Dựa trên những khảo sát này, tôi tin rằng ta có thể xác định được trên đại thể loại văn hoá nào phù hợp với đầu óc đàn bà và ta phải hướng sự suy nghĩ của họ vào những mục tiêu nào ngay từ thời còn trẻ.

Tôi đã nói điều này rồi, những bổn phận của nữ giới thì dễ dàng nhận ra hơn là thực hiện. Việc đầu tiên mà các cô phải học là biết yêu thích các bổn phận ấy do xem xét đến những lợi ích của chúng; đó là cách duy nhất để làm cho các bổn phận trở nên dễ dàng cho các cô. Mỗi thể trạng và mỗi độ tuổi đều có bổn phận của mình. Người ta sớm biết các bổn phận của mình miễn là người ta yêu thích chúng. Xin hãy tôn vinh địa vị phụ nữ của bạn và dù Trời đặt bạn vào đẳng cấp nào, bạn sẽ luôn luôn là một người phụ nữ thiện tâm. Điều cốt lõi là phải là người như tự nhiên đã tạo ra chúng ta; người ta thường chỉ luôn luôn là cái mà mọi người muốn mình như thế.

Sự tìm tòi những chân lý trừu tượng và tư biện, những nguyên tắc, những tiên đề trong các khoa học, tất cả các thứ có khuynh hướng khái quát hoá các ý tưởng đều không thuộc phạm vi của đàn bà, việc học tập phải hoàn toàn liên hệ với thực hành; chính các cô phải áp dụng các nguyên tắc mà những người đàn ông đã tìm ra, và chính các cô phải đưa ra các nhận xét để dẫn người đàn ông đến chỗ thiết lập được các nguyên tắc. Mọi suy tưởng của những người đàn bà về điều gì mà không dính líu trực tiếp đến các bổn phận của họ, đều phải hướng vào việc nghiên cứu những con người hoặc vào những kiến thức giải ta chỉ lấy thị hiếu thẩm mỹ làm đối tượng; bởi vì, về những công trình của tài năng thì chúng vượt quá tầm của họ, họ không có đủ sự chính xác và sức chú ý để thành đạt trong các khoa học chính xác, và, về những kiến thức vật lý, đó là dành cho một giới nào trong hai giới năng động nhất, hoạt bát nhất, nhìn đối tượng rõ nhất; đó là dành cho giới nào mạnh nhất và tiến hành việc đó nhiều hơn, để xét đoán các mối quan hệ giữa các sinh thể có cảm giác và các quy luật của tự nhiên. Người đàn bà vốn yếu đuối và không nhìn nhận được gì ở bên ngoài, ưa thích và xem xét các động cơ mà cô có thể thúc đẩy chúng hoạt động để bổ sung cho sự yếu đuối của mình, và những động cơ ấy là các đam mê của người đàn ông. Cái cơ chế của cô mạnh hơn của chúng ta, tất cả các đòn bẩy của bộ máy ấy đều làm rung chuyển trái tim con người. Mọi việc mà nữ giới không tự mình làm lấy được mà đối với cô nó lại cần thiết hoặc dễ chịu thì các cô phải cần có cái nghệ thuật khiến chúng ta phải muốn làm điều đó; vậy nên các cô phải nghiên cứu tâm hồn đàn ông thật sâu sắc, không phải bằng cách trừu tượng hoá tâm hồn người đàn ông nói chung, mà là tâm hồn những người đàn ông quanh cô, tâm hồn những người đàn ông mà cô bị ràng buộc, hoặc do luật lệ, hoặc do dư luận. Cô cần phải học được cách thấu hiểu tình cảm của họ qua lời nói, qua hành động, qua những cái nhìn, những cử chỉ. Phải làm sao cho bằng các lời nói, hành động, cử chỉ, ánh mắt của mình, cô biết trao cho họ những tình cảm làm cho họ yêu thích mà cứ làm y như là cô chẳng nghĩ gì đến việc đó. Họ sẽ triết lý hay hơn cô về trái tim con người; nhưng cô thì lại sẽ đọc được rõ hơn họ về những gì chứa đựng trong trái tim con người. Chính đàn bà có nhiệm vụ tìm thấy cái có thể nói là đạo đức thực nghiệm, còn chúng ta có nhiệm vụ quy kết nó lại thành hệ thống. Đàn bà giàu tâm hồn hơn, còn đàn ông giàu tài năng hơn, đàn bà quan sát, đàn ông suy luận: Sự phối hợp này đem lại sự hiểu biết sáng tỏ nhất và khoa học hoàn thiện nhất mà trí tuệ con người có thể đạt được về chính nó, cái kiến thức chắc chắn nhất, nói tóm lại, về bản thân và về những người khác, vừa tầm với giống loài chúng ta. Và nghệ thuật có thể không ngừng vươn tới việc hoàn thiện cái công cụ mà tự nhiên đã ban cho là như thế đó.

Giới giao tế là cuốn sách của đàn bà: Khi các cô đọc sai đó là lỗi của các cô; hoặc một vài đam mê nào đó làm cho các cô mù quáng. Tuy nhiên, người mẹ chân chính của gia đình, thay vì làm người đàn bà trong giới giao tiếp, lại ẩn cư trong nhà mình chẳng kém gì người nữ tu trong tu viện. Vậy thì phải thực hiện với các cô thiếu nữ đến tuần cập kê như người ta thường thực hiện hay nên thực hiện với các cô được gửi vào trường nội trú tại tu viện: Cho các cô biết các thú vui mà các cô rời xa trước khi để các cô từ bỏ hẳn chúng, vì e rằng hình ảnh sai lạc về các thú vui này mà các cô vẫn chưa được biết đến có ngày lại ập tới làm lạc hướng trái tim các cô và quấy đảo hạnh phúc của cuộc sống ẩn cư. Ở Pháp, các cô thiếu nữ sống trong các trường nội trú của tu viện và các bà dạo chơi khắp chốn. Thời cổ xưa thì hoàn toàn ngược lại: Như tôi đã nói về điều này, các cô thiếu nữ có rất nhiều trò chơi và lễ hội công cộng; các bà thì ẩn dạt. Tập quán này là hợp lý hơn và giữ gìn được phong tục tốt hơn. Một thứ làm dáng nào đó là được phép, đối với gái đợi gả chồng; vui chơi là chuyện lớn của các cô. Các bà có nhiêu bận rộn lo toan khác ở nhà, và không còn phải kiếm chồng nữa; nhưng các bà sẽ chẳng thấy mình được hưởng lợi từ sự thay đổi này, và rủi thay chính họ lại làm mẫu mực. Hỡi các bà mẹ, ít ra các bà hãy khiến cho con gái của mình thành các cô bạn của mình. Xin hãy trao cho họ một tấm lòng ngay thẳng và một tâm hồn đức hạnh, và rồi cũng đừng có giấu giếm gì họ về điều mà một con mắt trinh thục có thể nhìn thấy. Vũ hội, tiệc tùng, các trò cờ bạc, ngay cả sân khấu nữa, mọi thứ khó coi, tạo ra sự thích thú cho một tuổi trẻ dại khờ, lại có thể được đưa ra cho các cặp mắt lành mạnh mà không có gì nguy hiểm. Các cô càng xem những thú vui ồn ào này rõ bao nhiêu, thì lại càng sớm chán ngán chúng bấy nhiêu.

Tôi nghe thấy tiếng la ó phản đối tôi đang nổi lên. Cô gái nào mà trụ lại được trước tấm gương nguy hiểm ấy? Các cô vừa mới thấy giới xã giao là tất cả các cô đã choáng ngợp; chẳng có cô nào muốn rời xa nó. Điều đó có thể xảy ra: Nhưng trước khi cho các cô thấy các bức tranh lừa phỉnh này thì quý vị đã chuẩn bị tốt cho các cô nhìn thấy nó mà không xúc động chưa? Quý vị đã nói rõ cho các cô về các đối tượng mà bức tranh đó thể hiện ra chưa? Quý vị đã vũ trang đầy đủ cho các cô chống lại những ảo tưởng của thói kiêu ngạo chưa? Quý vị đã làm cho trái tim non trẻ của các cô tập nhiễm được cái hứng thú của các thú vui đúng đắn mà ta không tìm thấy được trong cái đám hỗn độn này chưa? Quý vị đã thận trọng như thế nào, đã dùng các biện pháp nào để phòng ngừa cho các cô gái hứng thú giả dối làm cho các cô lạc hướng? Quý vị không hề để cho đầu óc các cô chống lại sức chi phối của các thành kiến của công chúng mà lại còn nuôi dưỡng các thành kiến ấy; quý vị đã làm cho các cô yêu thích được những cuộc vui chơi phù phiếm mà các cô thấy. Quý vị lại còn làm cho các cô yêu thích các thú vui ấy hơn nữa khi các cô lao vào đó. Khi các thiếu nữ trẻ bước vào đời chẳng có bà gia sư nào hướng dẫn ngoài các bà mẹ của họ, nhiều khi lại còn dại khờ hơn họ, và các bà không thể chỉ ra được sự vật cho họ một cách khác với cách mà mình trông thấy. Tấm gương của các bà còn mạnh hơn cả lẽ phải đã biện minh cho các đối tượng ấy trước mắt các cô, và uy tín của người mẹ là một cái cớ không bác bỏ dược đối với các cô. Khi tôi muốn để cho một người mẹ đưa con gái vào đời chính là mong đợi bà sẽ làm cho con gái mình nhìn rõ cuộc đời đúng như nó là như thế.

Cái hại còn khởi phát từ sớm hơn nữa kia. Các trường nội trú ở tu viện là những trường học thực thụ dạy thói làm đỏm, không phải cái kiểu làm dáng đúng mực mà tôi đã từng nói đến, mà là dạy một thói làm đỏm sinh ra mọi thói hư tật xấu của đàn bà và tạo ra những cô tiểu thư lố lăng nhất. Ra khỏi trường để đột ngột bước vào những cuộc tụ hội ồn ào, những người đàn bà trẻ ngay lập tức nhận ra đây đúng là chỗ của mình. Các cô đã được giáo dục để sống ở đó; việc gì mà phải lấy làm lạ rằng sao họ lại thấy ở đây dễ chịu thế! Tôi sẽ không hề đề xuất điều tôi sắp nói đến mà không ngại rằng mình coi một thành kiến là một điều chiêm nghiệm; nhưng tôi cho rằng nói chung ở các vùng theo đạo Tin lành thì gia đình có tình quyến luyến nhiều hơn, nhiều bà vợ có phẩm cách hơn, và có nhiều bà mẹ hiền thục hơn ở các xứ theo Thiên chúa giáo; và, nếu điều đó là có thực, thì ta không thể nghi ngờ gì về sự khác biệt ấy lại không phải có phần do sự giáo dục của các trường nội trứ Thiên chúa giáo gây ra.

Muốn yêu cuộc sống yên bình và trong gia đình thì phải biết cuộc sống ấy; phải từng cảm nhận được ở đó những dịu ngọt ngay từ thời thơ ấu. Chỉ trong ngôi nhà của cha mình mà người ta bắt đầu thích ngôi nhà của chính mình, và tất cả những người đàn bà mà bà mẹ của họ buông lỏng không hề dạy dỗ thì sẽ chẳng thích gì dạy dỗ con cái mình. Rủi thay không còn có giáo dục tư thục ở các thành phố lớn. Xã hội ở đó thì quá chung đụng và trà trộn vào nhau, đến nỗi chẳng còn nơi nào để trú chân khi muốn rút về, và đến nỗi người ta về đến nhà rồi mà vẫn thấy như ở nơi công cộng. Cứ sống mãi với tất cả mọi người, thì ta không còn có gia đình nữa; ta khó mà nhận ra cha mẹ mình: Ta xem họ như người ngoài; và sự giản dị của tập quán trong gia đình tàn lụi cùng với tình thân dịu ngọt giữa người nhà vốn từng đã tạo ra niềm vui thú. Chính vì như thế mà ta uống cùng với sữa cả cái thú của những khoái lạc của thế kỷ và những châm ngôn mà ta thấy ngự trị ở đó.

Người ta để cho các cô thiếu nữ đối mặt với một sự ngượng ngùng bề ngoài để tìm ra những kẻ dễ bị lừa lấy các cô làm vợ vì tư thái của các cô. Nhưng xin hãy nghiên cứu các cô gái trẻ này một lát; các cô che đậy thật vụng về nỗi thèm muốn đang giày vò mình dưới thái độ bị ép buộc, và ta đã đọc được trong mắt cô cái ham muốn khát khao bắt chước các bà mẹ của mình. Cái mà các cô thèm muốn không phải là một người chồng mà là thế tự do của hôn nhân. Người ta cần gì một ông chồng, với bao nhiêu là phương kế để mà qua mặt ông ta? Nhưng người ta cần một ông chồng để che đậy các phương kế ấy^[282]. sự thuỳ mi nết na hiện ra trên mặt các cô, và sự dâm đãng nằm ở đáy lòng các cô: Sự thuỳ mi giả ấy tự nó là một dấu hiệu cho sự phóng đãng, các cô chỉ giả vờ thuỳ mi để có thể vứt bỏ nó đi càng sớm càng tốt. Các bà ở Paris và ở London, xin các bà hãy thứ lỗi cho tôi trong việc này, tôi van các bà đấy. Không nơi nào là không có những điều thần kỳ; nhưng với tôi thì tôi chẳng biết điều thần kỳ nào hết; và nếu chỉ riêng một bà trong số các bà thôi có được một tâm hồn đức hạnh thực sự thì tôi không hiểu gì hết về công chuyện của các bà.

Mọi thứ giáo dục khác nhau ấy đều cùng đem dâng hiến các cô gái trẻ cho sự ham thích các khoái lạc của giới giao tế, và cho những đam mê sớm nảy ra từ sự ham thích đó. Trong các thành phố lớn thì sự đồi bại khởi phát cùng với cuộc sống, và trong các tỉnh lẻ nó lại khởi phát cùng với lý lẽ. Các cô gái trẻ ở tỉnh lẻ, được dạy dỗ để khinh thường sự giản dị tốt lành ở các phong tục của mình, hấp tấp kéo về Paris để chia sẻ sự hư hỏng của các cô gái trẻ của chúng ta; những thói xấu, được trang trí bằng mỹ từ tài năng, là mục tiêu độc nhất trong chuyến đi của các cô; và, hổ thẹn khi đến nơi vì nhận ra mình ở quá xa sự phóng túng quý phái của phụ nữ địa phương, các cô vội vã sao cho xứng đáng ngang tầm với phụ nữ thủ đô. Theo ý quý vị thì cái xấu bắt đầu từ chỗ nào? Ở những nơi mà người ta trù định nó hay là ở những nơi mà người ta thực hiện nó?

Tôi không muốn rằng một bà mẹ biết điều lại dẫn con gái mình từ tỉnh lẻ lên Paris để cho cô ta xem những bức tranh quá độc hại cho những người khác; nhưng tôi nói rằng khi việc đó xảy ra thì hoặc cô gái này không có giáo dục, hoặc các khung cảnh này sẽ không nguy hiểm gì mấy với cô. Bằng thị hiếu tốt, bằng giác quan và lòng yêu mến các sự việc có đức hạnh, người ta không thấy các khung cảnh ấy là hết sức hấp dẫn như chúng là vậy đối với những người để cho chúng mê hoặc. Người ta nhận thấy ở Paris các cô thiếu nữ dại khờ vừa đến vội làm ra bộ gái thủ đô, và ăn diện đúng mất sáu tháng liền để rồi tự mình làm cho mình bị chế giễu suốt phần đời còn lại; nhưng có ai là người nhận xét thấy có những cô, chán ghét mọi thứ ầm ĩ ấy, quay về tỉnh lẻ của mình, bằng lòng với số phận mình sau khi đã so sánh với cái số phận mà những cô gái khác mơ ước? Tôi đã thấy bao nhiêu là thiếu phụ trẻ được các ông chồng dẫn lên thủ đô, các ông chồng chiều chuộng và tuỳ ý định đoạt việc định cư ở đó, mà chính các bà làm cho các ông chuyển ý và nói rất xúc động lúc sắp bỏ ra đi: A! Chúng ta trở về với ngôi nhà tranh của chúng ta, ta sống ở đó hạnh phúc hơn ở các lâu đài tại đây! Người ta không rõ còn biết bao nhiêu là người lương thiện không hề khuỵ gối trước thần tượng và coi khinh sự sùng bái điên khùng thần tượng ấy. Chỉ có những con điên mới làm ầm ĩ còn những người đàn bà khôn ngoan không gây ấn tượng bao giờ.

Nếu như, mặc dầu sự hư hỏng tràn lan, mặc dầu những thành kiến là phổ biến, mặc dầu các cô gái được giáo dục không tốt, nhiều người vẫn giữ được óc phán đoán qua thử thách, sẽ ra sao khi óc phán đoán này được nuôi dưỡng bằng những giáo dục thích hợp hay nói rõ hơn là khi nó chưa bị biến chất bởi những giáo dục đồi bại? Bởi vì bao giờ thì mọi thứ đều là để bảo tồn hoặc phục hồi những tình cảm tự nhiên. Không phải vì thế mà quý vị gây khó chịu cho các cô gái bằng các bài thuyết giáo quá dài dòng, mà cũng không tuôn ra cho các cô những bài học đạo đức khô khan của quý vị. Những bài học đạo đức đối với cả hai giới đều là cái chết của mọi việc giáo dục đúng đắn. Những bài học buồn chán chỉ để gây căm ghét cả những người soạn ra và cả những người nói về chúng. Khi nói với các cô gái trẻ, không nên làm cho họ sợ những bổn phận của họ, cũng không nên làm nặng thêm cái ách mà tự nhiên đã áp đặt cho họ. Khi trình bày các bổn phận này, xin hãy nói cụ thể chính xác và dễ dàng; đừng để các cô cho rằng người ta sẽ buồn phiền khi thực hiện các nghĩa vụ đó; không có thái độ phật lòng, cũng không kiêu căng. Một điều phải chuyển vào trái tim thì phải từ đó mà ra, bài thuyết giảng đạo đức cho các cô phải ngắn, phải sáng tỏ như bài giảng đạo, nhưng không được trang nghiêm như thế. Trong cũng những bổn phận ấy xin hãy chỉ ra cho các cô nguồn gốc của niềm vui và cái nền tảng quyền của các cô. Yêu để được yêu, làm cho mình trở nên dễ thương để được sung sướng, làm cho mình được đánh giá cao để được nghe lời, tự hào để được tôn trọng thì có gì là quá khó khăn? Các quyền này mới đẹp đẽ làm sao! Mới đáng tôn trọng làm sao! Chúng thật đáng quý làm sao đối với trái tim đàn ông khi người đàn bà biết làm cho chúng có giá trị! Chẳng phải đợi chờ năm tháng hay về già rồi mới hưởng thụ điều đó. Thế lực của người đàn bà khởi phát cùng đức hạnh của cô; những nét hấp dãn của cô vừa mới phát triển thì cô đã ngự trị bằng tính cách dịu dàng của mình và làm cho sự khiêm nhường của cô thành ra đáng trọng nể. Có người đàn ông vô cảm và hoang dã nào mà không dịu bớt tính kiêu ngạo của mình và không có những cung cách quan tâm chú ý hơn khi ở cạnh một thiếu nữ mười sáu tuổi, đáng yêu và thong tuệ, cô nói ít, cô biết nghe, cô ý nhị trong tư thái và đứng đắn trong lời ăn tiếng nói, ở cô thì sắc đẹp nhắc nhở đến cả giới tính và tuổi trẻ của cô, cô biết gây chú ý bằng chính sự nhút nhát của mình và thu hút được sự tôn trọng đối với mình do sự tôn trọng mà cô đối xử với tất cả mọi người.

Những bằng chứng này, dù là bề ngoài, nhưng không hề là phù phiếm: Chúng không hề được xây dựng chỉ dựa trên sự cuốn hút của các giác quan; chúng xuất phát từ những tình cảm thân mật thầm kín mà chúng ta ai cũng có: Đàn bà là người phán xét tự nhiên về giá trị của đàn ông. Có ai muốn bị đàn bà coi thường nào? Không có ai trên đời này, ngay cả những kẻ không còn muốn yêu họ nữa. Và tôi là người nói cho các cô hay những sự thật quá phũ phàng, quý vị có tin rằng những phán xét của các cô bị tôi bỏ ngoài tai không? Không, sự tán đồng của các cô đối với tôi còn quý giá hơn cả của các vị, các độc giả, thường lại còn đàn bà hơn cả các cô nữa. Trong khi xem thường các thói quen của các cô thì tôi còn muốn tôn vinh sự công bằng của các cô: Tôi không cho là quan hệ việc các cô ghét bỏ tôi, nếu tôi buộc được các cô phải quý trọng tôi.

