– Lên đây nào, cây thang đây này – Tôi nói.

Rồi vì thấy anh ta bận mang nhiều thứ nên tôi nghĩ rằng nên giúp anh ta và tôi bèn leo xuống. Lúc nãy nằm trên cỏ khô tôi mơ màng và gần thiêm thiếp ngủ.

– Bonello đâu rồi? – Tôi hỏi.

– Tôi sẽ nói với Trung úy sau – Piani trả lời.

Chúng tôi leo lên thang. Lên đến trên, chúng tôi để các thứ xuống cỏ khô. Piani rút con dao ra và mở một chai rượu.

– Cái chai có dấu, chắc là rượu ngon – Anh ta vừa nói vừa mỉm cười.

– Bonello đâu rồi? – Tôi hỏi.

Piani nhìn tôi.

– Bonello đi mất rồi, trung úy ạ. Anh ta muốn đầu hàng.

Tôi không nói gì cả.

– Anh ta sợ chúng ta sẽ bị giết.

Tôi cầm chai rượu lặng thinh.

– Còn chúng ta, trung úy đã biết, không còn gì mà tin tưởng vào chiến tranh nữa.

– Vậy tại sao anh không đi? – Tôi hỏi.

– Vì tôi không nỡ rời trung úy.

– Bonello đi đâu?

– Tôi không biết trung úy ạ. Hắn đã đi rồi.

– Thôi được, anh cắt dồi đi chứ – Tôi nói.

Piani nhìn tôi trong tranh tối tranh sáng.

– Tôi đã cắt dồi trong khi nói chuyện với trung úy.

Chúng tôi ngồi trên cỏ khô, ăn dồi và uống rượu. Có lẽ rượu này dành cho đám cưới cho nên rượu quá cũ và nhạt.

– Anh canh ở cửa sổ này nhé Luigi – Tôi nói – Còn tôi sẽ quan sát ở cửa sổ bên kia.

Chúng tôi uống sạch mỗi người một chai rượu. Tôi nằm sấp trên cỏ rơm, cặp nách chai rượu và nhìn qua cửa tò vò nhỏ hẹp cánh đồng ướt át ngoài kia. Không biết tôi hi vọng trông thấy được những gì, nhưng chắc chắn là tôi sẽ không trông thấy gì ngoài cánh đồng mênh mông, những cây dâu trụi lá và mưa đang rơi. Tôi uống rượu mà không thấy say. Họ đã để dành nó quá lâu khiến nó mất đi cả phẩm chất lẫn màu mè. Tôi nhìn màn đêm buông xuống nhanh chóng quá. Đêm sẽ rất tối với trận mưa này. Trong cảnh tối om như thế này còn canh gác làm gì nữa, tôi bèn đi kiếm Piani. Anh ta đã lăn ra ngủ rồi. Tôi không đánh thức anh ta mà ngồi xuống bên cạnh. Đó là một anh chàng vạm vỡ và đang ngủ say sưa. Mấy phút sau tôi đánh thức anh dậy và chúng tôi tiếp tục lên đường.

