định mỗi tuần thì sự thay đổi kỳ vọng chung về nghĩa vụ của các bên sẽ gây tổn thất ít hơn so với ở các cơ sở trông trẻ truyền thống, nơi phụ huynh trả tiền cho giáo viên để chăm sóc bọn trẻ, còn họ đi làm. Nhưng rõ ràng với tình huống nào thì câu hỏi này cũng là vấn đề đạo đức. Muốn xác định liệu có nên dựa vào các công cụ khuyến khích bằng tiền, chúng ta phải hỏi liệu chúng có tham nhũng những thái độ, giá trị cần bảo vệ không. Trong câu trả lời, lập luận thị trường phải trở thành lập luận đạo đức. Cuối cùng, các nhà kinh tế học đã “vướng vào vấn đề đạo đức” rồi.

Chú thích:

[122] Paul A. Samuelson, Kinh tế học: Phân tích nhập môn (Economics: An Introductory Analysis), xuất bản lần thứ tư (New York: McGraw- Hill, 1958), trang 6– 7.

[123] N. Gregory Mankiw, Nguyên lý kinh tế học (Principles of Economics), xuất bản lần thứ ba (Mason, OH: Thomson South- Western, 2004), trang 4.

[124] Steven D. Levitt và Stephen J. Dubner, Kinh tế học hài hước: Một nhà kinh tế học nghịch ngợm nghiên cứu tảng băng chìm của mọi thứ (Freakconomics: A Rogue Economist Explores the Hidden Side of Everything), tái bản có sửa chữa và bổ sung (New York: William Morrow, 2006), trang 16.

[125] Độc giả có thể xem phần giải thích khá rõ về khái niệm động cơ và lịch sử xuất hiện của nó trong bài viết của tác giả Ruth W. Grant, “Đạo đức và động cơ: tiếp cận từ chính trị”, American Political Science Review 100 (2/2006): trang 29– 39.

[126] Công cụ Google biểu diễn tần suất xuất hiện trong sách vở của một cụm từ bằng đồ thị (Google Books Ngram Viewer), http://ngrams. googlelabs.com/graph?content=incentives&year_start=1940&year_ end=2008&corpus=0&smoothing=3. Truy cập ngày 9/9/2011.

[127] Levitt và Dubner, Kinh tế học hài hước, trang 16.

[128] Sách đã dẫn, trang 17.

[129] Công cụ Google biểu diễn tần suất xuất hiện trong sách của một cụm từ bằng đồ thị (Google Books Ngram Viewer), http://ngrams.googlelabs.com/ graph?
content=incentivize&year_start=1990&year_end=2008& 008corpus=0& smoothing=3. Truy cập ngày 9/9/2011.

[130] Kết quả tìm kiếm từ “động cơ hóa” trên các tờ báo lớn theo từng thập niên bằng công cụ tìm kiếm học thuật LexisNexis. Truy cập ngày 9/9/2011.

[131] Số liệu được tổng hợp từ Dự án Tổng thống Mỹ, Đại học California, Santa Barbara, kho lưu trữ các văn bản công khai của các tổng thống www.presidency. ucsb.edu/ws/index.php#1TLVOyrZt.

[132] Bài phát biểu của Thủ tướng tại Diễn đàn Kinh tế thế giới, Davos, 28/1/2011, www.number10.gov.uk/news/prime-ministers-speech-at-the- world-economicforum/; phát biểu của Cameron sau cuộc bạo loạn London được lấy từ John F. Burns và Alan Cowell, “Sau bạo loạn, giới lãnh đạo Anh đưa ra những đề xuất trái ngược”, New York Times, 16/8/2011.

[133] Levitt và Dubner, Kinh tế học hài hước (Freakonomics), trang 190, 46, 11.

[134] Mankiw, Nguyên lý kinh tế học (Principles of Economics), in lần thứ ba, trang 148.

[135] Phần thảo luận đầy đủ hơn về lập luận phản đối chủ nghĩa vị lợi này có trong cuốn Phải trái đúng sai (Justice: What’s the Right Thing to Do?), Michael J. Sandel, New York: Farrar, Straus & Giroux, 2009, trang 41– 48, 52– 56.