Người ta sẽ làm được nhiều việc lớn đến thế nào bằng động lực này, nếu người ta biết cách vận hành nó? Thật là bất hạnh cho cái thời đại mà đàn bà mất hết uy tín và ảnh hưởng của mình và rồi những phán xét của họ chẳng có tác dụng gì đối với đàn ông! Thêm hết mức của sự đồi bại. Mọi dân tộc có thuần phong mỹ tục đều tôn trọng đàn bà. Xin hãy xem người Sparte, người Germains, xin hãy xem La Mã, La Mã đất lành của vinh quang và đức hạnh, nếu như có bao giờ vinh quang và đức hạnh có một nơi chốn như thế trên Trái đất này. Chính ở đó mà đàn bà tôn vinh những chiến công của các danh tướng, họ khóc thương các cha già của dân tộc ở nơi công cộng, nguyện cầu hoặc tang chế của họ được chấp nhận như một sự đánh giá trang trọng nhất của nước cộng hòa. Tất cả các cuộc cách mạng lớn đều đã từng thấy đàn bà tham gia: Nhờ một người đàn bà mà La Mã đạt được tự do, nhờ một người đàn bà mà những người bình dân giành được chế độ tổng tài, nhờ một người đàn bà mà sự chuyên chế của các ủy viên ủy ban mười người bị chấm dứt, nhờ những người đàn bà mà thành La Mã được giải vây khỏi bàn tay của một kẻ bị đày biệt xứ. Hỡi những người đàn ông Pháp phong nhã, quý vị định nói thế nào khi nhìn thấy cái đoàn người thật đáng buồn cười đối với những cặp mắt chế giễu của quý vị diễu qua? Có lẽ quý vị hộ tống đoàn người ấy bằng tiếng la ó tẩy chay của mình. Chúng ta thấy có cách nhìn khác đến thế nào đối với cùng một đối tượng! Và có thể là tất cả mọi người chúng ta đều có lý. Hãy tổ chức đám rước ấy gồm toàn là những người đẹp của nước Pháp, thật tôi không hề thấy còn gì thiếu đoan trang hơn thế: Nhưng hãy tổ chức một đám rước toàn là đàn bà La Mã, quý vị sẽ có toàn là những cặp mắt người Volsque^[283] và trái tim của Coriolan^[284].

Tôi sẽ nói thêm nữa, và tôi chủ trương rằng đức hạnh không hề kém ủng hộ tình yêu so với các quyền khác của tự nhiên, và uy thế của các cô nhân tình không kém cạnh gì so với uy thế của những người vợ và những bà mẹ. Không hề có tình yêu đích thực nếu không có cảm hứng, và không hề có cảm hứng nếu không có một đối tượng hoàn hảo có thực hay ảo tưởng, nhưng luôn luôn tồn tại trong trí tưởng tượng. Vì cái gì mà những người yêu sẽ bừng bừng lên, với họ, sự hoàn hảo ấy không còn ý nghĩa gì hết, và họ chỉ thấy ở người mà họ yêu đối tượng của vui thú nhục cảm? Không, không phải vì thế mà tâm hồn được sưởi ấm và lao vào những rung cảm tuyệt vời tạo ra sự cuồng nhiệt của những người đang yêu và sự say đắm cho nỗi đam mê của họ. Tất cả chỉ là ảo tưởng trong tình yêu, tôi cam đoan như thế, nhưng cái có thực; đó là những tình cảm kích động chúng ta vì cái đẹp đích thực làm cho chúng ta yêu. Cái đẹp này không hề tồn tại trong đối tượng mà ta yêu, nó là sản phẩm của những sai lầm của chúng ta. Này! Có sao đâu! Phải chăng vì thế mà người ta hy sinh ít đi tất cả những tình cảm thấp hèn cho cái mô hình tưởng tượng ấy? Trái tim họ liệu có ít thấm thía những đức hạnh mà họ gán cho người mà họ yêu dấu không? Có phải vì thế mà người ta ít tách xa khỏi cái thấp hèn của cái tôi của con người không? Đâu là người tình chân chính lại không sẵn sàng hy sinh đời mình cho nhân tình của anh ta? Và đâu là cái đam mê nhục dục và thô bạo trong một người đàn ông đang muốn chết? Chúng ta coi khinh các chàng hiệp sĩ? Chính họ biết rõ tình yêu, và chính chúng ta chỉ biết có sự truỵ lạc. Khi những châm ngôn mơ mộng này bắt đầu trở nên buồn cười thì sự thay đổi này là thành tựu của những thói tục xấu xa hơn là của lý trí.

Cho dù trong thế kỷ nào, những mối quan hệ tự nhiên cũng chẳng thay đổi gì, cái thích đáng hay cái không thích đáng do các quan hệ ấy gây ra cũng vẫn cứ như thế mà thôi, các thành kiến dưới cái tên huyễn hoặc là lý trí chỉ thay đổi bề ngoài của những điều ấy. Bao giờ cũng sẽ là lớn lao và đẹp đẽ vì làm chủ được bản thân, dù là để nghe theo các dư luận huyễn hoặc; và những động cơ chân chính của danh dự bao giờ cũng sẽ nói với trái tim của mọi người đàn bà biết xét đoán, người ấy sẽ biết tìm kiếm trong thân phận của mình hạnh phúc cho cuộc đời. Nhất là sự trình khiết phải là một đức hạnh tuyệt vời cho một người đàn bà đẹp có đôi chút cao thượng trong tâm hồn. Trong khi cô thấy khắp nhân gian đều ở dưới chân mình, cô chiến thắng tất cả và chính ngay bản thân cô nữa: Cô tự nêu cao trong trái tim mình một ngai vàng mà mọi người đều đến đó tỏ lòng kính trọng; những tình cảm thắm thiết hay ghen tuông nhưng luôn luôn tôn trọng của cả hai giới, sự quý mến của toàn thể mọi người và của riêng cô không ngừng đền đáp cho cô vật dâng hiến là thanh danh khi có lúc nào đó xảy ra những cuộc đấu. Sự mất mát là nhất thời nhưng cái giá là bền vững. Còn niềm vui sướng nào cho một tâm hồn cao thượng sánh bằng niềm kiêu hãnh của đức hanh gắn liền với sắc đẹp! Xin hãy thể hiện một nhân vật nữ trong tiểu thuyết, nàng sẽ nếm trải những khoái lạc còn tuyệt diệu hơn cả những Laĩs và những Cléopâtre; và khi sắc đẹp của nàng không còn nữa, danh giá và niềm vui thú của nàng vẫn còn; riêng một mình nàng vẫn sẽ hưởng thụ quá khứ.

Các bổn phận càng lớn lao và nặng nề, thì các lý lẽ mà người ta căn cứ vào đó để đặt cơ sở cho bổn phận càng phải dễ cảm nhận và mạnh mẽ. Có một thứ ngôn ngữ sùng đạo mà khi nói về những chủ đề nghiêm trang nhất, người ta làm chán tai các cô gái trẻ mà không sao thuyết phục được. Từ cái ngôn ngữ quá chênh lệch với ý tưởng của các cô và từ sự khinh thị ngấm ngầm của các cô đối với ngôn ngữ ấy, nảy sinh sự dễ dãi đi theo các khuynh hướng của các cô do thiếu những lý lẽ rút ra từ bản thân sự việc để chống chọi việc này. Một cô gái được giáo dục một cách hiền thục và kính tín rõ ràng là có những vũ khí mạnh mẽ để chống lại các cám dỗ; nhưng cô nào mà người ta chỉ nuôi dưỡng trái tim hay lại chỉ rót vào tai các cô duy nhất thứ biệt ngữ của sự sùng đạo thì chắc chắn là trở thành con mồi cho kẻ quyến rũ khéo léo đầu tiên mưu tính tán tỉnh cô. Không bao giờ một cô gái trẻ và đẹp lại coi thường thân thể mình, không bao giờ cô lại thực tâm đau khổ vì những tội lỗi do sắc đẹp của mình làm cho mình phạm phải, không bao giờ cô khóc lóc một cách chân thành và trước Chúa vì là đối tượng cho sự thèm khát, không bao giờ các cô lại có thể tự ý mình tin được rằng tình cảm dịu ngọt nhất của trái tim lại là một phát minh của Satan. Xin hãy truyền đạt cho các cô những lý lẽ khác trong bản thân các cô và vì chính các cô, bởi vì những lý lẽ này sẽ không thâm nhập được. Điều đó lại sẽ càng tệ hơn nếu người ta đem sự mâu thuẫn vào trong các ý tưởng của cô như vẫn thường xảy và sau khi đã hạ nhục cô bằng cách hạ thấp thân thể cô và những duyên sắc của cô như là vết nhơ của tội lỗi, rồi tiếp đó người ta lại bắt cô phải tôn thờ như ngôi đền thờ Jésus-Christ chính cái thân thể mà người ta từng làm cho nó trở nên đáng khinh đến thế. Những ý tưởng quá cao thượng hay quá thấp hèn cũng đều là chưa đủ và không thể nào ăn nhập với nhau được: Cần phải có một lý lẽ vừa tầm với giới tính và với độ tuổi. Quan niệm về bổn phận chỉ có mãnh lực chừng nào mà ta gắn vào nó những động cơ thúc đẩy ta thực hiện nó.

Quoe quia non liceat non facit, illa facit^[285].

Người ta không nghi ngờ rằng chính Ovide đã đưa ra một phán xét quá khác nghiệt.

Vậy quý vị có muốn gợi cho các cô gái trẻ lòng yêu mến các thuần phong mỹ tục mà không cần phải nói mãi không ngừng: Hãy hiền thục, xin hãy cho các cô thấy lợi ích lớn lao khi được như thế, xin hãy làm cho các cô cảm nhận được tất cả giá trị của sự hiền thục, và thế là quý vị sẽ làm được cho các cô yêu thích nó. Nếu thấy lợi ích này xa xôi trong tương lai là chưa đủ, xin hãy cho các cô thấy lợi ích ấy ngay trong lúc này, trong những mối quan hệ thuộc độ tuổi của các cô, trong các tính cách của những người yêu của các cô. Xin hãy mô tả cho các cô thế nào là người tốt, thế nào là người đáng trọng né; xin hãy dạy cho các cô nhận biết được con người như thế, biết yêu anh ta, và yêu anh ta vì các cô; xin hãy chứng minh cho các cô rằng chỉ riêng có người đàn ông ấy mới có thể làm cho các cô bạn gái, các cô vợ, các cô nhân tình được hạnh phúc. Xin hãy nhờ lý trí mà đem đức hạnh đến, xin hãy làm cho các cô nhận ra rằng ảnh hưởng của giới mình, và mọi thành tựu của nó không chỉ gắn liền với riêng hạnh kiểm tốt của cô, với phẩm hạnh của cô, mà còn gắn liền với các yếu tố đó của người đàn ông, sao cho các cô nhận ra rằng những điều ấy ít có tác dụng với những tâm hồn thấp hèn và đê tiện, và rằng người ta chỉ biết phụng thờ người yêu của mình như người ta biết phụng thờ đức hạnh. Khi đó xin hãy tin chắc rằng bằng cách mô tả cho các cô biết những thói tục của thời đại chúng ta, quý vị sẽ làm cho các cô thành thật chán lợm chúng; khi chỉ cho các cô những kẻ hợp thời thượng, quý vị sẽ khiến các cô khinh bỉ họ; quý vị sẽ chỉ làm cho các cô xa cách các châm ngôn của những kẻ ấy, ghét các ý tưởng của họ, coi khinh thói lịch thiệp hão với phụ nữ, quý vị sẽ làm cho các cô nảy ra một tham vọng cao quý hơn, đó là tham vọng thống trị những tâm hồn lớn và mạnh mẽ, cái tham vọng của các phụ nữ Sparte, đó là tham vọng chỉ đạo đàn ông. Một người đàn bà cấc lấc, trâng tráo, lắm mánh khoé, chỉ biết quyến rũ những người tình của cô ta bằng cách làm đỏm, chỉ biết níu giữ họ bằng các ân sủng, bắt họ phải vâng lời như những tên đầy tớ trong những việc hèn hạ và tầm thường: Còn trong những việc quan trọng và trang nghiêm thì cô ta chẳng có uy tín gì đối với họ cả. Nhưng người đàn bà vừa đứng đắn, dễ thương và hiền thục, người đàn bà buộc những người thân của mình phải tôn trọng, người đàn bà thận trọng và khiêm nhường, tóm lại người đàn bà duy trì tình yêu bằng sự quý trọng, thì chỉ cần một cách ra hiệu là cử được họ đi đến tận cùng trời cuối đất, ra trận mạc, giành lấy vinh quang, đi vào chỗ chết, nơi mà người đàn bà ấy muốn^[286]. Cái thế lực này thật là đẹp đẽ và rất đáng được mua.

Sophie đã được giáo dục theo tinh thần như vậy đó, với nhiều chăm lo hơn là vất vả, và đi theo hứng thú của cô hơn là cản trở nó. Bây giờ chúng ta hãy nói vắn tắt về con người cô, theo như bức chân dung mà tôi đã vẽ ra cho Émile, và theo như anh tự mình hình dung ra người vợ có thể làm cho anh hạnh phúc.

Bao giờ tôi cũng sẽ nói đi nói lại mà không thừa rằng tôi không đề cập đến những người kỳ diệu. Émile không phải một người như thế, Sophie thì cũng không phải. Émile là đàn ông, và Sophie là đàn bà; đấy là tất cả vinh hạnh của họ. Trong sự trà trộn hỗn tạp của các giới đang bao trùm lên chúng ta, thì việc thuộc về giới của mình hầu như là một điều kỳ diệu.

Sophie là con nhà tử tế, cô có một bản chất tốt; cô có trái tim rất nhạy cảm, và sự nhạy cảm cực độ này đôi khi làm cho trí tưởng tượng của cô khó mà tiết chế được. Trí não của cô ít chính xác hơn là sắc sảo, tính khí dễ dãi nhưng không phải bao giờ cũng như nhau, vẻ mặt bình thường nhưng dễ coi, một diện mạo hứa hẹn có tâm hồn và không nói dối; người ta có thể lại gần cô với sự thờ ơ nhưng không thể rời cô mà không xúc động. Các cô gái khác có những đặc tính tốt mà cô không có; những cô khác nữa thì có ở mức độ cao hơn những đức tính mà cô cũng có, nhưng không có cô nào lại có những đức tính hợp hơn để tạo nên một tính cách tốt đẹp. Cô biết cách lợi dụng ngay cả những thiếu sót của mình; và nếu như cô lại hoàn hảo hơn thì cô sẽ ít được yêu thích hơn nhiều.

Sophie không đẹp; nhưng ở bên cô thì những người đàn ông quên mất những người đàn bà đẹp, và những người đàn bà đẹp lại không hài lòng về chính mình. Thoạt nhìn thì chỉ thấy cô hơi xinh thôi, nhưng người ta càng nhìn cô lại thấy cô càng đẹp thêm ra; cô có lợi thế ở những nơi mà bao cô khác thất bại; và những gì cô thu hái được, cô không để mất nữa-người ta có thể có đôi mắt đẹp hơn, một cái miệng xinh hơn, một gương mặt nghiêm trang hơn, nhưng người ta không có thể một vóc dáng cân đối hơn, một nước da đẹp hơn, một bàn tay trắng hơn, một bàn chân xinh xắn hơn, một cái nhìn dịu dàng hơn, một diện mạo gây cảm động hơn. Không làm lóa mắt nhưng cô làm cho người ta chú ý; cô quyến rũ nhưng người ta không thể nói được tại sao.

Sophie thích đồ trang sức và cô sành việc đó; mẹ cô không có người hầu phòng nào khác ngoài cô; cô có nhiều khiếu thưởng thức để ăn mặc cho nổi trội; nhưng cô ghét cách phục sức sang trọng; trong cách ăn mặc của cô người ta thấy luôn luôn có sự giản dị đi liền với vẻ thanh lịch; cô không thích gì những thứ chói lọi mà thích cái gì vừa vặn. Cô không biết những màu nào là hợp thời trang nhưng cô biết một cách tài tình những màu nào là thuận lợi cho cô. Không có một cô gái trẻ nào tỏ ra có cách ăn mặc ít kiểu cách hơn song cách trang sức lại cầu kỳ hơn; không có món đồ trang sức nào của cô được dùng một cách khinh xuất, song nghệ thuật không biểu lộ ra ở mà đồ trang sức nào. Đồ trang sức của cô bề ngoài rất tầm thường nhưng thực ra lại rất duyên dáng; cô không hề phô trương vẻ kiều diễm của mình; cô che đậy nó, nhưng trong khi che đậy nó, cô lại biết cách làm cho người ta tưởng tượng ra nó. Khi thấy cô người ta nói: Đây là một cô gái thùy mị và hiền thục; nhưng chừng nào người ta còn ở bên cô thì đôi mắt và trái tim phiêu lưu trên khắp người cô mà không sao rời ra được, và người ta bảo rằng tất cả cách trang sức đơn giản nhường ấy được đặt vào đúng chỗ của nó chỉ là để cho trí tưởng tượng gỡ đi từng món trang sức mà thôi.

Sophie có những tài năng tự nhiên; cô ý thức được chúng và không xao nhãng chúng; nhưng vì không đủ khả năng đem nhiều nghệ thuật vào việc trau dồi cho các tài năng ấy, cô đã đành bằng lòng với việc luyện giọng thanh tao của mình để hát đúng và hát có ý vị, luyện đôi chân nhỏ nhắn của mình để bước đi nhẹ nhàng, dễ dàng, thướt tha, để cúi chào không lúng túng và không vụng về trong mọi tình huống. Vả chăng, cô chỉ có thầy dạy hát là cha cô và thầy dạy khiêu vũ là mẹ cô thôi; và một người chơi phong cầm ở gần nhà dạy cô trên chiếc phong cầm cổ vài bài hòa tấu mà cô đã học lấy một mình từ lâu. Lúc đầu cô chỉ nghĩ tới lợi thế là để lộ bàn tay cô trên những phím đàn này mà thôi, rồi sau đó cô mới nhận thấy âm thanh the thé và khô khan của chiếc đàn phím này làm cho âm thanh của giọng hát trở nên dịu dàng hơn, dần dần cô cảm nhận được sự hòa âm; cuối cùng, trong khi lớn lên, cô mới bắt đầu cảm nhận được những niềm vui thích của sự biểu cảm và yêu âm nhạc vì âm nhạc. Nhưng đó là một thị hiếu hơn là một tài năng, cô không biết cách đọc được một giai điệu trên những bản nhạc.

Điều mà Sophie biết rõ nhất và được người ta dạy bảo cẩn thận nhất, đó là nữ công, ngay cả những việc mà ta không nghĩ tới như là cắt may những chiếc áo của cô. Không có một công việc kim chỉ nào mà cô không biết làm và không làm với sự yêu thích, nhưng công việc mà cô ưa chuộng hơn tất cả những công việc khác là thêu ren, vì không có việc nào đem lại một dáng điệu khả ái hơn và các ngón tay luyện tập một cách duyên dáng và nhẹ nhàng hơn. Cô cũng đã chuyên chú vào mọi chi tiết của việc nội trợ. Cô hiểu rõ việc nấu nướng và dọn ăn, cô biết giá thực phẩm và cô biết phẩm chất của các thức đó; cô biết rành rẽ việc ghi sổ chi tiêu; cô làm quản gia cho mẹ cô. Được đào tạo để một ngày kia cô chính là bà mẹ trong gia đình, cô tập quản trị gia đình mình trong khi quản trị gia đình của cha mẹ; cô có thể phụ giúp các công việc của gia nhân và cô luôn sẵn sàng làm việc đó. Bao giờ thì người ta cũng chỉ biết sai bảo đúng đắn những gì mà người ta biết tự mình làm lấy được thôi: Đó là lý lẽ của mẹ cô để cô phải làm việc như thế. Đối với Sophie, cô không đi xa đến thế, bổn phận đầu tiên của cô là bổn phận của người con gái, và bây giờ đó là bổn phận duy nhất mà cô nghĩ đến việc làm tròn. Mục đích độc nhất của cô là phục vụ cho mẹ và san sẻ với bà một phần những lo toan. Tuy nhiên, thực ra, cô không làm tròn tất cả các việc ấy với một sự thích thú như nhau. Chẳng hạn như, mặc cảm cô háu ăn, cô không thích việc bếp núc; những điều vặt vãnh trong việc bếp núc có cái gì đó làm cô chán ghét; cô không bao giờ thấy ở đó đủ sạch sẽ. Về việc đó cô cực kỳ cẩn thận, song sự thận trọng đến mức quá độ ấy đã trở thành một trong những khuyết điểm của cô: Có lẽ cô sẽ để cho trọn cả bữa ăn chiều bị cháy khét còn hơn là làm vấy bẩn cổ tay áo của cô. Cũng vì lý do ấy mà cô không bao giờ muốn xem xét khu vườn nhà. Đất cát đối với cô có vẻ bẩn thỉu; khi cô vừa mới trông thấy phân bón, tưởng chừng như cô đã ngửi thấy mùi phân.

Cô mắc phải khuyết điểm này do các bài học của mẹ cô. Theo bà, trong các bổn phận của người đàn bà thì một bổn phận hàng đầu là sự sạch sẽ; bổn phận đặc biệt, cần thiết và do thiên nhiên áp đặt. Không có gì trên đời này ghê tởm hơn một người vợ bẩn thỉu, và ông chồng không bao giờ sai trái gì khi chán người vợ như thế. Bà đã thuyết giảng bổn phận ấy rất nhiều cho con gái từ thời thơ ấu, bà đã đòi hỏi rất nhiều ở cô sự sạch sẽ cho thân thể, quần áo mặc hằng ngày cũng thế, cả cho căn phòng cô ở, cho công việc cô làm, cho việc trang điểm của cô, nhiều đến nỗi tất cả sự chú ý của cô trở thành thói quen, chiếm một phần khá lớn thì giờ của cô và còn chi phối phần kia: Thành thử làm chu đáo nhưng việc cô làm chỉ là mối lo toan thứ nhì của cô; điều chăm lo hàng đầu là luôn luôn làm các công việc ấy thật sạch sẽ.

Tuy nhiên tất cả những điều đó không hề suy biến thành sự ưa chuộng hão huyền cũng không thành sự hưởng lạc nhu nhược; những sự xa xỉ cầu kỳ không có vai trò nào ở đây. Bao giờ ở phòng riêng của cô cũng chỉ có nước lọc; cô không biết đến một thứ hương thơm nào khác ngoài hương thơm của hoa, và không bao giờ ở đó mà người chồng sẽ hít thở thấy có gì dịu ngọt hơn hơi thở của cô. Cuối cùng là sự quan tâm của cô đến bề ngoài không làm cô sao nhãng một điều là cô phải dành cả đời mình và toàn bộ thời gian của mình cho những lo toan cao cả hơn; cô không biết đến hoặc khinh thường cái sạch sẽ quá đáng của thân xác thường làm ô uế tâm hồn; Sophie thật hơn cả sạch sẽ, cô tinh khiết.