Thật là một đêm lạ lùng. Tôi không biết tôi đã tưởng tượng những gì, có thể là cái chết, những tiếng súng trong đêm tối, cuộc chạy trốn. Nhưng không có gì xảy ra cả. Chúng tôi nằm sát xuống cái hố bên cạnh con đường cái, chờ cho tiểu đoàn Đức đi qua. Khi chúng đã khuất, chúng tôi mới băng qua đường và lao về hướng Bắc. Chúng tôi hai lần đến sát bên bọn Đức nhưng nhờ trời mưa nên chúng không trông thấy. Chúng tôi băng qua thành phố tiến về hướng Bắc nhưng không gặp một bóng người Ý nào cả. Và ít lâu sau chúng tôi nhập vào trong một trong những đoàn rút quân chính. Chúng tôi đi suốt đêm theo hướng Tagliamento. Tôi không thể hình dung được đoàn rút lui đông đảo đến mức nào. Không phải chỉ quân đội mà là cả một xứ sở chạy trốn. Chúng tôi đi suốt đêm, nhanh hơn cả xe nữa. Chân đau nhức, tôi mệt lả nhưng chúng tôi đi dẻo chân. Bonello thật là ngu ngốc khi đầu hàng quân thù. Chẳng có gì nguy hiểm cả. Chúng tôi đã vượt qua hai toán quân địch mà không có chuyện gì xảy ra cả. Nếu Aymo không bị giết, chúng tôi không ngờ rằng sẽ gặp nguy hiểm. Không ai ngạc nhiên khi chúng tôi đi công khai trên đường sắt. Cái chết xảy ra bất ngờ mà không ai hiểu được. Tôi tự hỏi không biết bây giờ Bonello đang ở đâu.

– Trung úy cảm thấy thế nào? – Piani hỏi.

Chúng tôi đang đi dọc theo lề đường đầy xe cộ và lính.

– Tốt.

– Tôi đi chán cả chân.

– Nhưng bây giờ chúng ta không còn cách nào khác. Đừng dằn vặt nữa.

– Bonello là một thằng ngốc.

– Đúng, hắn là một thằng ngốc.

– Trung úy sẽ đối phó với Bonello như thế nào?

– Tôi cũng không biết nữa.

– Xin trung úy coi như là hắn bị mất tích được không?

– Chưa biết được.

– Trung úy có thấy không, nếu chiến tranh cứ còn kéo dài mãi thì điều đó sẽ gây buồn khổ không ít cho gia đình.

– Tôi sẽ không báo cáo gì cả để tránh phiền lụy cho gia đình anh ta.

– Nếu chiến tranh chấm dứt thì việc đó không có gì quan trọng – Piani nói – Nhưng tôi tin là nó chưa chấm dứt. Nếu chiến tranh chấm dứt thì thật là hay.

– Không lâu nữa chúng ta sẽ biết – Tôi nói.

– Tôi không tin chiến tranh sẽ chấm dứt. Tất cả mọi người đều tin rằng chiến tranh sẽ chấm dứt, nhưng riêng tôi, tôi không tin.

– Hoan hô hòa bình! – Một người lính hô to – Chúng ta đi về nhà chúng ta.

– Nếu tất cả chúng ta đều được trở về với gia đình thì tuyệt biết bao! – Piani nói – Anh không thích được trở về quê hương anh sao?

– Thích chứ.

– Điều đó sẽ không bao giờ đến. Tôi không tin rằng chiến tranh sẽ chấm dứt.

– Nào, ta đi thôi.

Chúng tôi vượt qua hai chiếc xe cứu thương Anh bị bỏ lại trong đoàn xe.

– Mấy chiếc xe này từ Gorizia đến. Tôi nhận ra chúng rồi.

– Chúng chạy xa hơn xe chúng ta một chút.

– Họ khởi hành sớm hơn.

– Tôi lấy làm lạ, không biết những người lái xe đâu.

– Có lẽ họ đã bỏ đi trước hết rồi.

– Bọn Đức đã dừng lại trước Udine – Tôi nói – Tất cả những người kia sẽ vượt qua sông.

– Vâng – Piani nói – Vì thế tôi tin rằng chiến tranh vẫn còn tiếp tục.

– Tôi lấy làm lạ là tại sao bọn Đức có thể tiến binh được mà chúng không tiến – Tôi nói.

– Tôi không hiểu. Tôi không hiểu gì cả về cuộc chiến tranh này.

– Chắc họ phải chờ đợi các phương tiện chuyên chở – Tôi phỏng đoán.

– Tôi không biết – Piani nói.

Nếu chỉ có một mình anh ta tỏ ra dịu dàng hơn. Trước mặt nhiều người khác thì anh nói năng thô bạo.

– Anh lập gia đình chưa Luigi?

