Ông ngoại mua cho bé một chiếc ô tô rất đẹp. Bé muốn dỡ bung chiếc ô tô ra để xem tại sao ô tô có thể đi được. Nhưng người lớn cảm thấy, nếu để bé dỡ bung chiếc ô tô thì thật là phí của, nên giấu chiếc ô tô tận trên nóc tủ quần áo. Mấy năm sau bé đã lớn hơn, người lớn mới mang xe ra, nhưng bé không thích chơi nữa. Người lớn đã tước đoạt của bé không phải là chiếc xe, mà là cơ hội nhận biết thế giới.

Nếu nói là bố mẹ không dành đủ tình yêu cho con, rất nhiều người sẽ phản đối và tự biện hộ cho mình: “Làm gì có chuyện đó, tôi yêu con tôi lắm, tôi đã vì con mình mà hy sinh bao nhiêu sức lực, hy sinh bao nhiêu thời gian, tôi làm tất cả mọi việc đều là vì con…”. Montessori nói: “Tất cả những người làm cha làm mẹ đều phản đối và tự biện hộ cho mình. Tại sao tất cả chúng ta đều cho rằng mình rất yêu con, trong khi con trẻ lại phải lớn lên trong một môi trường thiếu thốn tình yêu? Tại sao cuộc sống của con trẻ lại không được phát triển bình thường?”. Bà nói, loại đối lập tương hỗ này một bên là ý thức, một bên là tiềm thức. “Chúng ta đều cảm thấy đau khổ khi phạm những sai lầm có ý thức, nhưng không hề biết đến những sai lầm vô thức…”.

Những người làm cha làm mẹ đều nói rằng: “Tôi rất yêu con tôi, tôi đã hy sinh rất nhiều”. Đó là những việc có ý thức. Ở trường Montessori của chúng tôi phát hiện có những bé đi xuống cầu thang mà không cần nhìn, cứ đi thẳng xuống. Đó là những đứa trẻ lớn lên trong sự che chở quá mức của ông bà cha mẹ, bản thân các bé không thể đo lường khả năng của chính mình. Cái gọi là tình yêu ở đây đã tước đoạt của bé khả năng phân biệt, khả năng tự vệ và khả năng tự lập. Trên thực tế, sự chăm sóc ở đây lại là người lớn tự chăm sóc cho tâm lý và quan niệm của mình.

Trong cuộc sống hàng ngày, phần đông chúng ta đều kiên cường bảo vệ ý chí và cách nhìn của mình. Trong rất nhiều tình huống, cách làm của người lớn đối với con trẻ bị tiềm thức chi phối. Vì con trẻ yếu ớt, không có năng lực tự vệ, nên người lớn tha hồ thể hiện bản tính của mình trước mặt trẻ, một cách không cần che đậy hay xấu hổ. Không biết cách đối đãi với một đứa trẻ, tùy ý, thậm chí có lúc còn “làm phiền” con trẻ.

Montessori nói, sự tiến bộ và phát triển của nhân loại nằm ở chỗ làm thế nào để biến tiềm thức thành ý thức, trong đó bao gồm cả việc giáo dục trẻ em. Cảnh giác với chính tiềm thức của mình, nâng cao tiềm thức, đó mới gọi là tình yêu chân chính.

Ở trường Montessori của chúng tôi, nếu con trẻ leo trèo lên hàng rào “Montessori”, bất kể trẻ bao nhiêu tuổi, cô giáo cũng không được đứng phía sau đỡ trẻ, mà phải đứng cách trẻ gần 1m, cho trẻ một không gian tự do. Mỗi đứa trẻ phải tự đo lường phạm vi hoạt động dựa trên khả năng của bản thân, qua đó mà sau này có thể kiểm soát các hành động của mình, để ra quyết định chính xác cho các hành động tiếp theo. Bởi vì bản tính của con người luôn có sẵn sự xúc động sáng tạo và tìm tòi.