Tôi đã nói rằng Sophie háu ăn. Cô háu ăn một cách tự nhiên; nhưng cô trở nên ăn uống có chừng mục nhờ thói quen, và bây giờ cô giữ chừng mục vì đức hạnh. Trong chuyện này các cô bé không như các cậu bé, mà người ta có thể điều khiển được đến một mức độ nào đó, do tính tham ăn. Khuynh hướng này không phải không có hậu quả đối với nữ giới; thật là quá nguy hiểm khi để mặc nó tồn tại ở nữ giới. Cô bé Sophie, trong thuở ấu thơ của mình, khi một mình vào buồng riêng của mẹ, đã không khi nào trở ra tay không, và cô đã không kiên nhẫn được trước mọi thử thách của kẹo hạnh nhân và kẹo ngọt. Mẹ cô đã bắt được cô, quở mắng cô, phạt cô, bắt cô phải nhịn ăn. Cuối cùng thì bà đã thành công trong việc thuyết phục cô rằng kẹo ngọt làm hỏng răng và ăn nhiều quá thì vóc dáng to xù ra. Thế là Sophie tự sửa mình: Khi lớn lên, cô đã tập nhiễm được những thị hiếu khác làm cho cô bỏ được cái nhục cảm hạ đẳng ấy. Ở đàn bà cũng như ở đàn ông, ngay khi trái tim linh hoạt lên thì thói tham ăn không còn là một thói xấu chủ đạo nữa. Sophie còn giữ thị hiếu riêng của nữ giới: Cô thích bánh ngọt và các món ăn vặt, cô thích các món ăn làm bằng sữa và thích của ngọt, nhưng rất ít thích thú; cô chẳng bao giờ nhấm nháp rượu vang cũng như các thứ rượu mùi mạnh; vả chăng cô ăn mọi thứ đều rất có chừng mực; giới nữ thường ít lao lực hơn giới nam chúng ta, ít cần phải phục hồi sức khỏe hơn. Trong mọi đồ ăn, cô thích thứ nào ngon và biết thưởng thức nó; cô cũng biết thích ứng với thứ không ngon và sự thiếu thức ngon chẳng làm cô khó chịu.

Sophie có đầu óc thoải mái dễ mến nhưng không nổi bật, và vững vàng mà không thâm thúy; một đầu óc mà người ta không nói gì, bởi vì bao giờ người ta cũng chỉ nhận thấy nó không hơn không kém gì so với mình. Cô luôn luôn có trí tuệ làm đẹp lòng người nói chuyện với cô, mặc dầu rằng nó không được hoa mỹ gì cho lắm, theo ý tưởng của chúng ta về sự trau dồi trí tuệ của đàn bà; bởi vì trí tuệ của cô không hề được đào tạo bằng việc đọc sách, mà chỉ bằng các cuộc trò chuyện của cha cô và mẹ cô, bằng sự suy nghĩ của chính cô, và bằng các quan sát của cô trong số ít người mà cô từng gặp.

Sophie vui vẻ một cách hồn nhiên, và thậm chí nhí nhảnh hồi còn thơ ấu, nhưng dần dần mẹ cô đã chú ý kiềm chế các dáng điệu khinh xuất của cô, vì e rằng sắp tới một sự thay đổi quá đột ngột cho biết về thời điểm khiến sự thay đổi ấy trở nên cần thiết. Vậy nên cô trở thành khiêm nhường và thận trọng trước cả lúc đáng phải như thế; và bây giờ cái lúc ấy đã đến, thật dễ dàng hơn cho cô đã giữ được mà phong thái mà cô đã quen, hơn là để cho cô xử sự như thế mà chúng chỉ rõ lý do của sự thay đổi ấy. Thật là một chuyện vui cười khi thấy cô đôi khi buông mình vào những sự linh hoạt còn rơi rớt lại của tuổi thơ, do thói quen, sau đó bất thần trở lại với chính mình, im bặt, cụp mặt xuống và đỏ mặt lên: Đúng là thời hạn trung gian giữa hai độ tuổi phải dính dáng đến mỗi độ tuổi một ít.

Sophie là người quá mẫn cảm thành ra khó có thể giữ được một tính tình hoàn toàn trầm tĩnh, nhưng cô lại quá dịu dựng nên tính mẫn cảm ấy không quấy rầy quá nhiều đến người khác; cô chỉ làm khổ chính cô mà thôi. Người ta mới nói có một lời xúc phạm đến cô, cô không phụng phịu, nhưng lòng cô uất lên; cô cố chạy thoát đi để khóc. Giữa lúc cô đang khóc mà cha hay mẹ cô gọi lại và chỉ nói mỗi một lời là cô lại lập tức chạy đi chơi và cười đùa vừa khéo léo chùi vội cặp mắt và cố nén tiếng nức nở của mình.

Cô cũng không hoàn toàn tránh khỏi được tính thất thường, tâm trạng đang bực bội của cô mà có bị đầy quá lên một chút thì biến thái ngay thành tính bướng bỉnh nổi loạn, và lúc bấy giờ thì cô dễ bị đưa đến cho quên mất thân phận mình. Nhưng xin hãy để cho cô có thì giờ để bình tĩnh lại và cái cung cách xóa nhòa lỗi lầm của cô hầu như đã làm cho cô thành ra đáng được tôn trọng. Nếu người ta có trừng phạt cô thì cô ngoan ngoãn và phục tùng nhưng người ta thấy rằng sự hổ thẹn của cô là do lỗi lầm của cô nhiều hơn sự trừng phạt. Nếu người ta không nói gì với cô thì không bao giờ cô lại không tự mình sửa lỗi, mà thật là chân thành và vui vẻ đến mức người ta không thể nào cáu giận gì cô được. Cô có thể cúi rạp xuống đất trước một người đầy tớ thân phận thấp nhất mà sự hạ mình này không làm cô khổ tâm chút nào; và ngay khi cô được thứ lỗi, sự vui mừng và những lời nói êm dịu của cô chứng tỏ lòng tốt của cô đã vơi đi được biết bao nặng nề! Tóm lại, cô nhẫn nại chịu đựng sai lầm của những người khác và vui lòng sửa chữa sai lầm của mình. Đó là bản chất đáng yêu của nữ giới trước khi bản chất ấy bị chúng ta làm cho hư hỏng. Người đàn bà được tạo ra là để chịu thua kém đàn ông và để chịu đựng ngay cả sự bất công của hắn. Xin quý vị đừng bao giờ đem bỏ các cậu bé vào cùng một rọ; tình cảm trong lòng dâng cao và bùng lên trong chúng chống lại sự bất công.; tự nhiên đã không tạo ra chúng để dung thứ cho sự bất công..

Gravem,

Pelidae stomachum cedere nescii^[287].

Sophie có theo đạo, nhưng một thứ tôn giáo hợp lẽ và giản dị, ít tín điều và ít lễ bái hơn; hay đúng hơn chỉ biết đạo đức là việc hành xử chủ yếu mà thôi, cô dâng hiến trọn vẹn cuộc đời cô cho việc phụng sự Thượng đế bằng cách làm điều thiện. Trong tất cả những điều giáo huấn mà cha mẹ đã dạy cho cô về vấn đề này, họ đã làm cho cô quen với sự phục tòng cung kính bằng cách luôn luôn nói với cô rằng: “Này con, những hiểu biết đó chưa hợp với độ tuổi của con, chồng con sẽ dạy cho con những điều ấy khi nào đến lúc”. Vả lại, thay cho những lời thuyết giảng dài dòng về lòng kính tín, họ vui lòng thuyết giảng điều đó cho cô bằng chính tấm gương của họ, và tấm gương này được khắc ghi vào trái tim cô.

Sophie thích đức hạnh; tình yêu này trở thành điểm đam mê chủ đạo của cô cô thích đức hạnh, bởi vì không có gì đẹp bằng đức hạnh; cô thích đức hạnh, bởi vì đức hạnh tạo ra vinh dự cho người đàn bà, và bởi vì một người đàn bà đức hạnh đối với cô hầu như đồng đẳng với thiên thần; cô thích đức hạnh vì đức hạnh là con đường duy nhất đưa đến hạnh phúc chân chính, và bởi vì cô chỉ thấy sự khốn cùng, sự ruồng bỏ, sự bất hạnh, sự ti tiện, sự ô nhục trong đời một người đàn bà vô liêm sỉ; sau cùng cô thích đức hạnh vì đức hạnh là một cái gì đáng quý đối với người cha kính yêu của cô, đối với người mẹ dịu dàng và xứng đáng của cô: Chưa đủ hài lòng về hạnh phúc do đức hạnh của chính mình đem lại, cha mẹ cô còn muốn được hạnh phúc về đức hạnh của cô nữa, và hạnh phúc đầu tiên của cô cho chính cô là hy vọng tạo ra hạnh phúc cho cha mẹ. Tất cả các tình cảm ấy gợi cho cô niềm hưng phấn nâng cao tâm hồn mình và kiềm chế mọi khuynh hướng nhỏ nhặt của cô tùy thuộc vào một đam mê rất cao quý ấy. Sophie trong trắng và đức hạnh đến hơi thở cuối cùng của mình, cô đã thề như vậy trong thẳm sâu tâm hồn mình, và cô đã thề điều ấy trong một thời kỳ mà cô đã cảm nhận được tất cả cái giá phải trả để gìn giữ một lời thề như vậy, cô đã thề như vậy ngay cả khi nếu các giác quan của cô sinh ra là để khống chế cô bắt cô sẽ phải hủy bỏ sự cam kết.

Sophie không có hân hạnh trở thành một người đàn bà Pháp khả ái, lạnh lùng do tố chất và làm đỏm vì kiêu ngạo, muốn nổi bật hơn là làm cho người ta yêu thích, tìm cách chơi bời chứ không phải là thú vui. Nhu cầu yêu đương xâu xé cô, nó làm cho cô đãng trí và làm bối rối trái tim cô trong các lễ hội; cô đã đánh mất cái vui vẻ ngày xưa; những trò chơi tinh nghịch không còn là của cô; thay vì buồn phiền vì cô đơn, cô lại tìm nó, cô nghĩ đến ai đó phải làm cho nỗi cô đơn bớt gay gắt hơn cho cô: mọi kẻ thờ ơ làm phiền cô; cô không cần một đám người theo đuổi mà cần một người tình; cô muốn làm vui lòng cho riêng một mình một người đàn ông đứng đắn, và luôn luôn làm cho anh ta yêu thích hơn là làm cất lên vì mình một tiếng reo mừng hợp thời mà chỉ giữ được một ngày và ngày hôm sau thì biến thành tiếng la ó.

Ở đàn bà thì óc phán đoán được hình thành sớm hơn đàn ông: Phải ở tư thế phòng vệ gần như là ngay từ thuở ấu thơ, lại phải giữ một kho báu khó mà canh giữ, nên cái tốt và cái xấu tất nhiên là các cô biết sớm hơn. Sophie sớm biết mọi điều, tố chất của cô giúp cô được như thế, cô cũng biết phán đoán sớm hơn các cô gái khác cùng trang lứa. Điều đó chẳng có gì là quá khác thường, sự chín chắn không phải đến cùng một lúc với mọi người.

Sophie được dạy dỗ về những bổn phận và quyền lợi của giới cô và giới chúng ta. Cô hiểu biết các tật xấu của đàn ông và các thói hư của đàn bà; cô cũng hiểu biết các tính tốt, các đức tính tương khắc và ghi sâu chúng vào đáy lòng mình. Người ta không thể có một ý niệm về người đàn bà đoan chính cao đẹp hơn ý niệm mà cô đã có về người đàn bà đó, song ý niệm đó không hề làm cho cô kinh hãi; tuy nhiên cô nghĩ ngợi với nhiều dễ dãi hơn về một người đàn ông lương thiện, về một người đàn ông có giá trị; cô cảm thấy rằng mình được đào tạo cho người đàn ông đó, rằng cô xứng đáng với người ấy, rằng cô có thể đền đáp lại cho người ấy hạnh phúc mà cô sẽ tiếp nhận được ở người ấy, cô cảm thấy rằng cô sẽ có thể nhận ra người ấy một cách chắc chắn, chỉ còn có việc là tìm ra người ấy mà thôi.

Đàn bà là những thẩm phán tự nhiên về giá trị của đàn ông, cũng như đàn ông là những thẩm phán tự nhiên về giá trị của đàn bà; điều đó bắt nguồn từ quyền hạn tương hỗ của họ; và cả những người này lẫn những người kia đều biết điều đó. Sophie biết được quyền hạn đó và sử dụng nó, nhưng với sự đúng mực phù hợp với tuổi trẻ của cô, với sự thiếu kinh nghiệm của cô, với tình trạng của cô; cô chỉ phán đoán các sự việc vừa sức hiểu biết của mình; và cô chỉ phán đoán các sự việc ấy khi nó dùng để phát huy một châm ngôn có ích nào đó thôi. Cô chỉ nói đến những người vắng mặt với nhiều thận trọng nhất, nhất là nếu người đó là đàn bà. Cô nghĩ rằng cái khiến cho các bà hay nói xấu và gièm pha là việc đàm luận về nữ giới, chừng nào họ chỉ nói toàn về giới nam của chúng ta, thì họ chỉ có công bằng thôi. Vậy nên Sophie chỉ nói trong phạm vi chuyện đó. Còn về chuyện các bà, cô bao giờ cũng chỉ nhắc đến họ để nói lên cái tốt mà cô biết mà thôi: Đó là một vinh dự mà cô cho là có bổn phận phải đem lại cho nữ giới; và đối với những bà mà cô không thấy có được cái gì tốt để nói, thì cô không nhắc gì đến hết cả, và việc đó thật dễ hiểu.

Sophie ít biết cách xử thế, nhưng cô hay giúp đỡ, có ý tứ, và có duyên trong tất cả mọi việc cô làm. Một bản chất tốt đẹp giúp cho cô nhiều hơn là các thứ nghệ thuật đủ loại. Cô có một thứ lễ độ riêng của mình không dính dáng gì đến công thức, không hề bị lệ thuộc vào sự hợp thời, không hề thay đổi theo thời trang, không làm gì theo tập tục cả, nhưng bắt nguồn từ một ý muốn làm đẹp lòng một cách chân thật, và lễ tiết ấy thực làm đẹp lòng người. Cô không hề biết những lời chúc tụng tầm thường, và cũng không hề đặt ra những lời chúc tụng cầu kỳ hơn; cô không nói rằng cô rất đội ơn, rằng người ta làm vinh dự cho cô rất nhiều, rằng xin người ta đừng nhọc lòng v.v… Cô lại còn ít nghĩ ra được cách xếp đặt các câu nói. Đối với một sự ân cần, đối với lễ tiết đã định, cô đáp lại bằng cách nghiêng mình chào, hay bằng một câu đơn giản: Xin cảm ơn về điều đó; nhưng từ này phát ra từ miệng cô chắc chắn là có giá trị bằng một câu khác. Đối với một sự giúp đỡ thực sự, cô để người ta đoán ra lòng mình, và đó không phải lời khen ngợi mà lòng cô tìm ra. Cô không bao giờ chịu được việc tập tục Pháp khống chế cô dưới ách của những bộ tịch giả dối, như là, khi đi từ phòng này sang phòng khác lại giơ bàn tay mình ra đặt lên một cánh tay sáu mươi tuổi mà có lẽ là cô rất muốn nâng đỡ. Khi một anh chàng đàng điếm tốt mã rẻ cùi hiến cho cô sự giúp đỡ không thích đáng đó, cô bỏ mặc cánh tay sốt sắng ấy ở cầu thang và vừa nhảy hai bước vào phòng vừa bảo rằng cô không thọt chân. Thực vậy, mặc dầu không cao lớn, cô không bao giờ thích gót giày cao; cô có đôi chân khá nhỏ nhắn để không cần đến các thứ đó.

Không những cô giữ im lặng và tôn trọng với đàn bà, mà ngay cả với những người đàn ông đã có vợ hay lớn tuổi hơn cô nhiều; cô sẽ chỉ nhận chỗ ngồi trên họ vì vâng lời thôi, và cô sẽ ngồi lại chỗ của mình ở phía dưới ngay lúc nào cô có thể làm như vậy, vì cô biết rằng các quyền lực của tuổi tác là đi trước các quyền của nữ giới. Bởi định kiến về sự khôn ngoan ở về phía họ, mà sự khôn ngoan này phải được tôn sùng trước mọi thứ.

Với những thanh niên cùng trang lứa với cô, thì lại là việc khác; cô lại cần đến một giọng khác để khiến họ tôn trọng và cô biết dùng cái giọng ấy mà không bỏ thái độ khiêm tốn phù hợp với cô. Nếu chính họ khiêm nhường và từ tốn thì đối với họ cô sẵn lòng giữ vẻ thân mật đáng yêu của tuổi trẻ; các cuộc trò chuyện của họ đầy vẻ ngây thơ sẽ có tính chất bông đùa, nhưng đoan trang: Nếu các cuộc trò chuyện này trở thành nghiêm chỉnh thì cô muốn chúng phải hữu ích; hoặc nếu chúng lại biến chất thành những chuyện nhạt nhẽo vô vị, thì tức khắc cô chấm dứt ngay, vì cô khinh bỉ nhất là những tiếng lóng của thói tán gái, coi như xúc phạm nặng nề đối với nữ giới. Cô biết rõ ràng người đàn ông mà cô tìm kiếm không có thứ tiếng lóng đó, và không bao giờ cô chịu đựng được ở một người đàn ông khác điều không phù hợp với người đàn ông mà tính nết đã được in vào đáy lòng cô. Quan niệm cao quý của cô về các quyền hạn của nữ giới, sự cao cả trong tâm hồn mà các tình cảm thuần khiết của cô đã tạo ra cho cô, sức mạnh của đức hạnh mà cô cảm thấy ở chính mình và làm cho bản thân cô đáng trọng ngay cả dưới mắt mình, khiến cô nghe một cách bực bội những lời đường mật mà người ta cho là làm cô vui. Cô không tiếp nhận những lời đó với sự phẫn nộ lộ liễu, mà bằng sự tán đồng đầy châm biếm làm cho cụt hứng, hoặc bằng một giọng lạnh lùng mà người ta không hề ngờ tới. Có anh chàng tốt mã dẻo mỏ nào đó ba hoa với cô bằng những lời nói có duyên của hắn, khôn khéo tán tụng cô về trí tuệ về sắc đẹp về vẻ kiều diễm của cô, về cái giá của diễm phúc được làm vừa lòng cô ư, thì cô là cô gái ngắt lời anh ta bằng cách lễ phép nói với anh ta rằng. “Thưa ông, tôi e rằng mình biết rõ các điều đó hơn ông; nếu chúng ta không có điều gì lạ hơn để nói với nhau, tôi cho rằng chúng ta có thể kết thúc cuộc trò chuyện ở đây”. Kèm theo những lời ấy là một cái cúi chào thật thấp, rồi đứng cách anh ta hai chục bước chỉ là việc chốc lát đối với cô. Quý vị hãy hỏi những anh chàng khéo tán của quý vị xem anh ta có dễ mà nói lảm nhảm mãi với đầu óc trái chiều như thế hay không.

Tuy nhiên không phải cô không thích được người ta ngợi khen, miễn là phải đúng sự thực, và miễn là cô có thể tin rằng người ta thực sự nghĩ đến điều tốt mà người ta nói với cô về cô. Muốn tỏ ra xúc động về giá trị của cô, phải chứng tỏ giá trị ấy trước đã. Một sự tôn trọng căn cứ trên lòng quý trọng có thể làm vui thích tấm lòng kiêu sa của cô, nhưng mọi thói ỡm ờ lẳng lơ đều bị cự tuyệt, Sophie không phải là được tạo ra để cho một anh hề biểu diễn các tài vặt.

Với sự chín chắn đến thế, và được đào tạo về mọi mặt ngang với một thiếu nữ hai mươi tuổi, Sophie vào tuổi mười lăm đã không còn bị cha mẹ cô đối xử như với trẻ con nữa. Họ vừa mới nhận ra trong cô cái xốn xang đầu tiên của tuổi thanh niên là họ đã vội cung ứng cho điều đó trước khi nó tiến triển, họ nói với cô bằng những lời dịu dàng và có lý lẽ. Những lời nói dịu dàng và có lý lẽ hợp với độ tuổi và tính cách của cô. Nếu tính cách này là đúng như tôi hình dung, thì vì cớ gì mà cha cô lại không nói với cô gần giống như thế này:

“Sophie, thế là con đã thành cô gái lớn rồi, và ta trở thành cô gái lớn không phải để là như thế mãi mãi. Chúng ta muốn rằng con sẽ hạnh phúc: Đó là vì chúng ta mà chúng ta mong muốn điều đó, bởi vì hạnh phúc của chúng ta phụ thuộc vào hạnh phúc của con. Hạnh phúc của một cô gái hiền thục là tạo ra hạnh phúc cho một người đàn ông ngay thẳng: Vậy phải nghĩ đến việc gả chồng cho con; phải sớm nghĩ việc này, vì số phận cuộc đời tùy thuộc vào hôn nhân, và chẳng bao giờ người ta có quá nhiều thời gian để suy nghĩ về việc đó.

“Chẳng có gì khó khăn cho bằng việc lựa chọn một người chồng tốt, nếu không phải là sự lựa chọn một người vợ tốt. Sophie, con sẽ là người vợ hiếm có ấy, con sẽ là điều vinh hạnh của cuộc đời chúng ta và là hạnh phúc cho tuổi già của chúng ta; nhưng dù cho con có đạt tới giá trị nào đi nữa, thì trên Trái đất này chẳng thiếu gì đàn ông còn có nhiều giá trị hơn con. Trong số đó không phải chỉ có một người có vinh dự có được con, còn có nhiều người sẽ làm vinh dự cho con hơn. Trong số đó cần tìm được một người phù hợp với con, cần hiểu anh ta, và làm cho anh ta hiểu con.