– Trung úy thừa biết là tôi đã có vợ rồi.

– Có phải vì thế mà anh không muốn bị bắt làm tù binh không?

– Đó cũng là một lí do. Còn trung úy đã lập gia đình rồi chứ?

– Chưa.

– Cả Bonello cũng chưa nữa. Việc lập gia đình không có gì quan trọng cả. Nhưng tôi thiết nghĩ một người đã có vợ thì có ước muốn được trở về với vợ con của họ. Tôi thích bàn chuyện phụ nữ lắm.

– Phải.

– Chân trung úy thế nào?

– Chúng làm tôi hơi đau.

Khi chúng tôi tới bờ sông Tagliamento, thì trời vẫn chưa sáng hẳn. Chúng tôi đi dọc theo con sông nước lớn, đến tận cầu nơi qua lại đông đảo nhất.

– Người ta phải phòng thủ sau con sông này – Piani nói.

Trong bóng đêm, trông nước sông có vẻ dâng cao. Nước cuộn xoáy và trải rộng ra. Cây cầu gỗ nằm cách đó chừng ba phần tư dặm và con sông với dòng nước bình thường chỉ là một dòng nhỏ chảy trong lòng sông nông đầy sỏi, rất thấp dưới gầm cầu, giờ đây gần chạm vào các thành cầu bằng gỗ. Chúng tôi đi dọc theo bờ sông rồi nhập vào đám đông đi qua cầu. Tôi tiến chậm chạp dưới mưa, chỉ cách mặt nước một chút. Tôi nhìn con sông qua lan can cầu. Lúc bấy giờ tôi không thể nhích được một bước nào nữa và người mệt lả. Việc sang sông không vui thú chút nào cả. Tôi tưởng tượng hậu quả của một vụ oanh tạc bằng phi cơ có thể xảy ra khi trời sáng hẳn.

– Piani – Tôi gọi.

– Dạ tôi đây, trung úy.

Anh ta đứng trước tôi một chút, trong đám đông. Không ai nói gì cả, tất cả mọi người đều nghĩ đến việc qua sông càng sớm càng hay. Chỉ có mỗi một ý nghĩ đó thôi. Chúng tôi hầu hết đều qua được sông. Phía bên kia đầu cầu, nhiều sĩ quan và hiến binh đang đứng ở hai bên đường, tay cầm đèn điện. Tôi thấy bóng họ in trên nền trời. Khi chúng tôi tới gần sát bên họ, tôi thấy một viên sĩ quan trỏ một người trong đám đông. Một hiến binh chen vào trong đám đông nắm tay lôi người đó ra ngoài. Chúng tôi tới gần, đối diện với họ. Các sĩ quan đang xem xét kĩ lưỡng từng người trong đám đông. Đôi khi họ thì thầm với nhau và bước tới rọi đèn vào mặt một người. Họ lôi một người nữa ngay khi chúng tôi đi ngang qua đó. Tôi thấy rõ người ấy. Ông ta là một trung tá. Tôi thấy mấy ngôi sao trên tay áo ông khi ánh đèn rọi vào. Ông ta mập và lùn. Người hiến binh đẩy ông ta ra phía sau hàng sĩ quan. Khi chúng tôi đi qua, trong bọn tôi thấy một trong hai người nhìn tôi rồi một người trỏ tôi và nói với người hiến binh. Tôi thấy anh ta bước tới và nắm lấy cổ áo tôi.

– Anh muốn gì? – Vừa nói tôi vừa đấm vào mặt hắn.

Tôi thấy mặt hắn dưới vành mũ, râu vểnh và một dòng máu chảy dài xuống má. Một người khác nhảy bổ vào tôi.

– Các anh muốn gì? – Tôi hỏi.

Hắn ta không trả lời. Hắn ta đang lừa thế để tóm tôi. Tôi cho tay ra phía sau để móc khẩu súng lục.