Rất nhiều đứa trẻ lớn lên trong sự “che chở” của bố mẹ, sẽ trở thành thế này – không biết trời cao đất dày, cứ nhắm mắt mà vượt qua, đến khi thất bại lại oán trách bố mẹ không thể tạo cho mình một điều kiện lý tưởng, oán trách sao không có ai đến giúp mình.

Ngay từ khi sinh ra, con trẻ đã có được khả năng tự bảo vệ, nhưng năng lực đó phải được sử dụng thường xuyên. Chúng tôi xem trong tư liệu, trẻ bốn tháng đã có khả năng này. Trong thí nghiệm “Vách đá trực quan”⁽¹⁾ kinh điển: Dưới nền kính thủy tinh đặt một bức tranh lưới ô vuông lập thể, khi bé bò qua bức tranh này, bé sẽ quan sát. Bức tranh này đem đến những cảm giác nông sâu khác biệt cho thị giác. Những chỗ nông, bé sẽ dễ dàng bò qua, khi phát hiện ra bên dưới rất giống một rãnh sâu, bé sẽ dừng lại, không tiến về phía trước và quan sát nét mặt của mẹ. Nếu khuôn mặt mẹ lo lắng, bé sẽ không bò nữa, nếu khuôn mặt mẹ vui vẻ, động viên, bé sẽ dũng cảm bò về phía trước.

Rất nhiều cha mẹ ý thức được những sai lầm của mình thì sẽ đau khổ nhăn nhó: “Sao tôi lại phạm sai lầm này?”. Chẳng hạn đánh cho con một trận, nhưng phát hiện ra đã đánh oan con, thì người làm cha mẹ đó sẽ buồn bã nói với con rằng: “Bố, mẹ không đúng”. Nhưng chúng ta không ý thức được những sai lầm từ trong tiềm thức.

Điều quan trọng nhất của việc yêu con nằm ở chỗ, chúng ta không thể đem những kinh nghiệm hiện có của mình ra để đối đãi với con trẻ vì những kinh nghiệm ấy đã quá lỗi thời. Tôi xin lấy một ví dụ, ở trường Montessori của chúng tôi, có vườn hoa, có bãi cát, có tự do nên phạm vi hoạt động của các bé tương đối rộng, từ phòng học ra vườn hoa, từ trước phòng ra sau phòng, từ xích đu đến nhà động vật… Vì thế, các bé rất dễ bị bẩn, trên người dính cát, dính bùn… Ở trạng thái tự do, các bé thích nhất là được nằm trên nền đất của vườn hoa. Có những đứa trẻ hôm đầu đến trường, vì còn bỡ ngỡ, không chịu hoạt động nên buổi chiều khi đến đón, mẹ bé nói có vẻ không vui: “Sao quần áo vẫn còn sạch nguyên thế này, chứng tỏ con tôi vẫn chưa được tự do hoạt động”. Một mẹ khác lại nói: “Các cô làm thế nào mà con tôi bẩn thỉu thế này?”. Đây rõ ràng là hai cách nhìn với chung một vấn đề.

Còn nữa, ở trường Montessori, trẻ em có thể tự do ra vào bất cứ nơi nào trẻ thích. Một hôm, có phụ huynh đến trường tham quan, anh ta đang cân nhắc xem có nên gửi con mình vào đây không. Lúc đó, họ phát hiện ra hai bé đang đẩy cái ghế xoay trong phòng cô hiệu trưởng đi khắp mọi nơi, hết bé này đẩy lại đến bé kia… Vị phụ huynh cứ đứng đó nhìn hồi lâu, nhìn xong thì nói: “Tôi sẽ gửi con vào đây, bọn trẻ có thể đẩy cái ghế kia, chứng tỏ trẻ rất được tôn trọng”. Nhưng cũng có phụ huynh nhìn thấy cảnh này thì nói: “Thật không có quy củ gì hết, còn dám đẩy ghế của cô hiệu trưởng đi khắp nơi thế kia!”.