“Hạnh phúc lớn nhất của hôn nhân tùy thuộc vào biết bao nhiêu là sự tương hợp, thật là điên mới mong hội đủ tất cả những điều tương hợp ấy. Trước hết phải được chắc chắn về những điều quan trọng nhất: Nếu có thêm những điều khác nữa thì cũng tốt hơn cho ta, mà có thiếu chúng thì ta bỏ qua. Hạnh phúc toàn mỹ là không có trên Trái đất này, nhưng cái bất hạnh lớn lao nhất, là cái mà người ta bao giờ cũng có thể tránh được, tức là phải chịu bất hạnh do lỗi lầm của mình.

“Có những điều tương hợp tự nhiên, có những điều tương hợp do thể chế, có những điều tương hợp chỉ rính líu với riêng có dư luận mà thôi. Các bậc cha mẹ là người thẩm định hai loại tương hợp vừa nói sau cùng, chỉ có các con là người thẩm định của mối tương hợp đầu tiên. Trong các cuộc hôn nhân do cha mẹ quyết định, người ta chỉ thu xếp dựa trên những mối tương hợp về thể chế và dư luận: Đấy không phải là người ta cưới những con người mà là những hoàn cảnh và những tài sản; nhưng mọi thứ ấy đều có thể thay đổi; riêng những con người luôn còn lại, họ có nhau ở khắp mọi nơi; bất chấp cảnh ngộ dù có thế nào, thì một cuộc hôn nhân chỉ là do các quan hệ cá nhân giữa đôi lứa mới có thể hanh phúc hay bất hạnh.

“Mẹ con thuộc giới thượng lưu, ta thì giàu có; đó là những duyên cớ duy nhất đưa các cụ đến chỗ phối hôn cho chúng ta. Ta đã mất hết của cải, mẹ con thì không còn được mang họ mình nữa: Bị gia đình quên lãng, bây giờ phỏng có ích gì khi sinh ra là tiểu thư? Trong những thất bại của chúng ta, sự hòa hợp của hai trái tim chúng ta đã an ủi cho chúng ta tất cả, sự phù hợp về thị hiếu của chúng ta đã làm cho chúng ta lựa chọn cuộc sống ấn cư này; ở đó chúng ta sống hạnh phúc trong cảnh nghèo nàn, chúng ta, người nọ thay thế cho mọi thứ, đối với người kia. Sophie là kho báu chung của chúng ta, chúng ta đội ơn Trời đã ban Sophie cho chúng ta và tước đi của chúng ta mọi thứ còn lại. Hãy xem đấy, con ơi, Thượng đế đã đưa ta đến chỗ nào: Những điều tương hợp làm chúng ta thành hôn với nhau đã tan biến, chúng ta chỉ hạnh phúc do những tương hợp mà người ta không đếm xỉa gì đến cả.

“Có hợp nhau không là ở đôi vợ chồng. Khuynh hướng thích lẫn nhau phải là mối liên hệ ràng buộc đầu tiên, trái tim phải là kẻ hướng dẫn đầu tiên của họ; bởi vì khi chung sống, bổn phận đầu tiên của họ là yêu nhau, và vì yêu hay không yêu không hề tùy thuộc vào chính chúng ta, bổn phận này nhất thiết phải kèm theo một điều khác, đó là bắt đầu bằng yêu nhau trước khi sống chung với nhau. Đó là luật của tự nhiên, mà không gì có thể bãi bỏ được, những kẻ nào đã cản trở nó bằng bao nhiêu là luật dân sự đều đã quá coi trọng trật tự bề ngoài hơn là hạnh phúc của cuộc hôn nhân và tập tục của dân chúng. Sophie của ta, con thấy rằng chúng ta không giảng giải cho con một đạo đức khó theo. Đạo đức này chỉ dẫn tới chỗ biến con thành người chủ của chính con, tới chỗ chúng ta nhường cho con việc lựa chọn người chồng của con.

“Sau khi đã nói rõ những lý do của chúng ta để cho con tự do hoàn toàn, đúng là cần phải nói cả về những lý do của con để có thể sử dụng tự do ấy được khôn ngoan. Con gái của ta, con thật tốt và biết điều, con có tính thẳng thắn và lòng kính tín, con có những tài năng phù hợp với người đàn bà hiền thục và con không phải thiếu duyên sắc; nhưng con nghèo; con có những cái tốt đáng giá nhất, nhưng con lại thiếu những cái được người ta đánh giá cao nhất. Vả lại, hãy chỉ khát khao những gì con có thể có và hãy điều chỉnh tham vọng của con, không phải căn cứ trên sự phán đoán của con cũng như của chúng ta, mà trên dư luận của những người đàn ông. Nếu đó chỉ là vấn đề của một sự ngang bằng về giá trị, thì ta không biết phải lấy gì để giới hạn các hy vọng của con; nhưng đừng có nâng chúng lên cao hơn thân phận của con, và đừng quên rằng nó ở thứ bậc thấp nhất. Dù cho có người đàn ông xứng đáng với con không xem xét sự chênh lệch này như một trở ngại, lúc đó con lại phải làm điều mà anh ta sẽ không làm: Sophie phải bắt chước mẹ con, và chỉ bước vào một gia đình mà người ta lấy làm vinh dự về mình. Con chưa từng biết cảnh giàu sang của chúng ta, con sinh ra trong cảnh bần hàn của chúng ta; con đã làm dịu nỗi khổn khó ấy và không ngần ngại chia sẻ nó với chúng ta. Sophie, con hãy tin ở ta, hãy đừng kiếm tìm những của cải mà ơn Trời người ta đã giải thoát cho chúng ta; chúng ta chỉ hưởng được hạnh phúc sau khi đã mất hết sự giàu có.

“Con thật quá dễ thương thành thử không thể không khiến ai ưa thích, và sự khốn khổ của con không đến nỗi làm cho một người đàn ông chính trực phải bối rối vì con. Con sẽ được theo đuổi, và con có thể được theo đuổi bởi những người không xứng với chúng ta. Nếu họ cho con thấy đúng như họ là thế, con sẽ đánh giá họ xem họ có gì đáng giá, một cái hào nhoáng của họ chẳng làm cho con kính nể họ được lâu đâu; nhưng cho dù con có nhận định tốt, và con tự hiểu về giá trị, song con vẫn thiếu kinh nghiệm và con không biết được những người đàn ông có thể giả bộ đến mức nào. Một kẻ tài giảo quyệt có thể nghiên cứu các các thị hiếu của con để quyến rũ con, và có thể lúc ở bên con giả bộ có những đức tính mà hắn không hề có. Hắn sẽ làm mất danh giá của con, Sophie, trước khi con nhận ra điều đó và con chỉ còn biết nhận ra sai lầm của mình để khóc vì lỡ làng mà thôi. Cái nguy hiểm nhất trong một cái bẫy, và cái bẫy độc nhất mà lý trí không sao tránh được, là cái bẫy của nhục cảm; nếu có khi nào con bất hạnh mà sa vào cái bẫy đó, con sẽ chỉ thấy có ảo vọng và những mơ ước hão huyền, cặp mắt con sẽ say đắm, sự xét đoán của con sẽ rối loạn, ý chí của con bị hủy hoại, chính sai lầm của con sẽ là quý báu đối với con; và khi đủ khả năng để nhận ra lỗi lầm, thì con sẽ không còn muốn quay về với sự lỡ lầm ấy nữa. Con gái của ta ơi, chính là ta giao phó con cho lý trí của Sophie, chứ ta không hề phó mặc con cho thiên hướng của trái tim con. Chừng nào con vẫn bình tĩnh, thì con cứ tự xét đoán lấy, nhưng hễ con vừa yêu thì hãy để mẹ con lo cho con.

“Ta đưa ra cho con một thỏa thuận để con nhận rõ sự đánh giá cao của chúng ta, và lập lại trật tự tự nhiên giữa chúng ta. Cha mẹ lựa chọn người chồng cho con gái họ, và chỉ hỏi ý kiến con gái cho phải phép: Đó là tập quán. Chúng ta sẽ làm hoàn toàn ngược lại: Con sẽ lựa chọn, và chúng ta sẽ được hỏi ý kiến. Hãy sử dụng quyền của con, Sophie; hãy sử dụng nó một cách tự do và khôn ngoan. Người chồng phù hợp với con phải do sự lựa chọn của con chứ không phải của chúng ta. Nhưng chính chúng ta phải xem xét cân nhắc liệu con có lầm lẫn về những điều tương hợp hay không, và liệu con có làm điều gì khác với điều con muốn mà chẳng biết hay không. Dòng dõi, của cải, đẳng cấp, dư luận chẳng can dự gì vào lý lẽ của chúng ta. Hãy lấy một người đàn ông chân thật mà con thích con người anh ta và anh ta có tính cách phù hợp với con: Ngoài ra thì cho dù anh ta có là thế nào, chúng ta cũng nhận anh ta làm con rể. Bao giờ của cải của anh ta cũng sẽ là khá lớn, nếu anh ta có đôi tay, có đức tính tốt, và anh ta yêu gia đình riêng của mình. Đẳng cấp của anh ta sẽ luôn luôn khá nổi bật, nếu anh ta nâng cao phẩm giá cho nó bằng đức độ của mình. Mọi người trên khắp Trái đất này nếu chê trách chúng ta, thì có sao nào? Chúng ta không tìm cách để cho mọi người khen ngợi, mà chúng ta chỉ cần hạnh phúc của con”.

Các độc giả, tôi không biết là một lối nói như vậy sẽ có hiệu quả ra sao đối với các cô gái được giáo dục theo cách của quý vị. Còn về phía Sophie thì cô sẽ không thể trả lời được vấn đề này bằng lời, sự xấu hổ và mủi lòng không dễ dàng gì để cho cô nói ra được; nhưng tôi chắc chắn rằng nó sẽ vẫn khắc ghi vào trái tim cô trong suốt quãng đời về sau, và chắc chắn rằng nếu như người ta có thể tin vào một quyết định nào đó của con người, đó chính là tin vào quyết định nào làm cho con người được xứng đáng với sự đánh giá của cha mẹ.

Cứ cho là sự việc tồi tệ nhất đi, và coi như cô ta sẵn có một tính tình nóng nảy, khiến cho sự chờ đợi lâu hành hạ cô ta; tôi nói rằng sự phán đoán, những kiến thức, thị hiếu, sự tế nhị của cô ta, và nhất là những tình cảm mà trái tim cô ta đã được nuôi dưỡng từ thuở ấu thơ sẽ làm đối trọng cho sự cuồng nhiệt của nhục cảm, sẽ đủ cho cô ta chiến thắng các nhục cảm của mình, hay ít ra là chống cự với chúng được lâu dài. Cô thà chết tuần nạn cho tình cảnh của mình còn hơn là gây đau khổ cho cha mẹ mình, mà lấy một người đàn ông không ra gì và để lâm vào bất hạnh của một cuộc hôn nhân thiếu hòa hợp. Chính tự do mà cô đã nhận được chỉ giúp cho tâm hồn cô được nâng lên một tầm cao mới, và lại làm cho cô khó khăn nhiều hơn trong sự chọn lựa người chỉ huy mình. Với tính khí của một người đàn bà Ý, và sự nhạy cảm của người đàn bà Anh, cô có cái tự hào của người đàn bà Tây Ban Nha để kiềm chế trái tim và nhục cảm của mình, ngay cả khi kiếm tìm một người yêu, người đàn bà Tây Ban Nha không dễ gì tìm được ai mà cô thấy xứng với mình.

Không phải ai cũng cảm nhận được rằng lòng yêu chuộng những sự việc đúng đắn lại có thể đem lại cho tâm hồn một động lực đến thế, và người ta có thể thấy mình có sức mạnh đến thế nào khi người ta mong muốn là người thực sự đức độ. Có những người mà mọi việc cao cả đều là hão huyền đối với họ, và trong cái lý lẽ ti tiện và thấp hèn của họ, chẳng có bao giờ họ biết đến cái cuồng nhiệt của chính đức hạnh có thể tác động thế nào đến những đam mê của con người. Chỉ có thể nói chuyện với những con người này bằng những tấm gương, kệ họ nếu họ cố khăng khăng phủ nhận những tấm gương ấy. Nếu tôi có bảo họ rằng Sophie không hề là một con người trong tưởng tượng, và rằng riêng chỉ có tên cô là do tôi nghĩ ra mà thôi, còn việc giáo dục cô, các thói quen của cô, tính cách của cô, ngay cả khuôn mặt cô nữa đều có trong hiện thực, và hoài niệm về cô còn khiến cả một gia đình lương thiện như bao dòng lệ, chắc hẳn là những kẻ ấy chẳng tin; nhưng rốt cuộc, tôi sẽ mạo hiểm gì khi thẳng thắn kể cho hết câu chuyện về một cô gái giống Sophie đến nỗi câu chuyện này có thể là câu chuyện của cô mà không làm cho mọi người phải ngạc nhiên? Mà họ có tin là thật hay không cũng chẳng can gì; tôi sẽ, nếu như họ muốn, kể ra những điều hư cấu, nhưng tôi sẽ luôn luôn giải thích phương pháp của mình và bao giờ tôi cũng sẽ đi tới các mục tiêu đã định của mình.

Cô thiếu nữ, với tính khí mà tôi vừa gán cho Sophie, ngoài ra lại còn có cả một sự tương hợp có thể nâng cao giá trị tên tuổi của cô và tôi để cho cô được thế. Sau cuộc trò chuyện mà tôi đã kể lại, cha mẹ cô xét thấy trong xóm họ ở sẽ không có đám nào bèn gửi cô qua mùa đông ở thành phố đến ở nhà một bà dì đã được bí mật biết rõ nội dung chuyến đi; bởi vì cô Sophie tự tôn ấy giữ trong đáy lòng mình niềm tự hào cao quý là biết chiến thắng chính mình; và dù cô có cần một người chồng đến mức nào thì cô vẫn thà là một cô gái chết già còn hơn là phải quyết định tự mình đi kiếm chồng.

Để đáp ứng ý định của cha mẹ cô, bà dì đưa cô đi giới thiệu với các gia đình, dẫn cô vào các cuộc giao tiếp, vào các hội hè, giúp cho cô làm quen với mọi người, hay trước hết là làm cho mọi người biết cô, bởi vì Sophie không quan tâm mấy đến những nơi ồn ào này. Tuy vậy người ta cũng nhận thấy rằng cô không lẩn tránh những chàng trai có bộ mặt dễ coi, có vẻ ý nhị và đúng mực. Ngay trong thái độ dè dặt kín đáo của mình, cô có một sự khéo léo nào đó để thu hút họ, gần giống với sự làm dáng; nhưng sau khi đã được gặp mặt trò chuyện với họ hai hoặc ba lần thì cô bỏ hẳn các cách thu hút ấy. Ngay sau đó, cô thay thế vẻ quyền uy dường như chấp nhận sự tôn kính bằng một thái độ khiêm nhường hơn và một sự lịch thiệp có ý cự tuyệt hơn. Bao giờ cũng chú tâm vào bản thân mình, cô không tạo cho họ cơ hội nào để họ phục dịch cho mình dù là việc nhỏ nhất. Nghĩa là cô không muốn làm tình nhân của họ.

Chẳng bao giờ những trái tim nhạy cảm lại ưa thích các thú vui ồn ào, niềm hoan lạc hão huyền và vô bổ của những con người vô ý thức, cứ tin rằng làm cho cuộc đời mình chênh choáng với những thú khuây khỏa ấy là hưởng thụ cuộc đời Còn Sophie chẳng hề tìm được cái cô đang kiếm, và thất vọng thấy rằng nó chỉ có vậy, cô thấy chán ghét thành thị. Cô yêu tha thiết cha mẹ mình, không gì bù đắp được cho cô sự thiếu vắng cha mẹ, không có gì đủ làm cho cô quên được họ; cô trở về gặp lại cha mẹ từ rất sớm so với thời hạn đã định cho cuộc trở về.

Cô vừa mới nắm lại các công việc trong nhà cha mẹ là người ta đã thấy cô thay đổi hẳn tâm trạng trong khi cô vẫn giữ đúng cách hành xử như trước. Cô có những lúc đãng trí, bồn chồn, cô buồn và mơ mộng, cô tìm chỗ khuất để khóc một mình. Thoạt tiên người ta tưởng cô đang yêu và vì thế mà xấu hổ. Người ta nói với cô điều đó, cô bác bỏ. Cô cam kết rằng chưa từng thấy ai có thể làm rung động trái tim cô, và Sophie đã không hề nói dối.

Trong khi đó cô cứ mòn mỏi dần, và sức khỏe của cô bắt đầu suy giảm. Mẹ cô lo lắng về sự thay đổi này cuối cùng quyết định phải tìm hiểu nguyên nhân sự việc. Bà gặp riêng cô và thể hiện với cô lối nói xa gần bóng gió và sự mơn trớn khó cưỡng nổi mà chỉ có tình âu yếm của người mẹ mới biết dùng đến. Con gái của mẹ, mẹ đã mang nặng đẻ đau ra con, và chính là con mà mẹ vẫn luôn luôn mang trong tim, hãy trút mọi bí mật của lòng con vào lòng mẹ. Còn có bí mật nào mà một người mẹ không thể biết? Ai là người xót thương những đau khổ của con, ai là người chia sẻ chúng với con, ai là người muốn làm vơi đi những sầu muộn ấy cho con nếu không phải là cha con và mẹ? A! Con của mẹ, liệu con có muốn mẹ chết vì nỗi đau của con mà không biết nỗi đau ấy hay không?

Không hề có ý giấu mẹ những nỗi buồn của mình, cô thiếu nữ không đòi hỏi gì hơn nữa là được có mẹ làm người an ủi mình và làm người bạn tâm tình; nhưng sự xấu hổ ngăn cản cô nói ra và sự đứng đắn làm cô không tìm ra được lời lẽ để diễn tả một tình trạng thật kém xứng đáng với cô như những cảm giác đang làm rối các nhục cảm của mình dù rằng cô đã có tình trạng ấy. Cuối cùng thì chính sự xấu hổ của cô chỉ cho mẹ cô thấy sự việc, bà giúp cô nói hết ra những lời thú nhận mất thể diện ấy. Không hề gây buồn phiền cho cô bằng những lời quở trách vô lý, bà an ủi cô, xót thương cô, gục vào cô mà khóc; bà quá khôn ngoan nên không coi như cô mắc một tội lỗi về nỗi đau mà chỉ riêng đức hạnh của cô khiến nó thành quá xót xa. Nhưng sao lại cứ phải chịu đựng nỗi đau một cách không cần thiết mà cách sửa chữa lại quá đơn giản và quá chính đáng? Cô đã sử dụng tự do mà mọi người dành cho cô làm gì? Sao cô lại không chấp nhận một người chồng? Cái gì làm cho cô không chọn anh ta? Liệu cô có biết rằng số phận của cô chỉ tùy thuộc vào riêng mình cô mà thôi hay không, và cô có biết rằng cho dù cô chọn lựa thế nào đi nữa thì cũng sẽ được chấp nhận, bởi vì cô không thể chọn một người mà anh ta không phải là người ngay thẳng hay không? Người ta đã gửi cô ra thành phố, cô đã chẳng muốn nấn ná ở lại đó; rất nhiều đám đã được giới thiệu mà cô đã chán ghét và cự tuyệt tất cả. Vậy thì cô chờ đợi cái gì? Cô muốn gì? Thật là một mâu thuẫn không sao hiểu nổi!

Câu trả lời thật là đơn giản. Nếu chỉ là sự cứu vãn cho tuổi trẻ, thì sự lựa chọn đã sớm được quyết định, nhưng đây lại là một ông chủ gia đình cho cả cuộc đời thì thật không dễ gì lựa chọn; và, chính vì người ta không thể tách riêng hai sự lựa chọn này, thì phải dằn lòng chờ đợi, và thường khi mất cả tuổi trẻ rồi mới tìm được một người đàn ông mà ta muốn cùng anh ta chung sống. Trường hợp của Sophie là như vậy đó: Cô cần có một người yêu, nhưng người yêu này phải trở thành người chồng của cô; và muốn cho trái tim cũng phải hợp với trái tim mình, thì người yêu gần như cũng khó tìm thấy như người chồng. Tất cả các chàng thanh niên kia quá hào nhoáng nhưng với cô thì chỉ có sự phù hợp về độ tuổi, còn những điều khác thì bao giờ họ cũng chẳng có, đầu óc của họ nông cạn hời hợt, thói huyênh hoang của họ, những tiếng lóng của họ, những phẩm tính vô quy tắc của họ, những thói bắt chước phù phiếm của họ làm cho cô chán ghét họ. Cô đang tìm một người đàn ông mà chỉ thấy có những con khỉ; cô tìm kiếm một tâm hồn mà không sao tìm được.

Cô bảo mẹ sao con lại khổ sở đến thế, con cần yêu, và con không thấy có một cái gì là vừa ý mình. Trái tim con gạt bỏ tất cả những ai hấp dẫn nhục cảm của con. Con không thấy có một ai là không khêu gợi các dục vọng của con, và không một ai là người kiềm chế các dục vọng ấy, một hứng thú không có niềm quý trọng thì không thể lâu dài được. A, đó chẳng phải là người đàn ông cần có cho Sophie của quý vị. Cái hình mẫu dễ thương của cô đã in dấu quá sâu đậm trong tâm hồn cô. Cô chỉ có thể yêu được người ấy, cô chỉ có thể làm cho người ấy trở nên hạnh phúc, cô chỉ có thể sống hạnh phúc với riêng mình người ấy. Cô thích dù mình có bị mòn mỏi đi và phải phấn đấu không ngừng, cô thích chết trong bất hạnh mà tự do còn hơn là bị tuyệt vọng sống cạnh một người đàn ông mà cô không yêu, và bản thân người ấy bị cô làm cho khổ sở; thà không còn sống nữa còn hơn là chỉ sống để mà đau khổ.