– Anh không biết rằng anh không có quyền chạm đến một sĩ quan à?

Một tên khác chụp phía sau lưng tôi và kéo tay tôi vặn chéo lại đưa lên trời, Tôi quay người theo hắn trong khi một tên khác tóm lấy cổ tôi. Tôi đá vào xương ống quyển và thúc đầu gối vào hạ bộ của hắn.

– Bắn chết nó đi nếu nó kháng cự – Một người nào đó nói.

– Như thế này là nghĩa lí gì? – Tôi cố la to lên nhưng giọng tôi bị lạc hẳn đi. Tôi đã ở bên vệ đường.

– Bắn chết nó đi nếu nó kháng cự – Một viên sĩ quan nói – Lôi hắn trở ra phía sau.

– Anh là ai?

– Quân cảnh – Một viên sĩ quan khác nói.

– Tại sao không để cho tôi đi qua mà lại cho mấy “phi cơ” này chụp tôi như vậy?

Họ không trả lời. Họ không cần trả lời tôi, họ thuộc lực lượng quân cảnh.

– Lôi hắn ra phía sau cùng với bọn kia – Viên sĩ quan thứ nhất nói – xem hắn nói tiếng Ý còn nặng lắm đấy.

– Anh cũng thế, đồ chó chết – Tôi bảo.

– Đưa hắn ta ra phía sau cùng với bọn kia – Viên sĩ quan thứ nhất nói.

Họ dẫn tôi ra phía sau hàng sĩ quan tới một nhóm người đang chờ đợi trên cánh đồng cạnh con sông. Trong khi chúng tôi đang đi thì nghe thấy tiếng súng nổ. Tôi thấy tia lửa và nghe thấy tiếng nổ. Chúng tôi tới gần đám đông. Họ gồm có bốn sĩ quan và trước họ có một người đang bị hai hiến binh giữ. Vài người khác cũng bị hiến binh canh phòng. Bốn hiến binh khác võ trang bằng cac bin đang hộ vệ những thẩm phán quân sự. Họ là những hiến binh đội mũ rộng vành. Hai tên khi nãy đã tóm tôi, đẩy tôi vào với nhóm người đang chờ bị tra hỏi. Tôi nhìn một người đang bị các sĩ quan hỏi cung. Ông ấy là viên trung tá mập mạp có mái tóc muối tiêu mà khi nãy bị bắt trong đoàn quân. Những thẩm phán này đã đủ nhiệt tình, sự lạnh lùng và lòng dũng đảm của dân tộc Ý để giết người mà không sợ trả thù.

– Ông ở lữ đoàn nào?

Ông ấy trả lời họ.

– Trung đoàn nào?

Ông ấy trả lời.

– Tại sao ông không theo trung đoàn của ông?

Ông ấy trả lời.

– Ông có biết rằng một viên sĩ quan luôn luôn phải có mặt trong quân đội của mình không?

Ông ấy có biết.

Chỉ có thế thôi. Một viên sĩ quan khác nói:

– Chính ông và những kẻ giống như ông đã để cho quân dã man dày xéo phần đất thiêng liêng của Tổ Quốc.

– Xin ông thứ lỗi cho – Viên trung tá nói.

– Vì có những hành động phản bội như của ông nên chúng ta đã mất biết bao nhiêu thành quả của chiến thắng.

– Chắc các ông không bao giờ rút lui cả? – Viên trung tá hỏi.

– Nước Ý sẽ không bao giờ chịu rút lui.

Chúng tôi trầm người dưới mưa và nghe như thế. Chúng tôi đứng đối diện với các viên sĩ quan còn tội nhân đứng trước mặt họ hơi né sang bên cạnh so với chúng tôi.

– Nếu các ông muốn xử bắn tôi – Viên trung tá nói – Thì cứ việc đem ra bắn ngay đi đừng tra hỏi gì thêm cả.