Sau đó, vấn đề này được đem ra thảo luận. Tôi nói: “Montessori nói, trường mầm non phải là ngôi nhà của trẻ. Hiện nay chúng ta có ngôi nhà của công nhân, ngôi nhà của viên chức, ngôi nhà của trẻ em, nhưng chúng ta chưa hiểu được ý nghĩa của ngôi nhà? Nhà là gì?”. Tôi hỏi ngược lại, giả dụ cô có được một ngôi nhà to đẹp như biệt thự của trường Montessori thế này, liệu cô có cho con cô được vào chơi trong phòng khách nhà mình không? Phụ huynh và các cô đều nói: “Được chứ, con tôi thì phải được chơi ở bất cứ nơi nào trong nhà tôi chứ”. Tôi nói: “Nếu các vị đã coi đây là một ngôi nhà, tại sao bọn trẻ lại không được đến bất cứ nơi nào chúng muốn”. Mọi người đều nói: “Ồ, hóa ra là vậy”. Tôi nói: “Chúng ta cho phép trẻ đến bất cứ phòng nào chúng muốn trong ngôi nhà, nhưng khi căn phòng này có khách hoặc đang họp, các cô có thể nói với con là các cô đang làm việc, hoặc các cô đang họp, mời con tránh đi, các con sẽ hiểu”. Nếu trường mầm non là ngôi nhà của con trẻ, nếu các cô thực sự yêu trẻ, các cô sẽ phát hiện ra, khi trẻ được tự do hoạt động, tự do bày tỏ tình cảm của mình, trẻ sẽ coi ngôi trường này như chính ngôi nhà của trẻ. Trẻ sẽ thoải mái, sẽ vui vẻ, và đầu óc của trẻ hoàn toàn mạch lạc, trẻ sẽ phát triển tốt hơn. Một ngôi nhà thì không nên có quá nhiều quy tắc, mà chỉ cần vài quy tắc cơ bản là đủ rồi. Hãy để con trẻ được làm những việc mình muốn làm, tại sao lại không chứ? Tôi biết rằng, có rất nhiều nơi không cho phép trẻ chạy xuống bếp lấy đồ ăn trong giờ học, hoặc là không cho trẻ được tự do chơi khắp nơi trong trường.

Yêu con, hãy để con được tự lập; yêu con, hãy để con có sự tự tôn; yêu con, hãy cho con đầy ắp tinh thần khám phá thế giới này. Nếu bạn yêu con trẻ, hãy để cho con trẻ được phát triển theo yêu cầu cuộc sống của chính bản thân chúng.

Tôi có một người bạn, hai vợ chồng đều là tiến sĩ, nhưng họ chưa từng nghiên cứu về giáo dục trẻ em, phương pháp giáo dục đối với con cái chính là kinh nghiệm trưởng thành của bản thân họ hoặc những phương pháp có được qua cuộc sống hàng ngày, rất hay quản con, lúc nào cũng yêu cầu con chỉnh tề, hay nói với con bằng giọng điệu răn dạy. Vì thế, đứa trẻ này khá nhát gan, chỉ một việc nhỏ cũng thăm dò mệnh lệnh của mẹ. Khi nào cảm thấy có thể thoát khỏi sự quản giáo của bố mẹ, bé sẽ vô cùng ồn ã, vô cùng hiếu động.