Kinh ngạc về những điều lập dị ấy, mẹ cô thấy chúng quá kỳ cục thành thử chẳng thể không nghi ngờ có điều bí ẩn gì ở đó. Sophie chẳng phải là con người kiểu cách gì, cũng chẳng phải là con người lố bịch. Thế nào mà cái khó tính quá đáng ấy lại có thể hợp với cô, với con người mà từ thuở ấu thơ người ta không hề dạy cô những điều như thế, mà chỉ dạy cô phải bằng lòng với những người mà cô phải chung sống, và cần phải gượng vui mà làm điều bất đắc dĩ. Cái mẫu người đàn ông đáng yêu mà cô quá ưa chuộng, và người ấy lại hiện về quá thường xuyên trong mọi cuộc trò chuyện của cô, làm cho mẹ cô phỏng đoán rằng thói bất thường này có một số nền tảng nào khác mà bà còn chưa biết rõ và Sophie vẫn chưa kể hết với bà. Cô gái bất hạnh, oán mình dưới nỗi đau thầm kín của mình, chỉ còn tìm cách để thổ lộ tâm tình. Mẹ cô giục cô, cô do dự, cuối cùng cô chịu thua, và ra khỏi phòng mà không nói gì, một lát sau cô trở vào với một cuốn sách trên tay: xin hãy xót thương cho đứa con gái khốn khổ của mẹ, nỗi buồn của con là vô phương cứu chữa, những dòng lệ của con không sao cạn được. Mẹ muốn biết nguyên nhân điều đó, xin vâng! Nó đây này, cô nói và ném cuốn sách lên bàn. Bà mẹ cầm lấy cuốn sách và mở ra: Đó là cuốn Những cuộc phiêu lưu của Télémaque, thoạt tiên bà chẳng hiểu gì về cái việc khó hiểu này; cố sức hỏi để được những câu trả lời tối nghĩa, cuối cùng thì với một sự ngạc nhiên cũng dễ hiểu thôi, bà thấy rằng Sophie đang là tình địch của Eucharis.

Sophie đã đem lòng yêu Télémaque, và yêu chàng với một đam mê không gì có thể chữa khỏi được. Lúc cha mẹ cô vừa biết chuyện điên khùng này của cô họ thấy thật đáng buồn cười, và họ tin rằng có thể đưa cô trở lại bằng lý lẽ. Họ lầm rồi: Lý lẽ không hoàn toàn đứng hẳn về phía họ; Sophie cũng có lý lẽ của cô và biết làm cho lý lẽ ấy được tôn trọng. Không biết bao nhiêu lần cô làm cho họ phải im bặt bằng cách dùng ngay những lập luận của họ để phản bác họ, bằng cách vạch cho họ thấy rằng chính họ đã làm toàn bộ điều tai hại, rằng họ không hề đào tạo cô cho người đàn ông của thời đại cô đang sống; rằng nhất thiết phải để cho cô chấp nhận theo các cách suy nghĩ của người chồng hoặc để cho cô ta trao cho anh cách suy nghĩ của cô; rằng cha mẹ đã làm cho cách thứ nhất trở nên bất cập bằng cái cung cách mà họ đã giáo dục cô, rằng cách thứ hai đúng là cái mà cô đang tìm kiếm. Cô bảo rằng xin hãy trao cho một con người đàn ông thấm nhuần các châm ngôn của con, dù con có thể dẫn dắt anh ta đến nơi nào, và con cưới anh ta; nhưng đã đến thế thì tại sao cha mẹ lại la mang con? Xin hãy xót thương cho con. Con thật đau khổ nhưng không phải là điên. Trái tim đâu có tùy thuộc vào ý chí? Chính cha con chẳng đã từng bảo thế đó sao? Đâu phải lỗi tại con nếu con yêu cái không hề tồn tại? Con không hề là một kẻ mơ mộng hão huyền; con không muốn một ông hoàng, con chẳng hề đì tìm Télémaque, con biết thừa đó chỉ là một hư cấu: Con đi tìm ai đó giống như anh ta. Và tại sao con người nào ấy lại không tồn tại chứ, chính vì con tồn tại, con là người cảm thấy có tấm lòng quá giống với tấm lòng của người ấy? Không, chúng ta đừng có hạ nhục loài người thế, đừng có nghĩ rằng một người đàn ông dễ mến và có đức chỉ là một ảo tưởng. Anh ta có thật, anh ta đang sống, dễ thường anh ta đang tìm con cũng nên, anh ta đang tìm một tâm hồn biết yêu anh ta. Nhưng anh ta là ai nhỉ? Anh ta ở đâu? Con không biết: Anh ta không phải bất cứ kẻ nào mà con từng gặp; chắc chắn cũng chẳng phải những kẻ mà con sẽ gặp. Ôi mẹ ơi, tại sao mẹ lại làm cho con quá yêu quý đức hạnh? Nếu con chỉ có thể yêu được đức hạnh mà thôi, thì lầm lỗi ít thuộc về con hơn là thuộc về mẹ.

Liệu tôi có dẫn câu chuyện buồn này đến chỗ kịch biến của nó không nhỉ? Tôi sẽ kể những tranh luận dài dòng có từ trước đó sao? Tôi sẽ trình bày về một người mẹ mất kiên nhẫn chuyển những ve vuốt lúc đầu của mình thành sự nghiêm khắc hay sao? Tôi sẽ cho thấy một người cha bị kích động quên mất cả những cam kết đầu tiên của mình và đối xử với cô gái đức hạnh nhất trong các cô gái như với một cô điên hay sao? Cuối cùng là tôi sẽ mô tả cô thiếu nữ bất hạnh càng gắn bó hơn với ảo ảnh của mình bởi sự đeo đẳng tai hại mà ảo ảnh ấy đã làm cô đau khổ, lê bước chầm chậm tới cõi chết, và bước xuống mồ trong lúc ta tưởng rằng đưa cô đến bên bàn thờ chăng? Không, tôi gạt đi những đối tượng tai hại này. Tôi không cần đi quá xa để chứng tỏ bằng một tấm gương gây ấn tượng khá mạnh, theo tôi, bất kể các thành kiến sinh ra từ các tập quán của thời đại, cảm hứng về sự ngay thẳng và về cái đẹp không xa lạ với đàn bà cũng như với đàn ông, và dưới sự chi phối của tự nhiên chẳng có gì mà người ta lại không thể nhận được ở đàn bà giống như nhận được ở chúng ta.

Người ta ngắt lời tôi ở đây để hỏi tôi rằng liệu có phải tự nhiên định ra cho chúng ta biết bao nhiêu khó khăn để kiềm chế những dục vọng quá mức. Tôi trả lời là không phải, nhưng cũng chẳng phải tự nhiên phú cho chúng ta biết bao nhiêu là dục vọng quá đáng. Thế thì mọi cái không phải tự nhiên đều là chống lại tự nhiên: Tôi đã chứng nghiệm điều này cả ngàn lần rồi.

Chúng ta hãy trao cho Émile cô Sophie của anh ta, chúng ta hãy làm sống lại cô thiếu nữ khả ái ấy để cho cô một trí tưởng tượng bớt mãnh liệt hơn và một vận số hạnh phúc hơn. Tôi muốn mô tả một người đàn bà bình thường và do cứ nâng tâm hồn cô lên nhiều quá, tôi đã làm rối lý trí của cô; bản thân tôi cũng lạc hướng. Chúng ta hãy trở lại hướng đi của mình. Sophie chỉ có một bản chất tốt trong một tâm hồn bình thường: Tất cả những gì cô trội hơn những người đàn bà khác là hiệu quả việc giáo dục của cô.

Tôi đã dự định nói trong cuốn sách này tất cả những gì có thể làm được, để cho mọi người lựa chọn cái gì là vừa tầm với mình trong những điều hay mà tôi có thể đã nói lên được. Ngay từ đầu tôi đã nghĩ đến đào tạo từ lâu một người bạn gái cho Émile, và giáo dục người này vì người kia và ngược lại. Nhưng suy nghĩ kỹ về điều đó, tôi thấy mọi sự thu xếp quá sớm này đều không được thỏa đáng, và thật phi lý khi quyết định gán ghép cho đôi trẻ ngay khi còn chưa thể biết liệu sự kết hợp đó có ở trong trật tự tự nhiên hay không, và liệu đôi trẻ có được những mối quan hệ tương hợp với nhau không để mà kết đôi như vậy. Không được lẫn lộn cái gì là tự nhiên ở tình trạng hoang dã, với cái gì là tự nhiên ở trạng thái văn minh. Trong tình trạng hoang dã thì mọi người đàn bà hợp với mọi người đàn ông, bởi vì những người nọ và những người kia vẫn chỉ có cái dạng nguyên sơ và công cộng; trong trạng thái văn minh thì mỗi tính cách vì được phát triển bởi các thiết chế xã hội, và mỗi một trí tuệ, vì có một dạng thức riêng và xác định không phải chỉ là do riêng giáo dục mà còn do sự góp sức được thu xếp hay hoặc do của yếu tố tự nhiên và của yếu tố giáo dục, nên người ta chỉ còn có thể làm chúng hòa hợp với nhau bằng cách giới thiệu chúng, người nọ với người kia để xem chúng có hợp nhau về mọi mặt không, hay để ít ra là coi trọng hơn sự lựa chọn nào có được nhiều nhất những nét tương hợp đó.

Điều tai hại là trong khi phát triển các tính cách thì xã hội lại phân ra đẳng cấp, và hai trật tự này, cái nọ lại chẳng giống cái kia chút nào, người ta càng phân biệt đẳng cấp thì lại càng lẫn lộn các tính cách. Các cuộc hôn nhân kém hòa hợp và mọi sự lẫn lộn nảy ra từ đó; đem lại kết quả hiển nhiên làm cho ta thấy rằng người ta càng xa rời sự bình đẳng thì những tình cảm tự nhiên lại càng bị biến chất đi; khoảng cách giữa những người cao sang và thấp hèn càng tăng thì quan hệ hôn nhân càng lỏng lẻo; càng có những người giàu và những người nghèo thì càng ít có những ông bố và những ông chồng. Người chủ gia đình và kẻ nô lệ không còn có được gia đình mình nữa mà từng người trong các cặp vợ chồng ấy chỉ biết có địa vị mình mà thôi.

Quý vị có muốn phòng ngừa những sai lầm và làm cho các cuộc hôn nhân được hạnh phúc, thì xin hãy bỏ qua các thành kiến, hãy quên đi các thể chế của con người, và xin hãy suy xét kỹ cái tự nhiên. Xin đừng phối kết những người chỉ hợp nhau trong một hoàn cảnh đã định và sẽ không còn hợp nhau nữa về sau, hoàn cảnh ấy rồi sẽ thay đổi đi, và chọn những người nào sẽ còn hợp với nhau trong mọi tình cảnh mà họ lâm vào, trong xứ sở mà họ sinh sống, trong đẳng cấp mà họ có thể rơi vào. Tôi không bảo rằng nên coi nhẹ các quan hệ theo ước lệ trong hôn nhân, nhưng tôi bảo rằng các mối quan hệ tự nhiên chiếm phần ưu thắng hơn ảnh hưởng của các quan hệ theo ước lệ ấy, thành thử chỉ riêng có ảnh hưởng của các quan hệ tự nhiên là quyết định đối với số phận của cuộc đời, và có những tương hợp như thế về thị hiếu, về tính tình, về tình cảm, về tính cách khiến cho một người cha hiền minh, dù có là ông hoàng hay ông vua đi nữa cũng không cần cân nhắc xin hỏi cho cậu con trai mình một cô gái mà cậu ta có đủ mọi nét tương hợp trên, cho dù cô có sinh trưởng trong một dòng họ bất lương, hay có là con gái của tên đao phủ: Vâng, tôi chủ trương rằng mọi bất hạnh có thể tưởng tượng nếu rơi xuống đôi vợ chồng hòa thuận, thì họ sẽ còn hưởng được một hạnh phúc chân thật là được cùng khóc với nhau, hạnh phúc mà họ sẽ chẳng có trong mọi may mắn của trần gian này, khi bị đầu độc bởi sự bất hòa của những trái tim.

Vậy thì lẽ ra là chọn vợ cho Émile của tôi từ lúc cậu còn thơ ấu, thì tôi đợi để biết xem ai là người hợp với cậu. Không phải là tôi làm cái việc gả bán này mà là tự nhiên; công việc của tôi là tìm ra sự chọn lựa mà tự nhiên đã làm. Việc của tôi, tôi nói việc của tôi chứ không nói việc của người cha; bởi vì trong khi trao con ông cho tôi, ông đã cho tôi thế chỗ của ông, ông cho tôi thay quyền ông, chính tôi là người cha thực sự của Émile, chính tôi đã làm cho anh ta nên người. Tôi sẽ từ chối giáo dục anh ta nếu tôi không có quyền làm chủ để cưới vợ cho anh ta theo sự lựa chọn của anh, nghĩa là theo sự lựa chọn của tôi. Chỉ có ý muốn làm cho một con người được hạnh phúc mới có thể trả giá cho bấy nhiêu công việc đã làm cho một người đàn ông có khả năng vươn tới hạnh phúc ấy.

Nhưng xin đừng tưởng rằng để tìm ra người vợ cho Émile, tôi đã đề ra nhiệm vụ cho anh ta tìm kiếm cô ta. Cuộc tìm kiếm tưởng tượng này chì là một cái cớ để làm cho anh ta quen với phụ nữ, nhằm làm cho anh ta nhận ra giá trị của người nào phù hợp với anh ta. Sophie đã được tìm thấy từ lâu, có khi Émile đã gặp cô ta rồi cũng nên, nhưng anh sẽ chỉ nhận ra được cô khi thời cơ đến.

Dù cho hoàn cảnh tương đồng không phải là thiết yếu cho hôn nhân, khi mà sự tương đồng này gắn bó với những nét tương hợp khác, nó đem lại cho những nét tương hợp ấy một giá trị mới; nó không được tính đến cho bất cứ sự tương hợp nào, nhưng nó lại làm nghiêng cán cân khi mọi thứ đều tương đương.

Một người đàn ông, trừ phi anh ta là đế vương, con thì không thể tìm vợ trong mọị tầng lớp; bởi vì tuy anh ta không có thành kiến nhưng thành kiến ấy lại có ở những người khác; và một cô gái nào đó có thể hợp với anh ta đấy, mà anh lại sẽ không lấy được cô vì điều đó. Vậy nên có những châm ngôn về sự thận trọng buộc một người cha sáng suốt phải hạn chế việc tìm tòi của mình. Không được mong muốn cho học trò của mình bước vào một tầng lớp cao sang hơn của anh ta, bởi vì điều đó không tùy thuộc ở ông. Khi ông có thể, ông vẫn không nên mong muốn điều đó; vì đẳng cấp can hệ gì đến chàng trai, ít ra là đến chàng trai của tôi? Và trong khi đó thì vì leo cao, anh chàng gặp hàng ngàn điều tệ hại có thực mà anh ta phải đeo đẳng suốt đời. Thậm chí tôi còn nói rằng anh ta chẳng nên mong đền bù san sẻ những cái hay nhưng có bản chất khác nhau, như là sự quý phái và tiền bạc, bởi vì mỗi một thứ trong hai thứ đó bù được chẳng là bao giá trị cho cái kia mà lại vì cái đó mà bị biến thái đi, và hơn nữa sự đánh giá chung, và cuối cùng thì phần hơn mà mỗi người gán cho phần góp của mình sửa soạn cho sự bất hòa giữa hai gia đình, và thường là giữa hai vợ chồng.

Về trật tự hôn nhân, còn có sự khác biệt rất lớn khi người đàn ông phối kết với người ở tầng lớp trên hay tầng lớp dưới của mình. Trường hợp đầu là hoàn toàn trái với lẽ phải, trường hợp sau thì hợp lý hơn. Vì gia đình chỉ gắn bó với xã hội qua ông chủ gia đình, thế là tình trạng của ông chủ chi phối tình trạng của toàn thể gia đình. Khi kết phối với một đẳng cấp thấp hơn, anh ta không hề rớt xuống, anh ta nâng người vợ lên; ngược lại, khi lấy một người vợ ở tầng lớp cao hơn mình thì anh ta hạ thấp cô vợ xuống còn mình lại chẳng nâng lên cao được. Cho nên, trong trường hợp đầu thì có điều lợi mà không có hại, còn trong trường hợp sau thì có điều hại mà không có lợi. Hơn nữa người vợ vâng theo người chồng là thuận theo trật tự của tự nhiên. Vậy khi anh ta lấy vợ, ở tầng lớp dưới, trật tự của tự nhiên và trật tự xã hội dân sự là phù hợp với nhau, và mọi chuyện đều tốt đẹp. Còn ngược lại, khi lấy người ở tầng lớp cao hơn mình, người đàn ông rơi vào sự lựa chọn hoặc là làm hại quyền lực của mình hoặc là làm hại đến lòng biết ơn của mình, và trở thành vô ơn hoặc bị khinh rẻ. Lúc đó người vợ tự phụ có quyền uy, biến thành bạo chúa của người chủ mình; và ông chủ gia đình, trở thành kẻ nô lệ, thành một tác phẩm lố bịch và khốn khổ nhất của tạo hóa. Đấy là những kẻ được sủng ái bất hạnh mà vua chúa châu Á ban vinh dự và làm khó vì kết thông gia và người ta bảo rằng để ngủ chung với vợ, họ chỉ dám vào giường từ phía chân giường mà thôi.

Tôi dự liệu là nhiều độc giả, khi nhớ lại rằng tôi gán cho đàn bà một tài năng tự nhiên để điều khiển người đàn ông, sẽ buộc tội tôi ở đây về sự mâu thuẫn: Tuy nhiên họ sẽ lầm. Có sự khác nhau giữa việc tự phong cho mình quyền ra lệnh, và điều khiển người ra lệnh. Thế lực của đàn bà là một thế lực của dịu hiền, của sự khéo léo, và của sự chiều chuộng; các mệnh lệnh của cô ta là những cái mơn trớn, những đe dọa của cô ta là những dòng lệ. Cô ta phải chi phối mọi việc trong nhà như ông bộ trưởng trong công việc nhà nước bằng cách làm cho người ta ra lệnh điều cô muốn làm. Trong ý nghĩa đó thì trong các gia đình người đàn bà có quyền hành nhiều nhất: Nhưng khi cô ta bỏ qua tiếng nói của ông chủ nhà, muốn lấn lướt các quyền lực của ông ta và tự mình ra lệnh, thì sự lộn xộn này bao giờ cũng chỉ đem lại hậu quả là đau khổ, cãi cọ om xòm và ô danh mà thôi.

Còn lại là sự lựa chọn giữa những cô tương đương với mình và những cô thấp kém hơn mình, và tôi tin rằng còn có đôi điều hạn chế phải thực hiện với các cô thấp kém hơn mình; bởi vì khó mà tìm được trong đám cặn bã của dân chúng một người vợ đủ khả năng tạo nên hạnh phúc cho một người đàn ông ngay thẳng: Không phải con người ở những tầng lớp dưới cùng hư đốn hơn so với ở những tầng lớp trên, mà vì ở đó người ta ít có ý tưởng về cái nào là đẹp, là đoan chính, và vì sự bất chính của các hàng ngũ khác khiến hàng ngũ này thấy sự chính đáng ở ngay cả thói hư tật xấu của họ.

Dĩ nhiên là người đàn ông không suy nghĩ gì nhiều lắm. Suy nghĩ là một nghệ thuật mà anh ta học được như mọi người khác, và thậm chí còn khó khăn hơn. Đối với hai giới thì tôi chỉ biết là thực sự họ được chia ra làm hai loại: Một loại người suy nghĩ, loại người kia thì không hề; và gần như là sự khác biệt này chỉ do giáo dục mà ra. Một người đàn ông thuộc loại thứ nhất không thể nào phối kết với một người trong loại kia; bởi anh ta sẽ bị thiếu mất hứng thú lớn nhất của sự giao thiệp khi mà có vợ rồi anh ta lại buộc phải suy tư một mình. Những người nào dành cả đời mình để lao động kiếm sống thì không có ý tưởng nào khác ngoài ý tưởng về công việc và về lợi ích của họ, và toàn bộ tâm trí của họ dường như dồn cả vào hai bàn tay. Sự dốt nát này không hề có tác hại gì đến cả tính trung thực lẫn phẩm cách, thậm chí thường thì cái dốt nát còn được việc ở lĩnh vực này; người ta thường hay hòa giải với bổn phận của mình do cứ có suy nghĩ về nó, và kết quả là người ta đặt ra một thứ tiếng lóng thay cho sự việc. Ý thức là nhà triết học sáng suốt nhất trong các nhà triết học: Người ta chẳng cần biết đến Offices của Cicéron để trở thành con người có thiện tâm; và người đàn bà của giới giao tiếp mà trinh thục nhất có thể là biết ít nhất về sự trinh thục của người đàn bà là cái gì. Nhưng cũng đúng là một đầu óc có văn hóa, riêng nó làm cho việc giao lưu được dễ chịu thoải mái, và thật là một chuyện đáng buồn cho một ông chủ gia đình thích ở trong nhà mình lại buộc phải trầm tư một mình ở đó, và không sao có thể làm cho ai hiểu được mình.:

Ngoài ra, một người đàn bà không có lấy một thói quen suy nghĩ nào thì làm sao mà dạy dỗ được con cái? Cô ta nhận thức thế nào về cái gì là phù hợp với chúng? Cô ta sẽ uốn nắn chúng ra sao cho hợp với đạo đức mà cô chưa từng được biết đến, cho chúng được đánh giá cao mà cô chưa hề có một ý niệm nào về chuyện này? Cô sẽ chỉ biết nuông chiều hoặc đe nẹt chúng, làm cho chúng trở thành xấc láo hoặc nhút nhát, cô sẽ biến chúng thành những con khỉ khéo diễn trò hay những đứa trẻ nhếch nhác ngu dại, mà không bao giờ tạo ra được những đầu óc đúng đắn cho được những đứa trẻ dễ thương.