Ông làm dấu thánh giá. Các viên sĩ quan tham khảo với nhau trong khi một sĩ quan khác viết điều gì đó lên thếp giấy.

– Tội đào ngũ. Kết án tử hình – Viên sĩ quan nói.

Hai hiến binh lôi viên trung tá ra bờ sông. Ông lầm lũi đi dưới trời mưa, lom khom, đầu không mũ với hai tên lính kèm sát hai bên. Tôi không nhìn thấy cảnh xử bắn nhưng nghe thấy tiếng súng nổ. Họ hỏi một người khác. Cũng là một sĩ quan bỏ hàng ngũ. Ông ta không được phép trình bày một lời nào cả. Ông ta òa lên khóc khi nghe họ đọc bản án tử hình. Khi người ta bắn ông và hỏi tiếp người khác, tôi tự hỏi không biết tôi có nên đợi đến phiên phải bị xét hỏi hay tốt hơn tự giải quyết một việc gì ngay lập tức. Tất nhiên họ cho tôi là một tên Đức trong bộ đồng phục Ý. Trong khi họ thi hành nhiệm vụ, tôi thấy tinh thần làm việc của họ ra sao rồi.

Họ trẻ tuổi và làm việc để bảo vệ quê hương họ. Họ lập lại một đạo quân nữa ở phía sau con sông Tagliamento. Họ xử tử tất cả các sĩ quan cao cấp đào ngũ. Họ cũng sơ bộ tạm thời phụ trách những phần tử phá họai người Đức trong bộ đồng phục Ý nữa. Các viên sĩ quan này đều đội mũ sắt. Chỉ có tôi và Piani đội mũ sắt và một vài hiến binh cũng đội mũ sắt mà thôi. Còn tất cả những hiến binh khác đầu đội mũ rộng vành. Vì vậy chúng tôi gọi họ là “phi cơ”. Chúng tôi đứng chờ đợi dưới mưa và bị lôi ra điều tra từng người một rồi bị xử bắn. Những thẩm phán có một thái độ lãnh đạm tận tụy, xét xử nghiêm khắc đối với những người gần kề cái chết mà họ chẳng mảy may cho là nguy hiểm. Họ đang hỏi một thiếu tá bộ binh. Ba sĩ quan khác cũng vừa thêm vào nhóm chúng tôi. Lữ đoàn của ông đâu?

Tôi quay nhìn bọn hiến binh. Chúng xem xét những người mới đến. Những tên khác đang nhìn ông thiếu tá. Tôi bèn khom mình xuống, xô hai người, cắm đầu chạy ra sông. Tôi vấp phải bờ sông và lao xuống nước đến tòm một cái. Nước sông lạnh vô cùng nhưng tôi cố ngâm mình dưới nước. Tôi gặp dòng nước xoáy và tôi cố ngâm mình dưới nước cho đến khi có cảm tưởng không thể trồi lên được nữa. Vừa nổi lên, tôi hít một hơi thật dài rồi lại hụp xuống nữa. Tôi bơi dễ dàng với quần áo và giày ủng. Khi trồi lên mặt nước lần thứ hai, tôi thấy một khúc gỗ trôi trước mặt tôi. Tôi nắm và bíu lấy nó bằng một tay. Tôi giấu đầu sau đó chẳng buồn nhìn lên nữa. Tôi không buồn nhìn lên cả bờ sông. Họ đã nã súng khi tôi chạy và lúc tôi trồi đầu lên khỏi mặt nước. Bây giờ họ không bắn nữa. Khúc gỗ xoáy theo dòng nước, tôi bám lấy nó bằng một tay và nhìn vào bờ sông. Bờ dường như trôi rất nhanh. Dòng nước có nhiều củi gỗ. Nước sông lạnh buốt. Tôi lướt qua những cụm lau trên một hòn đảo. Hai tay tôi bám chặt lấy khúc gỗ và phó mặc cho nó trôi đi. Bờ sông đã xa khỏi tầm mắt.