Tại sao thời kỳ tiền trưởng thành của con người lại dài như vậy? Bởi vì tuổi ấu thơ của con người bao hàm cả quá trình phát triển tinh thần. Trong trường chúng tôi có một em bé, ăn gì cũng vội, lần nào cũng lấy rất nhiều, nhưng trên thực tế bé không thể ăn được nhiều như vậy. Tôi cảm thấy em bé này có chút vấn đề. May là mẹ bé rất phối hợp với nhà trường, nên tôi đã hỏi chị ấy: “Chị mua đồ ăn về rồi làm thế nào?”. Chị ấy nói: “Tôi cất lên tủ, khi nào con muốn ăn thì tôi lấy cho cháu”. Tôi nói: “Theo chị, dùng chút quà vặt này thỏa mãn tâm lý con trẻ quan trọng, hay là tiết kiệm tiền không cho con lãng phí quan trọng hơn?”. Đúng là chị ấy rất thương con, chị ấy nói: “Tôi hiểu rồi, chị hãy chỉ cách cho tôi”. Tôi nói: “Nếu điều kiện kinh tế của chị không cho phép, một tuần chị chỉ mua đồ ăn vặt một lần thôi, nhưng dứt khoát chị phải đặt đồ ăn ở nơi con chị có thể tự do thoải mái lấy được. Hãy tạo cho con một môi trường thoải mái, vui vẻ. Chẳng có đứa trẻ nào không lãng phí, chỉ là trẻ chưa hiểu lãng phí là thế nào. Nhưng ít nhất cháu cũng có được tâm thế thoải mái”. Nếu ăn cũng không được thoải mái, thì tâm lý con trẻ thật đau khổ.

Con trẻ dựa vào việc ăn để nhận thức thế giới. Trước 6 tuổi, ăn là con đường chính để trẻ nhận biết thế giới. Rất nhiều đứa trẻ ăn không phải thỏa mãn cái miệng của mình, mà ăn để thỏa mãn tâm lý. Tôi biết một đứa trẻ được ông ngoại mua cho một chiếc ô tô rất đẹp, bé định dỡ bung xe xem tại sao xe lại đi được. Tinh thần tìm tòi học tập này thật đáng quý biết bao! Nhưng những người lớn trong nhà cảm thấy một chiếc xe đẹp thế này mà để trẻ con tháo tung ra thì thật phí, nên đã cất lên tận nóc tủ quần áo. Sau mấy năm, họ cảm thấy đứa trẻ đã lớn, sẽ không tháo xe ra nữa, nên mang ra cho bé chơi, nhưng bé không chơi nữa. Khi đứa trẻ muốn chơi chiếc xe nhất thì đã bị tước đoạt mất cơ hội nhận biết chiếc xe.

Yêu con cũng phải học cách, học cách thay thế tiềm thức tích lũy trong cuộc sống bằng ý thức khoa học chính xác. Sau đó, biến những ý thức chính xác đó thành tiềm thức. Một người lớn sinh tồn trong thế giới phàm tục này thì quan niệm cũng phàm tục. Đem quan niệm đó ra mà dạy dỗ trẻ con thì đứa trẻ ấy sao có thể trở nên vĩ đại, kiệt xuất được? Trừ phi người đó thay đổi quan niệm của mình. Một vị phụ huynh của trường chúng tôi đã nói thế này: “Tôi hoàn toàn tiếp nhận, tán thành tư tưởng giáo dục này, nhưng cứ đến những lúc then chốt lại quên mất, tôi không thể điều khiển tính khí của mình. Tôi có thể hiểu, có thể nói ra, nhưng không làm được, hình như nhân cách của tôi đã bị phân liệt mất rồi”. Đây là một vấn đề rất phổ biến của chúng ta.