Vậy một người đàn ông có học mà lại lấy một người đàn bà vô học là không hợp chút nào, do đó lấy một người đàn bà ở một tầng lớp mà người ta không sao có được học vấn cũng không thích hợp. Nhưng tôi lại yêu một cô gái đơn giản và được giáo dục một cách thô thiển hơn gấp trăm lần một cô gái thông tuệ và có khiếu văn chương, cô ta sẽ thiết lập ngay trong nhà tôi một tòa án văn chương mà tự cô làm chánh án. Một người vợ có khiếu văn chương là cái gánh nặng cho chồng mình, cho các con của mình, cho các bạn bè của mình, cho các đầy tớ của mình, cho tất cả mọi người. Từ chốn cao tuyệt vời của tài văn chương của mình, cô ta xem khinh mọi bổn phận của người vợ, và bao giờ cũng bắt đầu bằng việc làm ra vẻ đàn ông kiểu như cô de l’ Enclos. Ra ngoài, cô ta lúc nào cũng thật đáng cười và bị phê phán rất trúng, bởi vì người ta không sao tránh được lố lăng đáng cười ngay khi ra khỏi thân phận của mình và vì người ta không hề được tạo ra cho cái thân phận mà ta muốn nhận lấy. Tất cả những người đàn bà tài cao ấy bao giờ cũng chỉ lừa phỉnh được những kẻ ngốc. Khi các cô làm việc thì bao giờ người ta cũng biết được người cầm bút hay cầm cọ là nghệ sỹ nào hay bạn tình nào, người ta biết ai là nhà thông thái kín đáo đang lén đọc cho các cô viết các lời sấm truyền của họ. Mọi trò lừa phỉnh này là không xứng với người đàn bà đức hạnh. Khi cô ta có tài năng thật sự, tham vọng của cô sẽ làm giảm giá các tài năng đó. Phẩm cách của cô phải không được biết đến; vinh dự của cô là ở danh giá của chồng: Các thú vui của cô là ở trong hạnh phúc của gia đình cô. Thưa các độc giả, tôi nói chuyện này với chính các vị, xin hãy có thiện ý: Điều nào giúp cho quý vị có ý kiến tốt đẹp hơn về một người đàn bà khi quý vị bước vào phòng của cô, điều nào giúp cho quý vị tiếp cận cô với sự tôn trọng hơn, thấy cô bận rộn trong những công việc của nữ giới, trong những chăm lo cho việc nhà, quanh cô bừa bộn những quần áo mặc hằng ngày của các con, hay là thấy cô đang viết những dòng thơ trên bàn trang điểm của mình, xung quanh đầy rẫy các tập sách mỏng đủ các loại và những tấm thiếp nhỏ vẽ đủ mọi màu sắc? Mọi cô gái quá sính văn chương sẽ vẫn cứ là gái già suốt đời nếu như ở đời này chỉ có những người đàn ông biết lẽ phải trái.

Quoeris cur nolim te ducere, Galla? diserta es^[288],

Sau những nhận xét này tiếp đến là nhận xét về gương mặt; đó là nhận xét đầu tiên gây tác động và là nhận xét cuối cùng ta cần thực hiện, mà lại không nên xem thường nó. Đối với tôi thì trong hôn nhân hình như nên tránh xa một vẻ đẹp rực rỡ hơn là tìm kiếm nó. Sắc đẹp bị cũ đi nhanh chóng do sự chiếm hữu, trong vòng sáu tuần lễ, nó không còn đáng gì nữa đối với kẻ chiếm hữu nó, nhưng những tai hoạ do nó gây ra lại kéo dài ngang với nó. Trừ phi một người đàn bà đẹp là một thiên thần, còn thì anh chồng của cô ta là kẻ bất hạnh nhất trong những người đàn ông; và khi cô lại thật là một thiên thần, thì làm thế nào cô ngăn cản được chồng không ngừng bị vây quanh bởi các đối thủ của anh ta? Nếu sự xấu xí cực kỳ mà không đến nỗi quá gây chán ghét, thì tôi lại thích nó hơn là sắc đẹp cực kỳ; bởi vì chỉ ít lâu thôi thì cả hai cái xấu và cái đẹp đều chẳng còn là gì nữa đối với người chồng, sắc đẹp trở thành một điều phiền toái và sự xấu xí lại là một lợi thế. Nhưng sự xấu xí mà gây nên chán ghét là cái tệ nhất trong mọi bất hạnh; cái ác cảm này không những không bị phai nhạt đi mà còn không ngừng tăng lên và biến thành căm thù. Một cuộc hôn nhân như vậy chính là địa ngục; thà chết quách đi còn hơn là kết hôn như vậy.

Xin cứ ước muốn sự tầm thường ở mọi thứ, không ngoại trừ ngay cả sắc đẹp nữa. Một gương mặt dễ coi và dễ thương, không khêu gợi tình yêu mà là lòng nhân từ, là điều mà ta nên ưa chuộng; gương mặt đó không gây tổn hại gì cho người chồng; và lợi thế còn chuyển thành ích lợi chung cho cả đôi: Những nét duyên dáng không mòn mỏi đi như sắc đẹp; chúng có đời sống của mình, chúng đổi mới không ngừng và sau khi cưới đến ba chục năm thì một người vợ đứng đắn với những nét duyên dáng của mình vẫn làm hài lòng người chồng như ngày đầu tiên.

Đó là những suy nghĩ làm cho tôi quyết định trong việc lựa chọn Sophie. Cô cũng được dạy dỗ theo tự nhiên như Émile, cô được tạo ra cho anh ta hơn hẳn so với bất cứ cô nào khác, cô sẽ là người vợ của người đàn ông. Cô là kẻ tương đồng của anh ta về dòng dõi và về giá trị, là kẻ kém hơn anh ta về tài sản. Cô không gây say mê khi mới gặp lần đâu, nhưng cô làm cho người ta ngày càng ưa thích hơn. Ái lực mạnh nhất của cô chỉ tác động theo mức độ; nó chỉ này nọ trong giao tiếp thân mật; và chồng cô cảm nhận được nó hơn ai hết trên đời này. Việc giáo dục cho cô không nổi bật mà cũng không xoàng xĩnh, cô biết thưởng thức mà không phải học, có các tài khéo mà không cần nghệ thuật, biết xét đoán mà không cần kiến thức. Đầu óc cô không biết nhưng nó được trau dồi cho việc học; đó là miếng đất đã được làm kỹ chỉ có chờ hạt giống để sinh lợi. Cô chẳng bao giờ đọc sách ngoài sách của Barrême^[289] và cuốn truyện về Télémaque-những cuốn sách ngẫu nhiên rơi vào tay cô; nhưng một thiếu nữ có thể say mê Télémaque liệu có phải là có một trái tim vô cảm và một đầu óc thiếu tế nhị không? Ôi sự dốt nát thật đáng yêu! Hạnh phúc thay cho ai được giao phó việc dạy cô ta! Cô sẽ không hề làm thầy của chồng mình, mà là đệ tử của anh ta; thay vì bắt anh ta phải theo thị hiếu của mình, cô lại theo các sở thích của anh. Đối với anh cô đáng giá hơn nhiều so với trường hợp cô là người đàn bà thông thái, anh sẽ có niềm vui được dạy cô mọi thứ. Cuối cùng đây là lúc họ gặp nhau; chúng ta hãy tìm cách cho họ tiếp cận nhau.

Chúng tôi rời Paris buồn bã và mơ màng. Cái chỗ ba hoa chuyện phiếm này chẳng phải là nơi quy tụ của chúng tôi. Émile ngoái nhìn cái thành phố lớn ấy với một ánh mắt khinh miệt và nói với vẻ bực bội; phí mất bao nhiêu ngày giời để mà tìm kiếm uổng công! A, người vợ trong lòng con chẳng phải ở nơi ấy. Này ông bạn lớn, người thừa biết điều đó, mà người chẳng coi thời gian của con đáng bao lăm, và những nỗi đau của con chẳng làm người khổ gì mấy. Tôi chăm chú nhìn anh ta, và tôi bảo anh mà không hề xúc động: Émile, con tin vào điều con nói chứ! Ngay lúc đó anh ta ngượng ngùng ôm lấy cổ tôi, và xiết chặt tôi trong tay anh mà không trả lời. Bao giờ anh ta sai trái thì câu trả lời của anh ta cũng là như thế.

Giờ đây chúng tôi băng ngang qua các cánh đồng như những kỵ sỹ lang thang thực thụ; không như những kẻ tìm kiếm các cuộc phiêu lưu, trái lại chúng tôi lánh xa chúng khi rời khỏi Paris, nhưng bắt chước khá giống nhịp đi lang thang của họ, lúc nhanh lúc chậm, lúc thì thúc ngựa chạy nhanh, lúc thì đi bước một. Ai mà cố theo cách thực hành của tôi thì cuối cùng rồi họ sẽ nắm được tinh thần của nó và tôi không hình dung nổi có độc giả nào do tập quán báo trước đủ để cho rằng cả hai chúng tôi đều ngủ thiếp đi trên một xe trạm cửa đóng kín, đi mà chẳng thấy một cái gì, chẳng quan sát một cái gì, làm cho khoảng cách từ nơi xuất phát đến nơi chúng tôi đến trở thành vô nghĩa, và trong cái tốc độ của chuyến đi của chúng tôi thì không còn thì giờ để mà điều chỉnh nó.

Mọi người bảo rằng cuộc đời là ngắn ngủi, và tôi thấy họ cứ cố tình làm cho cuộc đời ngắn đi như thế. Vì không biết sử dụng cuộc đời, họ than phiền về sự mau lẹ của thời gian, còn tôi thì thấy rằng thời gian trôi đi quá chậm rãi theo như ý họ. Luôn luôn mang đầy ắp mục tiêu mà họ hướng tới, họ nuối tiếc khoảng cách giữa chúng: Người này thì muốn được ở vào ngày mai, người kia lại muốn ở vào tháng sau, người nọ lại muốn được ở vào mười năm sau; chẳng có ai muốn sống ngày hôm nay, chẳng ai bằng lòng với giờ khắc hiện tại, tất cả đều thấy cái giờ khắc ấy trôi qua quá chậm. Khi họ than phiền rằng thời gian trôi quá nhanh là họ nói dối; họ sẵn lòng trả giá để có quyền làm thời gian trôi nhanh hơn; họ sẵn lòng dùng của cải của mình để tiêu dùng toàn bộ cuộc đời mình; và trong chuyện này có thể là chẳng có một ai không muốn rút ngắn năm tháng của mình thành một số thời gian rất ít ỏi nếu anh ta được tùy thích chủ động cất bỏ những giờ khắc nặng nề đối với anh ta, tùy theo nỗi buồn chán của anh ta, và tùy theo nỗi bồn chồn của anh ta mà cất bỏ những giờ khắc ngăn cách anh ta với thời điểm ao ước. Người này để nửa cuộc đời trôi qua để đi từ Paris đến Versailles, từ Versailles đến Paris, từ thành phố về thôn quê, từ thôn quê về thành phố, và từ quận này sang quận kia, anh ta sẽ quá lúng túng về thời gian nếu như anh ta không có được bí quyết để hoài hủy thời gian như vậy, và anh ta cố tình xa rời công việc của mình để chăm lo vào việc đi tìm các công việc đó: Anh ta tưởng tận dụng được thời gian mà anh ta đã dành cho việc đó, và nếu không thế thì anh ta chẳng biết làm gì với thời gian ấy, hoặc, trái lại, anh ta chạy để mà chạy, và đến bằng xe trạm không ngoài mục đích gì khác là để quay về nhà cũng bằng xe trạm. Hỡi những con người, quý vị cứ vu cáo tự nhiên mãi hay sao? Vì sao quý vị phàn nàn rằng cuộc đời là ngắn ngủi bởi nó vẫn không đủ ngắn theo ý quý vị? Nếu như có lấy một ai trong quý vị biết tiết độ trong các ham muốn của mình để đừng bao giờ lại mong cho thời gian trôi đi, thì con người ấy chẳng hề coi cuộc đời là quá ngắn ngủi, sống và hưởng thụ đối với người đó là như nhau; và nếu người ấy có phải chết non, ông ta chỉ sẽ chết mà đã tận hưởng ngày tháng của mình.

Khi tôi không chỉ có một một lợi điểm này trong phương pháp của mình, thì chỉ riêng lợi điểm đó phải khiến cho phương pháp của tôi được ưa chuộng hơn mọi phương pháp khác. Tôi không hề đào tạo Émile cho sự ham muốn cũng như cho mong đợi, mà là cho việc hưởng thụ, và khi anh ta đưa những ham muốn của mình vượt quá hiện tại, thì điều đó chẳng phải là với một nhiệt tình khá mãnh liệt để thấy bị phiền hà vì sự chậm rãi của thời gian. Anh ta sẽ không chỉ hưởng thụ sự vui thú được ham muốn, mà là sự vui thích được đi tới mục tiêu mà anh mong muốn; và những đam mê của anh đều được tiết chế đến mức anh luôn luôn ở nơi mình đang ở hơn là ở nơi mà anh sẽ tới.

Vậy nên chúng tôi không đi như các phu trạm mà theo kiểu khách du lịch. Chúng tôi không chỉ nghĩ đến hai nơi, điểm xuất phát và điểm đến, mà còn nghĩ đến khoảng cách giữa hai điểm ấy. Chính chuyến du lịch này là một thú vui cho chúng tôi. Chúng tôi không thực hiện chuyến đi bằng cách ngồi buồn tẻ y như bị nhốt vào cái cũi nhỏ khép kín. Chúng tôi không đi du lịch theo kiểu nghỉ ngơi, uể oải của đàn bà. Chúng tôi không tự mình bỏ phí không khí thoáng đãng, cũng như việc nhìn ngắm các sự vật quanh mình, cũng như tùy nghi ngắm nghĩa chúng khi nào mình thích. Émile sẽ không bao giờ bước lên một cái xe trạm, và ít khi đi xe trạm nếu anh ta không vội. Nhưng vì cái gì mà Émile có thể phải vội vã chứ. Chỉ có mỗi một việc là để hưởng thụ cuộc đời. Liệu tôi có nói thêm là để làm việc thiện khi anh ta có thể không? Không đâu, vì chính việc đó cũng là hưởng thụ cuộc đời rồi.

Tôi cho rằng chỉ có một cách đi du lịch thoải mái hơn đi ngựa, đó là cuốc bộ. Lúc ta thích thì đi, muốn nghỉ thì dừng lại, ta vận động nhiều hay ít là tùy ý mình. Ta quan sát khắp xứ sở, đi vòng sang phải, sang trái, ta xem xét mọi thứ gì làm ta thích thú; ta quan tâm đến mọi phương diện. Tôi thấy một dòng sông nhỏ ư? Tôi liền đi dọc theo ven bờ; thấy một cánh rừng rậm ư? Tôi đi dưới bóng rậm rạp của nó; thấy một hang đá ư? Tôi liền đến thăm; thấy một nơi khai thác đá ư? Tôi liền đến khảo sát các khoáng thạch. Mọi nơi nào làm tôi thích, tôi ở lại đó. Cho đến lúc tôi buồn chán, tôi bỏ đi, tôi không phụ thuộc vào mấy con ngựa, cũng không phụ thuộc vào anh phu trạm. Tôi không cần chọn những con đường có sẵn, những con đường tiện lợi; tôi đi qua khắp mọi nơi nào mà con người có thể đi qua; tôi thấy được mọi thứ mà con người có thể thấy; và, vì chỉ phụ thuộc vào chính mình, tôi hưởng thụ được mọi tự do mà một con người có thể hưởng thụ được. Nếu thời tiết xấu làm tôi dừng chân và nếu buồn chán xâm chiếm tôi, thì lúc ấy tôi dùng ngựa. Nếu tôi mệt…Nhưng nào Émile có mệt gì đâu; anh ta khỏe mạnh; và tại sao anh ta lại mệt được nhỉ? Anh ta chẳng vội gì mà. Nếu anh ta có dừng lại, thì làm sao anh ta có thể buồn chán được cơ chứ? Anh ta mang theo khắp nơi cái gì đó để vui chơi kia mà. Anh ta vào nhà một ông thợ cả, anh ta làm việc, anh ta vận động cánh tay cho đôi chân mình được nghỉ ngơi.

Đi du lịch mà đi bộ, tức là đi du lịch giống như Thalès, Platon, và Pythagore. Tôi khó mà hiểu nổi làm sao các triết gia lại có thể chọn cách đi du lịch kiểu khác được, và chịu từng việc khảo sát các bảo vật dưới chân mình mà Trái đất phô bày đầy rẫy trước một mình. Ai là người, có yêu mến nghề nông đôi chút, mà lại không muốn biết những đặc sản của vùng khí hậu ở những nơi mà mình đi qua cùng cách thức vun trồng các sản vật ấy? Ai là người, có hứng thú đôi chút về vạn vật học lại quyết định đi qua một khoảng đất mà không khảo sát nó, qua một tảng đá mà không đục đẽo nó, qua núi non mà không sưu tập cây cỏ, qua những đống sỏi đá mà không tìm kiếm các vật hóa thạch? Các triết gia khuê phòng^[290] của quý vị nghiên cứu vạn vật học trong các phòng sưu tập của mình; họ có mọi thứ tạp nham; họ biết tên khoa học của từng thứ, nhưng chẳng có ý niệm gì về tự nhiên. Nhưng phòng của Émile lại phong phú hơn phòng của các vua chúa; phòng ấy là toàn vẹn cả Trái đất. Mỗi vật được đặt đúng chỗ trong phòng, nhà vạn vật học Émile đã dày công sắp xếp mọi thứ trong một trật tự tốt đẹp; Daubenton^[291] có lẽ cũng không làm hay hơn được.

Người ta thu được biết bao nhiêu là lạc thú khác nhau bằng cách du lịch thú vị này, ấy là chưa kể đến sức khỏe được củng cố, tính tình được vui vẻ lên. Tôi từng thấy những khách du lịch trong những cỗ xe tốt thật êm, luôn mơ màng, buồn bã, gầm gào hay rên rỉ, còn những khách bộ hành thì bao giờ cũng vui vẻ, khoan khoái và hài lòng về mọi chuyện. Lòng ta hớn hở biết mấy khi ta về gần đến nhà: Một bữa ăn tầm thường mà sao ngon lành thế! Ta được nghỉ ngơi ở bàn ăn sao mà thích thú biết bao! Ta ngủ ngon đến thế nào trên một chiếc giường tồi tàn! Khi ta chỉ muốn đến nơi thôi thì ta đi xe trạm, nhưng khi ta muốn du ngoạn thì phải đi bộ.

Nếu khi chúng tôi chưa đi được năm mươi dặm theo cách mà tôi nghĩ ra, mà Sophie không bị lãng quên, thì hẳn là tôi không mấy khéo léo, hoặc là do Émile không mấy hiếu kỳ, vì với bấy nhiêu kiến thức cơ bản, anh ta không khỏi tránh được sự cám dỗ để tiếp thu thêm nhiều kiến thức nữa. Người ta chỉ hiếu kỳ tương xứng với trình độ học vấn của mình mà thôi; anh ta hiểu biết vừa vặn đủ để mong muốn học hỏi thêm.

Tuy nhiên, một mục tiêu lại lôi cuốn một mục tiêu khác và chúng tôi luôn luôn tiến tới. Tôi đã đặt cho chuyến đi đầu tiên của chúng tôi một giới hạn xã hội: Duyên cớ của việc này thì dễ đoán ra: Phải tìm một người đàn bà ở phương xa bằng cách rời khỏi Paris.

Có hôm nào đó, sau khi chúng tôi đã lạc lối lâu quá mức bình thường trong các thung lũng nhỏ, trong các núi non mà người ta chẳng thấy có lối đi nào, chúng tôi không sao biết cách tìm ra được lối đi. Việc đó chẳng hệ trọng gì mấy với chúng tôi, mọi lối đi đều tốt cả, miễn là ta đi được đến nơi: Nhưng còn phải tới một nơi nào đó khi ta đói. May sao chúng tôi gặp một nông dân dẫn chúng tôi đến ngôi nhà tranh của anh ta; chúng tôi ăn bữa ăn chiều đạm bạc của anh rất ngon lành. Thấy chúng tôi mệt đến thế, đói đến thế, anh ta nói với chúng tôi: Nếu Chúa lòng lành đã hướng dẫn các ông đến sườn đồi bên kia, thì các ông sẽ được tiếp đón nồng hậu hơn… Các ông sẽ tìm được một ngôi nhà yêu thích hơn… những con người từ thiện biết bao… những người tốt bụng biết bao…! Họ không có lòng tốt hơn tôi đâu, nhưng họ giàu có hơn, mặc dầu người ta bảo rằng ngày xưa họ còn giàu hơn nhiều… ơn Chúa, họ không phải chịu khổ, và khắp bàn dân thiên hạ đều cảm nhận được những gì còn sót lại cho họ.

Vừa nghe thấy tiếng những người tốt bụng ấy, tấm lòng chàng Émile hiền hậu hớn hở hẳn lên. Này ông bạn của con, anh vừa nói vừa nhìn tôi, chúng ta hãy đi tới nhà ấy mà các chủ nhân được những người láng giềng chúc phúc ấy: Con sẽ rất mừng được đến thăm họ, có lẽ họ cũng sẽ rất vui đón tiếp chúng ta. Con tin chắc họ sẽ đón tiếp chúng ta tử tế: Nếu họ là những bằng hữu của chúng ta, thì chúng ta sẽ là những bằng hữu của họ.

Ngôi nhà được chỉ rành rẽ, chúng tôi khởi hành, chúng tôi lang thang trong các khu rừng; dọc đường bất chợt gặp phải một trận mưa to, mưa làm chúng tôi đi chậm lại nhưng không phải dừng lại. Rốt cuộc chúng tôi tìm thấy lại đường đi, và đến chiều thì chúng tôi tới ngôi nhà được chỉ định. Trong cái xóm bao quanh ngôi nhà ấy, chỉ có nó là có vẻ khang trang, mặc dù giản dị. Chúng tôi tự giới thiệu và xin tạm trú. Người ta đưa chúng tôi đến nói chuyện với chủ nhà; ông ta cật vấn chúng tôi nhưng một cách nhã nhặn; chúng tôi nói về duyên cớ của việc rẽ đường của mình mà không nói ra nguyên nhân của việc du ngoạn. Ông ta còn giữ được từ cuộc sống phong lưu ngày xưa cái tài nhận dạng giai cấp của con người qua các cử chỉ của họ; người nào đã sống trong xã hội thượng lưu ít khi lầm lạc về việc đó: Nhờ có cái “giấy thông hành” ấy mà chúng tôi được thu nhận.

Người ta chỉ cho chúng tôi một gian buồng rất nhỏ nhưng sạch sẽ và đủ tiện nghi; người ta nhóm lò sưởi ở đó, chúng tôi thấy có khăn, quần áo, tất cả những gì cần cho chúng tôi. Émile ngạc nhiên nói: Sao thế, có thể nói rằng chúng ta đã được mong đợi! Ôi, người nông dân ấy nói thật có lý! Thật là ân cần biết bao! Thật là tử tế làm sao! Thật là biết phòng xa làm sao, thế mà lại dành cho những người không quen biết mới lạ chứ! Tôi tưởng chừng như đang ở thời đại của Homère. Tôi bảo anh ta rằng con hãy cảm kích về tất cả những việc đó, nhưng con đừng ngạc nhiên về điều đó; ở tất cả những nơi nào hiếm mà người lạ mặt thì họ được hậu đãi: Không có gì làm cho người ta hiếu khách hơn việc thường không phải đãi khách. Chính sự đông đảo khách khứa hủy diệt tính hiếu khách. Ở thời đại của Homère, người ta không mấy khi du hành, và những khách lữ hành được tiếp đón nồng hậu ở khắp mọi nơi. Có lẽ chúng ta là những lữ khách duy nhất đi qua mà ở đây suốt năm người ta mới gặp. Anh ta nói tiếp, không hề gì, chính việc đó là một điều đáng khen vì biết không cần khách khứa mà lại luôn luôn tiếp đãi họ tử tế.

Sau khi đã hong khô quần áo và ăn mặc chỉnh tề, chúng tôi đến gặp lại ông chủ nhà; ông ta giới thiệu chúng tôi với vợ ông, bà tiếp chúng tôi không những lịch sự mà còn tử tế nữa. Những cái nhìn của bà là vinh dự dành cho Émile. Một người mẹ, trong trường hợp của bà, ít khi nhìn mà không áy náy, hay ít ra là không hiếu kỳ, khi thấy một người đàn ông trạc tuổi ấy vào nhà bà.

Người ta sai làm gấp bữa ăn tối vì lòng mến chuộng chúng tôi. Khi đi vào phòng ăn chúng tôi thấy năm bộ đồ ăn: Chúng tôi ngồi vào chỗ, còn lại một chỗ trống. Một cô thiếu nữ đi vào, nghiêng mình chào rất thấp, và khiêm nhường ngồi xuống mà không nói gì cả. Émile bận rộn với cái đói của mình hay những câu trả lời của mình, chào cô ta, rồi nói chuyện, rồi ăn. Mục đích chính trong cuộc du hành hãy còn xa cách với tư tưởng của anh ta đến nỗi anh ta tự cho là mình còn xa đích. Câu chuyện xoay quanh việc đi lạc của du khách ông chủ nhà nói với anh ta: Này cậu, tôi xem ra cậu là một chàng trai dễ mến và khôn ngoan; và điều đó khiến tôi nghĩ rằng các quý ông đến đây, vị sư phó của cậu và cậu, mệt nhọc và ướt át như Télémaque và sư phó đến đảo của Calypso^[292]. Émile đáp: Quả thật chúng tôi thấy ở đây lòng hiếu khách của Calypso^[293]. Sư phó của anh ta nói thêm: Và thấy vẻ kiều diễm của Eucharis. Nhưng Émile thì đã biết quyến Odyssée mà chưa hề đọc Télémaque: Anh ta chẳng biết Eucharis là ai. Còn cô thiếu nữ ấy, tôi thấy cô thẹn đến đỏ cả mặt, cúi nhìn xuống đĩa của mình và không dám thở. Người mẹ nhận ra sự bối rối của cô, ra hiệu với người cha và ông này đổi câu chuyện. Khi nói về cảnh cô tịch của ông, ông đi dần vào câu chuyện các biến cố đã giam hãm ông vào cảnh này, các hoạn nạn của đời ông, lòng chung thủy của vợ ông, những điều an ủi mà họ đã tìm thấy trong cuộc hôn phối của mình, cuộc đời êm đềm và yên tĩnh mà họ sống ở nơi ẩn dật, song bao giờ cũng không hề đả động đến một lời về cô thiếu nữ ấy; tất cả những điều đó hợp thành một câu chuyện thú vị và cảm động mà người ta không thể nào nghe mà không cảm thấy hứng thú. Émile bùi ngùi, xúc động, ngừng ăn để nghe. Cuối cùng đến chỗ mà người đàn ông chân thật nhất ấy giãi bày một cách thích thú hơn mối tình khăng khít của người đàn bà xứng đáng nhất thì chàng du khách trẻ tuổi, quá xúc động nắm lấy một bàn tay của ông chồng và xiết chặt, và, tay kia anh ta cầm lấy tay bà vợ vừa nghiêng mình cảm kích để những giọt lệ rơi trên tay bà. Lòng nhiệt thành ngây thơ của chàng thanh niên làm cho tất cả mọi người xúc động; nhưng cô thiếu nữ, nhạy cảm hơn ai hết trước cái biểu hiện ấy của lòng tốt ở chàng trai, tưởng chừng như thấy Télémaque đang xúc động về những nỗi gian nan của Philoctète^[294], cô lại đưa mắt nhìn anh để quan sát cẩn thận gương mặt của anh; cô không tìm ra được nét nào phủ đinh sự so sánh ấy. Diện mạo bình dị của anh có vẻ ung dung mà không ngạo mạn, các cử chỉ của anh nhanh nhẹn mà không vụng về; tính đa cảm của anh làm cho cái nhìn của anh dịu dàng hơn, gương mặt dễ mến cảm hơn, cô thiếu nữ thấy anh khóc mà suýt hòa những giọt lệ của mình với những giọt lệ của anh. Dù có một duyên cớ tốt đẹp đến thế, một nỗi hổ thẹn thầm kín giữ cô lại: Cô đã tự trách mình về những giọt lệ suýt nữa nhỏ xuống từ mắt cô, cứ như thế rơi lệ vì gia đình cô là một điều xấu vậy.

Người mẹ ngay từ lúc bắt đầu bữa ăn đã không ngớt trông chừng cô, thấy rõ sự gò bó của cô và giải thoát cô khỏi tâm trạng ấy bằng cách sai cô đi làm một việc vặt. Một phút sau cô trở vào nhưng chưa bình tĩnh lại được đến nỗi hết thảy mọi người đều nhìn rõ sự bấn loạn của cô. Bà mẹ dịu dàng bảo cô: Sophie, con hãy bình tĩnh lại, hãy đừng khóc lóc cho các đau khổ của cha mẹ nữa có được chăng. Con là người từng an ủi cho chúng ta về chuyện ấy, con không nên quá xúc động hơn chính cha mẹ con.

Vừa nghe thấy cái tên Sophie ấy, có lẽ quý vì thấy Émile giật mình. Xúc động về một cái tên thân thiết đến thế, anh ta bừng tỉnh đột ngột và đưa mắt nhìn đầy thèm muốn lên con người dám mang cái tên đó. Sophie, ôi, Sophie! Có phải là người mà trái tim tôi đang tìm kiếm không? Có phải là người mà lòng tôi đang yêu mến không? Anh quan sát cô, ngắm cô với một thứ e sợ và ngờ vực. Anh không thấy đúng gương mặt mà anh đã tự phác họa; anh không biết gương mặt anh đang nhìn đẹp hơn hay kém hơn. Anh xem xét mỗi nét, anh rình xem mỗi cử động, mỗi điệu bộ, anh tìm thấy, ở tất cả, hàng ngàn ý nghĩ hỗn độn; anh có thể hy sinh nửa đời mình để được cô thốt ra một lời thôi. Anh ta nhìn tôi, lo âu và bối rối, đôi mắt anh ta, cùng một lúc, đặt ra cho tôi cả trăm câu hỏi, cả trăm lời trách móc. Anh dường như nói với tôi trong mỗi cái nhìn: Ông hãy dìu dắt con khi hãy còn kịp; nếu lòng con xiêu và nhầm lẫn, con sẽ không đổi ý về việc đó suốt đời con.

Émile là người đàn ông ít biết cách giả vờ nhất trên đời. Làm thế nào mà anh ta lại có thể giả vờ được trong cơn bối rối nhất của đời mình, giữa bốn người chứng kiến quan sát anh và trong số đó người mà bề ngoài tỏ ra lơ đễnh nhất thực ra lại là người chú ý nhất? Sự bấn loạn của anh ta không hề thoát khỏi cặp mắt sắc sảo của Sophie: Đôi mắt của anh làm cho cô thừa biết mình là đối tượng của sự bấn loạn ấy: Cô thấy rằng sự lo âu này còn chưa phải là tình yêu; nhưng có can gì đâu? Anh ta quan tâm đến cô và điều đó là đủ rồi: Cô sẽ rất đau khổ, nếu anh quan tâm đến cô mà việc đó lại không dán đến kết quả nào.

Các bà mẹ có cặp mắt cũng giống như các cô con gái của họ nhưng có thêm kinh nghiệm nữa. Bà mẹ của Sophie mỉm cười về sự thành công của các dự định của chúng tôi. Bà biết rõ cõi lòng của đôi trẻ ấy; bà thấy rằng đã đến lúc cầm chân anh chàng Télémaque mới này; bà gợi chuyện với con gái bà. Cô con gái bà với vẻ dịu dàng tự nhiên của mình trả lời bằng một giọng rụt rè chỉ càng làm tăng thêm hiệu quả của giọng nói ấy. Vừa nghe thấy âm đầu tiên của lời nói ấy Émile đã bị chinh phục, đó là Sophie, anh ta không còn nghi ngờ gì việc này nữa. Giá không phải là Sophie, thì cũng quá chậm để cải chính điều đó.

Chính lúc này những vẻ kiều diêm của cô gái quyến rũ ấy ào ạt tràn vào trái tim anh ta, và anh ta bắt đầu uống từng hơi dài món độc dược mà cô làm anh ngây ngất. Anh ta không nói nữa, anh ta không trả lời được nữa, anh chỉ thấy có Sophie: Nếu cô nói một lời nào, anh há mồm ra; nếu cô nhìn xuống, anh nhìn xuống; nếu anh thấy cô thở dài, anh thở dài; dường như chính tâm hồn của Sophíe làm cho anh ta sống. Trong khoảnh khắc tâm hồn, anh đã biết bao thay đổi! Đó không còn là Sophie run sợ nữa mà là đến lượt Émile. Thôi hết rồi sự tự do, sự ngây thơ, sự thẳng thắn! Ngượng ngùng, bối rối, sợ sệt, anh không dám nhìn xung quanh mình nữa, sợ trông thấy người ta nhìn mình. Xấu hổ vì để người ta hiểu thấu mình, có lẽ anh muốn tàng hình đối với mọi người để tha hồ được ngắm cô thỏa thích và không bị ai xét nét. Sophie, trái lại vững tâm vì nỗi sợ sệt của Émile, cô biết rõ sự đắc thắng của mình, cô lấy làm thích thú về chuyện đó.

No’l mostra già, ben che in suo cor ne rida^[295].

Cô không thay đổi thái độ; nhưng cho dù trong cái thần thái khiêm nhường với cặp mắt nhìn xuống, trái tim dịu hiền của cô đập rộn lên vì niềm vui, và bảo cô rằng đã tìm được Télémaque.

Nếu ở đây tôi bước vào câu chuyện quá ngây thơ và có thể là quá giản dị của những mối tình trong trắng của họ, người ta sẽ coi những tình tiết này như một trò phù phiếm, và họ sẽ làm. Người ta không xem xét đầy đủ cái ảnh hưởng mà mối quan hệ đầu tiên của một người đàn ông với một người đàn bà phải có trong suốt cuộc đời của cả người nọ và người kia. Người ta không thấy rằng cái ấn tượng đầu tiên, mãnh liệt như ấn tượng của tình yêu hay của cái khuynh hướng thay thế cho tình yêu, ấn tượng ấy có những hiệu quả lâu dài mà ta không nhận ra được sư liên tục tiến triển qua năm tháng, nhưng lại tác động không ngừng cho tới tận lúc chết mới thôi. Người ta dạy chúng ta trong sách giáo khoa những từ ngữ cao siêu vô bổ và thông thái rởm về những bồn phận viển vông của trẻ con; và người ta lại chẳng bảo cho ta lấy một lời về cái bộ phận quan trọng nhất và khó khăn nhất của toàn bộ việc giáo dục, đó là cuộc khủng hoảng tạo ra sự chuyển tiếp từ đứa trẻ lên thành người lớn. Nếu tôi có thể làm cho các tiểu luận này có ích lợi ở một vài chỗ, trước hết tôi phải kéo thật dài phần chủ yếu này đã bị tất cả những người khác bỏ sót, và không để cho mình bị chán nản vì những sự tế nhị giả dối, cũng chẳng sợ hãi vì những khó khăn trong ngôn từ. Nếu tôi đã nói điều cần phải làm tức là tôi đã nói điều tôi phải nói: Tôi chẳng thiết gì việc mình đã viết một tiểu thuyết. Cuốn tiểu thuyết về bản chất con người là một tiểu thuyết khá hay. Nếu như nó chỉ xuất hiện trong những dòng chữ này, phải chăng đó là lỗi của tôi? Có phải đó là câu chuyện của giống loài ta? Quý vị đã làm sai lạc nó đi, chính quý vị khiến sách của tôi thành một cuốn tiểu thuyết.

Còn một duyên cớ khác, nó củng cố cho cái thứ nhất, là ở đây không nói đến một chàng thanh niên từ nhỏ đã lâm vào cảnh sợ sệt, thèm thuồng, đố kỵ, ngạo mạn và vào mọi đam mê dùng làm phương tiện cho việc giáo dục thông thường, mà nói đến một chàng thanh niên chính ở chỗ này, không chỉ có mối tình đầu tiên, mà sự đam mê đầu tiên nguyên vẹn; từ cái đam mê ấy, có thể là cái duy nhất mà anh ta cảm nhận một cách mãnh hệt trong suốt đời mình, hình thành nên hình thái cuối cùng của tính cách anh ta. Các cách suy nghĩ, các tình cảm, các thị hiếu của anh ta được ấn định bởi một đam mê bền vững, sẽ tiếp nhận được một sự ổn định làm cho chúng không sao biến chất đi được.

Người ta hiểu rằng giữa tôi và Émile, với một buổi tối như thế thì đêm hôm ấy không phải để ngủ cho đẫy giấc. Vậy thì có sao! Chỉ có mỗi sự trùng lặp một cái tên mà lại tác động đến thế lên một người đàn ông khôn ngoan? Chỉ có một Sophie ở cõi đời này sao? Tất cả các cô ấy có giống nhau cả tâm hồn và tên gọi hay không? Tất cả những cô mà anh sẽ gặp có phải là cô ấy của anh không? Có phải là điên khùng khi say đắm như vậy đối với một cô gái không quen biết mà anh ta chưa bao giờ được nghe nói đến không? Hãy chờ xem, chàng trai, hãy cân nhắc, hãy quan sát. Con cũng còn chưa biết là con đang ở nhà ai; và cứ nghe con nói, người ta tưởng như con đã đang ở nhà con rồi.

Đây không phải là lúc cho các bài học, và những bài học này không phải làm ra để được nghe. Các bài học chỉ làm cho người thanh niên có một mối quan tâm mới mẻ đối với Sophie do mong muốn biện chính cho sự xiêu long của mình. Mối liên quan giữa các tên gọi ấy, cuộc gặp gỡ mà anh ta tưởng là ngẫu nhiên này, ngay cả sự thận trọng của tôi, chỉ kích động cho tính linh hoạt của anh ta: Anh ta đã thấy Sophie quá xứng đáng được quý mến đến nỗi anh ta tin chắc là làm được cho tôi yêu mến cô.

Sáng ra, tôi rất ngờ rằng, trong bộ quần áo đi đường tồi tàn của mình, Émile sẽ cố mặc cho cẩn thận hơn. Anh ta không quên điều đó; nhưng tôi buồn cười về sự sốt sắng của anh để làm quen với quần áo của nhà chủ. Tôi hiểu thấu tư tưởng của anh ta; tôi thích thú đoán ra được là, bằng sự chuẩn bị việc hoãn lại các thứ mình mượn, việc trao đổi, anh tìm cách thiết lập một kiểu thông tin liên lạc để anh có quyền gửi đến đó và trở lại đó.

Tôi đã mong được thấy Sophie về phần cô cũng chỉnh tề hơn một chút: Tôi đã lầm. Sự làm dáng tầm thường ấy hợp cho những ai mà người ta chỉ muốn làm hài lòng họ. Sự làm dáng của tình yêu chân chính thì thanh tao hơn; nó có những dự tính khác hẳn. Sophie còn ăn mặc giản dị hơn cả hôm trước, và thậm chí còn sơ sài hơn, tuy rằng bao giờ cũng sạch sẽ tinh tươm. Tôi chỉ thấy được cái làm dáng trong sự chểnh mảng này là vì trong đó có sự cố tình làm ra vẻ sơ sài Sophie biết rõ là việc ăn mặc kiểu cách hơn sẽ là một lời tuyên bố; nhưng cô lại không biết rằng cách phục sức chểnh mảng hơn lại là một cách biểu lộ khác; nó chứng tỏ rằng người ta không bằng lòng với việc được ưa thích do trang sức, mà người ta cũng muốn được ưa thích do con người của mình. Miễn là người yêu thấy được rằng người ta quan tâm đến anh ta, còn người ta có phục sức như thế nào thì đối với anh ta nào có can hệ gì? Đã tin chắc ở thế lực của mình, Sophie không dừng lại ở chỗ để cho các nét kiều diễm của cô đập vào mắt Émile, nếu lòng anh không kiếm tìm chúng, anh ta nhìn thấy những nét kiều diễm ấy đối với cô là chưa đủ, cô muốn rằng anh giả định về chúng. Anh ta chẳng nhìn thấy khá đủ để mà buộc phải đoán ra những gì còn lại đó sao?

Hẳn là, trong khi thầy trò tôi nói chuyện đêm hôm ấy, thì Sophie và mẹ cô cũng không nín lặng; có nhiều điều được bộc lộ ra, nhiều chỉ dẫn được đưa ra. Ngày hôm sau gặp nhau, người ta đã được sửa soạn kỹ. Những người trẻ tuổi của chúng ta gặp nhau chưa đầy mười hai tiếng đồng hồ; họ còn chưa nói với nhau một lời nào, thế mà người ta đã thấy rằng họ hiểu nhau. Cuộc tiếp xúc của họ không thân mật; anh chàng thì lúng túng, rụt rè; họ chẳng nói gì với nhau; hai cặp mắt nhìn xuống đường như tránh nhìn nhau, và chính điều đó là một dấu hiệu của sự thông đồng; họ tránh mặt nhau nhưng đồng điệu; họ đã cảm thấy cần có số bí mật ngay cả trước khi nói gì với nhau. Khi ra đi, chúng tôi xin phép tự mình đến trả lại những gì chúng tôi đã mang đi. Cái miệng Émile thì xin phép ông bố, bà mẹ còn cặp mắt anh ta thì lộ vẻ lo âu, quay về phía cô gái xin cô ta cho phép khẩn thiết hơn. Sophie không nói gì, không hề ra hiệu, không tỏ ra nhìn thấy, nghe thấy gì hết, nhưng cô đỏ mặt lên; và cái đỏ mặt này là một câu trả lời còn rõ ràng hơn câu trả lời của cha mẹ cô.

Người ta cho phép chúng tôi trở lại mà không mời chúng tôi ở lại thêm. Xử sự như thế thật phù hợp; người ta cho khách qua đường có chỗ ở vì luống cuống tìm nơi nương náu, nhưng để cho một người yêu ngủ trong nhà nhân tình của anh ta thì không coi được.