Những vấn đề về ý thức của một con người có thể tạo ra cả cuộc đời bất hạnh. Ví dụ như thường thì con trai quấn mẹ, con gái quấn bố. Nhưng đến một độ tuổi nào đó, con gái sẽ có khoảng cách với bố và bố nên thể hiện sự nghiêm khắc của mình. Đây là một quan niệm. Nhưng những tư liệu mà chúng tôi có được chứng tỏ rằng, trong quá trình trưởng thành, nếu con gái không có được sự khẳng định và khen ngợi của bố thì sau khi trưởng thành, việc hôn nhân của con gái thường không suôn sẻ, nguyên nhân là vì cô ấy vẫn vấn vương bóng hình của người con trai nào đó, vấn vương chứ không phải yêu. Khi bóng hình đó rời bỏ cô ấy, cô ấy sẽ rất đau khổ, tìm mọi cách để đạt được sự khẳng định của người này. Nếu cô ấy sống với người đàn ông này, thì vấn đề yêu và không yêu sẽ rối rắm không có hồi kết. Điều cô ấy cần không phải là tình yêu, điều này chưa đến mức thành tình yêu, chỉ là sự khẳng định. Chúng tôi biết bố yêu con, khẳng định con, khen ngợi con sẽ có tác dụng vô cùng quan trọng trong cuộc đời của con. Nhưng, rất nhiều những người làm cha mẹ không hiểu, không biết điều này, họ cho rằng con gái đã lớn, nên phải giữ khoảng cách. Bố là người đàn ông đầu tiên con gái tiếp xúc trong cuộc đời, tất cả hành vi của bố là nền tảng tiêu chuẩn để con gái lựa chọn bạn đời sau này.

Sự trưởng thành của con người dựa trên điều gì? Pháp luật? Đạo đức? Lương tâm? Không, đều không phải, sự trưởng thành của con người dựa trên tình yêu xuất phát tự đáy lòng. Đó là điều đáng tin cậy nhất. Tôi tin rằng, cha mẹ đều mong muốn cho con những điều tốt đẹp nhất. Nhưng sau khi con cái trưởng thành, tại sao lại tồn tại nhiều vấn đề tâm lý đến vậy? Không nâng cao tiềm thức, chúng ta sẽ vô tình làm hại chính con cái của mình.

Cha mẹ phải học cách yêu con. Cha mẹ phải làm được điều này, phải đấu tranh với tiềm thức của mình. Cho con một tình yêu trọn vẹn nhất, chính là phát hiện ra những điều ở bên ngoài ý thức chủ quan, “hiểu được quá trình phát triển cuộc sống của con, và đem cho con những thứ cần cho quá trình phát triển đó”.

Trẻ lên 7 tuổi, đi học tiểu học. Lên lớp làm việc riêng, hiếu động, không tập trung, có gia đình đã cho trẻ uống thuốc. Thực ra, “không tập trung” bắt nguồn khi trẻ từ 0 đến 6 tuổi. Có vị cha mẹ lại hỏi, có nên dạy trẻ từ lúc 7, 8 tháng tuổi? Giáo dục con trẻ bắt đầu từ thuở nằm trong bụng mẹ, nên được bắt đầu ngay từ những ngày đầu tiên mẹ mang thai.

Một hôm, tôi đến chơi nhà một người bạn, con của cô ấy đã 7 tuổi. Bạn tôi nói con mình quá hiếu động, phá tung sofa và đệm ghế bày ra khắp nhà, rồi nhảy nhót trên sofa. Tôi muốn quan sát trạng thái của cháu. Một lúc sau, tôi cười hỏi: “Cậu hay trách mắng con đúng không?”. Bạn tôi nói vì con mình quá bướng bỉnh, quả thật đã hết cách. Tôi hỏi, có phải cô ấy không cho phép con được chơi với sofa và đệm ghế? Cô ấy nói làm thế thì cả nhà sẽ rối tung hết lên. Tôi nói với cô ấy, trên thực tế, trẻ em chỉ chơi với sofa và đệm ghế từ 1 đến 2 tuổi, sau đó con sẽ hết hứng thú với việc này. Tại sao vậy? Bởi vì sofa và đệm ghế là “nguyên vật liệu” lý tưởng để con trẻ “xây nhà”.

Trạng thái cuộc sống của cha mẹ càng tốt, càng có thể hiểu con. Khi tìm hiểu một người, chúng ta có thể biết được trạng thái của người đó qua cách họ đối xử với con. Người nào có được nhân cách thống nhất, thì tư tưởng, ngôn ngữ và hành vi của họ cũng hoàn toàn thống nhất.