Chúng tôi vừa mới ra khỏi ngôi nhà thân yêu ấy là Émile đã nghĩ ra việc chúng tôi sẽ ở lại đâu đó trong vùng: Ngôi nhà tranh gần nhất cũng là quá xa đối với anh ta; anh ta muốn nằm ngay trong hào của tòa lâu đài. Chàng trai dại khờ! Tôi bảo anh ta với giọng thương hại, cái gì thế! Đam mê đã làm cho con mù quáng rồi sao! Con đã phớt lờ cả lề thói lẫn lý trí, thật khốn khổ! Con cho là mình yêu, và con lại muốn làm ô danh người yêu của con! Người ta sẽ nói về cô ta ra sao khi biết là một thanh niên vừa ra khỏi nhà cô lại nằm lại ở trong vùng? Con yêu cô ấy, hãy nói đi! Vậy sao lại tại con mà cô ta bị mất thanh danh? Phải chăng đó là cái giá để trả cho lòng hiếu khách mà cha mẹ cô đã dành cho con! Con sẽ làm điều sỉ nhục cho người mà con mong đợi đem lại hạnh phúc cho mình ư? Anh chàng sôi nổi trả lời: A, những lời lẽ hão huyền và những ngờ vực vô lý của mọi người thì có can hệ gì chứ? Chẳng phải là chính ông đã dạy con là đừng để ý một chút nào đến những điều đó hay sao? Có ai mà biết rõ hơn con rằng con tôn kính Sophie xiết bao và con muốn tôn trọng cô xiết bao? Sự quyến luyến của con chẳng hề làm cho cô ấy phải xấu hổ, nó sẽ tạo ra danh tiếng cho cô, nó sẽ xứng đáng với cô. Khi trái tim và những quan tâm của con dù ở đâu cũng đành cho cô sự tôn trọng mà cô đáng có, thì con có thể xúc phạm đến cô ở điều gì nào? Tôi đáp và ôm lấy anh ta, Émile thân yêu, con lập luận thế là vì con: Con hãy học cách lập luận vì cô ấy. Đừng đem so sánh danh dự của giới này với danh dự của giới kia: Chúng có những nguyên tắc hoàn toàn khác. Các nguyên tắc đó đều vững vàng và hợp lý, bởi vì chúng cùng xuất phát từ tự nhiên, và vì rằng cũng là một điều làm cho con coi khinh những lời đàm tiếu của mọi người đối với con thì chính điều ấy lại buộc con phải xem trọng những lời đó vì người yêu của con. Danh dự của con là chỉ ở riêng con mà thôi, còn danh dự của cô ấy lại tùy thuộc vào người ngoài. Không quan tâm đến danh dự của cô ấy tức là hại đến chính danh dự của con, và con không sao đem lại được cho mình cái mà con đáng có, nếu con là nguyên nhân làm cho người ta không đem lại cho cô ấy cái mà cô đáng có.

Vậy thì trong khi giải thích các lý do của sự khác biệt ấy cho anh ta, tôi làm cho anh ta nhận ra là mình sẽ vô lý biết bao khi không đếm xỉa gì đến những khác biệt ấy. Có ai lại bảo anh rằng anh ta sẽ là chồng của Sophie, cái cô mà anh ta không biết rõ tình cảm ra sao, cái cô mà có thể là lòng cô hoặc cha mẹ cô đã có những cam kết với ai từ trước, cái cô mà anh chẳng hề quen biết, và là người có thể chẳng có lấy một điều gì tương hợp với anh để tạo nên một cuộc hôn nhân hạnh phúc? Anh ta không biết rằng mọi điều tai tiếng là một vết nhơ không sao phai mờ được đối với người con gái, đến nỗi ngay cả cuộc hôn nhân với kẻ đã gây ra điều đó cũng không xóa đi được hay sao?

A, có người đàn ông đa cảm nào mà lại muốn làm hại người mình yêu? Có người đàn ông ngay thẳng nào mà lại muốn làm cho một cô gái bạc mệnh phải khóc suốt đời vì nỗi bất hạnh đã khiến gã ưa thích cô?

Chàng trai sợ hãi về những hậu quả mà tôi đã làm cho anh ta hình dung thấy, và bao giờ cũng cực đoan trong những ý nghĩ của mình, đã tưởng rằng chưa bao giờ đủ xa chỗ ở của Sophie: Anh ta dồn bước để lánh xa mau hơn; anh ta nhìn quanh xem chúng tôi có bị người ta nghe không; anh ta thà hy sinh hạnh phúc của mình hàng ngàn lần cho danh dự của người mà anh yêu dấu; anh thích thà suốt đời không gặp lại cô còn hơn là gây ra cho cô có mỗi một điều trái ý. Đó là kết quả đầu tiên của những chăm lo của tôi từ khi anh còn niên thiếu để làm cho anh ta có được một trái tim biết yêu thương.

Vậy là cần phải tìm được một nơi cư trứ ở xa nhưng vừa tầm. Chúng tôi tìm kiếm, chúng tôi hỏi thăm: Chúng tôi biết rằng cách đây hơn hai dặm đường là một thành phố; chúng tôi đến tìm chỗ trú ngụ, còn hơn là ở trong những ngôi làng gần hơn, mà ở đó việc trú ngụ của chúng tôi trở nên đáng ngờ. Cuối cùng thì anh chàng mới yêu cũng đến nơi ấy, đầy tình yêu, đầy hy vọng, đầy niềm vui và nhất là tràn ngập những tình cảm tốt lành; và thế là bằng cách điều khiển dần dần nỗi đam mê đang nảy nở của anh ta hướng về cái tốt và có đức, theo cách ấy vô hình trung tôi điều chỉnh được mọi thị dục của anh ta giữ được cùng một nề nếp ấy.

Tôi đang đến gần chung cuộc nghĩa vụ của tôi, từ xa tôi đã nhận ra nó. Mọi khó khăn lớn đã được khắc phục, mọi trở ngại lớn đã được vượt qua, tôi chẳng còn khó nhọc gì phải làm ngoài việc đừng có làm hỏng thành quả của mình bằng cách vội giục giã mình hoàn tất nó. Trong cái vô thường của cuộc nhân sinh, trước hết xin chúng ta hãy tránh sự thận trọng rởm mà đem hy sinh hiện tại vì tương lai; thường chính là hy sinh cái đang tồn tại cho cái sẽ không hề tồn tại. Xin hãy làm cho con người được hạnh phúc trong mọi độ tuổi, vì e rằng sau quá nhiều chăm sóc con người chết mất trước khi được sống hạnh phúc. Thế thì, nếu như có một thời để hưởng thụ cuộc đời, chắc chắn đó là lúc kết thúc thời kỳ vị thành niên, lúc đó các tư chất của thân thể và tâm hồn đã có được nguyên khí mạnh mẽ nhất, và lúc đó con người đứng giữa hành trình của mình nhìn rõ được từ xa hơn hai giới hạn làm cho người ta cảm nhận rõ cuộc đời là ngắn ngủi. Nếu tuổi trẻ nhẹ dạ bị lầm lẫn, thì không lầm về cái nó muốn hưởng thụ, mà là lầm khi nó tìm kiếm sự hưởng thụ ở nơi không hề có sự hưởng thụ ấy, và trong khi sửa soạn cho một tương lai khốn khó, tuổi trẻ không biết cả việc sử dụng quãng đời hiện tại.

Hãy xem xét Émile của tôi, trong hai mươi năm qua, được đào tạo tốt, được hình thành tốt về tinh thần và thể xác, mạnh mẽ, lành mạnh, khoan khoái, khéo léo, khỏe, có ý thức, có lý trí, có thiện tâm, có lòng nhân ái, có phẩm cách, có nhã thú, biết yêu cái đẹp, biết làm điều thiện, không bị trói buộc bởi những đam mê xấu xa, không chịu cái ách của dư luận, nhưng tuân thủ quy luật của sự hiền minh và nghe theo tiếng nói của tình bằng hữu; có đủ mọi tài năng hữu ích và nhiều tài thưởng thức, không mấy quan tâm đến của cải, coi nguồn gốc của cải là ở đôi bàn tay, và chẳng sợ thiếu bánh mỹ, dù cho có chuyện gì xảy ra đi nữa. Thế là anh ta hiện nay đã say sưa một đam mê mới nảy sinh, lòng anh mở ra cho những ngọn lửa đầu tiên của ái tình: Những ảo mộng dịu ngọt tạo ra cho anh ta một thế giới mới của niềm vui và lạc thú; anh ta yêu một số đối tượng khả ái, và còn đáng yêu bởi tính cách nhiều hơn là bởi con người, anh hy vọng, anh mong đợi cuộc tái ngộ mà anh cảm thấy là xứng đáng với mình.

Đó là do mối quan hệ của những tấm lòng, đó là do sự hợp lực của những tình cảm tao nhã mà hình thành nên ham muốn đầu tiên của họ: Ham muốn này phải dài lâu. Anh lao mình vào với niềm tin, với cả lý trí nữa, vào đắm say đẹp đẽ nhất, không sợ hãi, không tiếc nuối, không hối hận, không có mối lo nào khác hơn mối lo sao cho sự cảm nhận hạnh phúc được bền chặt. Anh ta còn có thể thiếu cái gì cho hạnh phúc của mình? Xin hãy nhìn xem, hãy tìm ra, hãy tưởng tượng xem anh ta còn cần gì nữa, và ta có thể hòa hợp với cái anh đang có. Anh hội đủ mọi điều tốt mà người ta có thể đạt được cùng một lúc; người ta chịu không thể thêm vào đó bất cứ điều gì vì nó chỉ có hại cho một điều khác mà thôi, anh ta hạnh phúc hết mức mà một người đàn ông có thể đạt được. Lúc này sao tôi lại rút ngắn một dữ liệu ngọt ngào đến thế? Sao tôi lại phá rối một khoái cảm trong sạch đến thế! A, toàn bộ giá trị của cuộc đời là ở hạnh phúc chân chính mà anh ta được hưởng. Tôi có thể trả anh ta cái gì cho xứng được với cái mà tôi sẽ tước bỏ của anh ta? Ngay cả khi đem lại tột đỉnh cho hạnh phúc của anh ta tôi cũng sẽ hủy hoại mất điểm thú vị lớn nhất trong hạnh phúc ấy. Niềm hạnh phúc cực điểm này khi đang hy vọng đạt tới còn ngọt ngào gấp trăm lần khi đạt được; người ta hưởng hạnh phúc khi người ta mong chờ nó nhiều hơn là khi người ta hưởng thụ nó. Ôi Émile ngoan ngoãn, hãy yêu và xin hãy được yêu! Hãy thụ hưởng lâu dài trước khi được sở hữu, hãy thụ hưởng đồng thời cà tình yêu và sự trong trắng; hãy tạo ra thiên đường của con trên Trái đất này trong khi chờ đợi thiên đường khác: Ta sẽ không hề rút ngắn cái thời hạnh phúc của đời con; ta sẽ rút ra từ đó cho con niềm hoan lạc, ta sẽ kéo dài nó lâu hết mức có thể. Ôi chao, nó rồi phải kết thúc và chẳng bao lâu nó sẽ kết thúc, nhưng chí ít ta sẽ làm sao để nó luôn tồn tại lâu dài trong ký ức của con, và sao cho con không bao giờ phải hối hận là đã hưởng thụ cái thời hạnh phúc đó.

Émile không quên rằng chúng tôi cần phải trả lại vài thứ. Các đồ đem trả ấy vừa mới soạn xong, chúng tôi bèn lên ngựa, chúng tôi phi nước đại, lần này thì vừa ra đi anh ta đã muốn tới nơi ngay. Khi mà tấm lòng mở ra cho những đam mê, nó cũng mở ra cho nỗi phiền muộn của cuộc đời. Nếu tôi đã không uổng phí thời gian, thì toàn bộ cuộc đời của anh ta sẽ không trôi đi như thế. Khốn thay đường xá bị gián đoạn nhiều chỗ và vùng này thật khó đi. Chúng tôi lạc lối, anh ta là người đầu tiên nhận ra điều đó, và không sốt ruột, không phàn nàn, anh hết sức để ý vào việc tìm lại lối đi, anh lang thang mãi rồi mới nhận ra và vẫn cứ luôn luôn giữ được bình tĩnh. Điều này chẳng là gì với quý vị nhưng với tôi lại là rất nhiều vì tôi biết bản tính hay cáu của anh ta: Tôi nhìn thấy kết quả của những chăm sóc mà tôi dành cho anh ta thuở ấu thơ và làm cho anh dày dạn trước những miếng đòn của sự tất yếu.

Cuối cùng rồi chúng tôi cũng đến nơi. Người ta đón tiếp chúng tôi giản dị hơn nhiều và ân cần hơn nhiều so với lần đầu; chúng tôi đã là chỗ quen biết cũ Émile và Sophie chào nhau có đôi chút lúng túng và luôn luôn không nói gì với nhau: Họ nói gì với nhau được trước mặt chúng tôi chứ? Họ phải có cuộc trò chuyện mà không cần có người chứng kiến. Mọi người đi dạo trong vườn: Khu vườn này có vùng đất trồng rau được chăm bón tốt thay cho vườn cảnh. Còn thay cho khuôn viên là một vườn cây ăn quả trồng những cây ăn quả cao và đẹp đủ các loại, có những lạch nước chạy theo nhiều hướng, và những luống đất trồng đầy hoa. Một nơi thật đẹp! Émile reo lên thấm đượm thần thái Homère và luôn luôn hứng khởi, tôi cứ tưởng nhìn thấy khu vườn của Alcinoũs. Cô gái muốn biết ai là Alcinoũs, và bà mẹ hỏi về điều đó. Tôi trả lời họ, Alcinoũs là một ông vua của xứ Corcyre có khu vườn được Homère mô tả và bị những người có con mắt thẩm mỹ chê là quá đơn giản và được chăm sóc quá ít^[296].

Alcinoũs có một cô con gái dễ thương, đêm trước ngày có một người lạ được cha cô cho khoản đãi trong nhà, cô đã chiêm bao rằng cô sắp có chồng. Sophie sững sờ cả người, cô đỏ mặt lên, đưa mắt nhìn xuống, hối hận vì đã trot hỏi; người ta không sao hình dung nổi một số thẹn thùng đến như thế. Người cha thích làm cho cô thêm thẹn bèn cất tiếng bảo rằng cô công chúa trẻ tự mình ra sông giặt quần áo. Ông nói tiếp, mọi người có tin được rằng cô rất ghê tởm phải chạm tay vào những chiếc khăn lau tay bẩn và bảo rằng cô ngửi thấy mùi mỡ khét? Sophie, đối tượng bị nhằm đến, quên cả cái rụt rè tự nhiên của mình, hăng hái biện minh cho mình, cha cô biết rõ rằng cả mớ quần áo lặt vặt sẽ chẳng có cô thợ giặt nào khác ngoài cô, nếu người ta để cho cô làm^[297] và biết rõ cô lại còn thích làm việc nhiều hơn nữa, nên người ta sai cô làm.

Trong khi nói những lời biện minh ấy, cô lén nhìn tôi với một sự lo lắng mà tôi không sao nín cười được vì đọc thấy trong trái tim ngây thơ của cô có những nỗi lo sợ buộc cô phải nói như thế. Cha cô lại có ác ý, muốn lật tẩy sự dại khờ của cô bằng cách hỏi cô với một giọng chế giễu rằng ở đây thì cô nói về cô làm gì và cô có gì đó giống như cô con gái của Alcinoũs. Xấu hổ và run sợ, cô không dám thở nữa, không cả dám nhìn một ai. Cô bé thật dễ thương! Không còn là lúc để giả đò nữa: dù không muốn thì cô cũng đã bị lộ rồi.

Ngay sau đó thì màn kịch nhỏ này bị quên đi hay có vẻ như thế; thật quá sung sướng cho Sophie, riêng chỉ có Émile là chẳng hiểu gì hết. Cuộc đi dạo tiếp tục và những người trẻ tuổi của chúng tôi lúc đầu thì đi cùng chúng tôi, họ khó mà cầm chân lại theo cách đi chậm chậm của chúng tôi; vô tình họ vượt lên, họ lại gần nhau, cuối cùng họ lại sánh vai nhau; và chúng tôi thấy họ đi trước chúng tôi khá xa. Sophie có vẻ chăm chú và ung dung, Émile nói và làm các cử chỉ bằng tay thật sôi nổi: Cuộc trò chuyện không có vẻ làm cho họ chán. Khoảng hơn một giờ sau thì mọi người quay về, người ta gọi hai cô cậu, họ quay về, nhưng bây giờ đến lượt họ đi chậm chậm, và người ta thấy rằng họ đang tận dụng thời gian. Cuối cùng thì đột nhiên cuộc trò chuyện của họ dừng lại trước khi người ta kịp nghe thấy, và họ bước gấp để đến kịp với chúng tôi. Émile bắt chuyện cùng chúng tôi với thái độ cởi mở và ngọt ngào, cặp mắt anh ta ánh lên niềm vui, tuy nhiên anh đưa mắt nhìn bà mẹ Sophie với đôi chút lo lắng vì muốn thấy sự tiếp nhận bà dành cho anh. Sophie còn xa mới có được một tư thế tự nhiên như vậy; trong khi lại gần chúng tôi, cô có vẻ rất thẹn vì nhận ra mình đã đi đôi chỉ riêng có hai người với một chàng trai, mà thường trong trường hợp như thế với những người khác cô có lúng túng gì đâu, và chẳng bao giờ người ta coi đó là sai. Cô vội chạy đến với mẹ, hơi bị thở gấp một chút, nói vài lời không đâu vào đâu cứ như là để tỏ ra là mình vẫn ở đây từ lâu rồi.

Trong cái vẻ thanh thản hiện rõ trên gương mặt của đôi trẻ đáng yêu này, người ta thấy rằng cuộc trò chuyện ấy đã cất được một gánh rất nặng cho trái tim của họ. Không phải là họ bớt phải giữ gìn giữa người nọ với người kia nhưng sự giữ gìn của họ bớt lúng túng đi, nó chỉ còn xuất phát từ lòng tôn trọng của Émile, từ tính khiêm nhường của Sophie, và từ sự đứng đắn của cả hai người. Émile dám nói với cô vài lời, thỉnh thoảng cô cũng dám đáp lời, nhưng chẳng bao giờ cô mở miệng nói mà không nhìn vào cặp mắt của mẹ mình. Sự thay đổi thấy rõ nhất ở cô là thái độ đối với tôi. Cô cho tôi thấy một sự kính trọng ân cần hơn, cô nhìn tôi đầy quan tâm, cô nói với tôi một cách trìu mến, cô chú ý tới điều gì có thể làm tôi hài lòng; tôi thấy rằng cô quý trọng tôi và cũng không phải là cô không mong được nhận sự quý trọng của tôi. Tôi hiểu rằng Émile đã nói về tôi với cô; cứ như thế họ đã đồng mưu lấy lòng tôi: Tuy nhiên không phải như vậy và bản thân Sophie cũng không xiêu lòng quá nhanh. Có thể là anh ta cần đến sự ưu ái của tôi đối với cô hơn là sự ưu ái của cô cho tôi. Thật là một cặp dễ thương!… Trong khi nghĩ rằng trái tim nhạy cảm của anh bạn trẻ của tôi đã để cho tôi tham gia nhiều vào câu chuyện đầu tiên với người tình của mình, tôi được hưởng cái giá của công sức của mình, tình bạn của anh ta đã đền đáp đầy đủ cho tôi.

Các cuộc thăm viếng lại lặp lại. Những cuộc trò chuyện giữa những người trẻ tuổi của chúng tôi trở nên thường xuyên hơn. Émile, say đắm vì tình yêu, tưởng rằng đã đạt tới hạnh phúc của mình. Tuy nhiên, anh ta chưa hề nhận được sự bộc lộ chính thức của Sophie: Cô nghe anh nói và không nói gì với anh. Émile hiểu rõ tính khiêm nhường của cô; sự gìn giữ ý tứ nhường ấy ít làm anh ngạc nhiên; anh cảm thấy rằng đối với cô anh không kém cỏi; anh biết rằng chính người cha gả các con mình; anh cho rằng Sophie còn chờ lệnh của cha mẹ cô, anh yêu cầu cô cho phép anh cầu xin cái lệnh ấy; cô không phản đối việc đó. Anh nói với tôi về việc này; tôi thay anh nói về việc đó, ngay trong lúc có mặt anh. Anh ngạc nhiên biết bao khi biết rằng Sophie được tự mình quyết định lấy, và biết rằng để làm được cho anh hạnh phúc cô chỉ còn có muốn làm điều đó! Anh bắt đầu không sao hiểu nổi hành vi của cô. Lòng tin của anh giảm sút. Anh lo sợ, anh thấy mình không tiến tới được như anh tưởng, và lúc đó chính là tình yêu ngọt ngào nhất đã dùng đến những ngôn từ tha thiết nhất của nó để làm cô xiêu lòng.

Émile không được đào tạo để đoán ra điều gì bất lợi cho mình: Nếu người ta không nói cho anh điều đó, thì suốt đời anh sẽ không sao biết được, còn Sophie quá tự tôn nên không thể nói cho anh rõ. Những khó khăn làm cho cô dừng lại có lẽ sẽ khiến một cô gái khác sốt sắng. Cô không quên những lời dạy của cha mẹ. Cô biết rằng cô nghèo khó, Émile thì giàu có. Anh cần được cô tôn trọng biết bao! Còn cần phải có công trạng đến thế nào để xóa nhòa được sự không tương đồng ấy! Nhưng anh sẽ nghĩ đến những trở ngại này như thế nào? Émile có biết rằng mình giàu có chăng? Thậm chí anh có hỏi han về điều đó hay không? Nhờ trời, anh chẳng hề cầu được giàu có như thế, anh biết sống có thiện tâm mà chẳng cần phải giàu có. Anh làm việc thiện bằng tấm lòng mình, chứ không phải bằng túi tiền của mình. Anh hiến cho người nghèo khó thì giờ của mình, sự chăm sóc của mình, lòng thương mến của mình, và cả con người mình; và khi đánh giá những việc thiện của mình, thì hầu như anh không dám coi ra gì cái đồng tiền mà anh đem phân phát cho những người bần cùng.

Không biết đổ lỗi cho cái gì đã gây tai họa cho mình, anh gán nó cho lỗi của chính mình: Bởi vì làm sao anh dám lên án đối tượng mà anh tôn thờ là có  tính khí thất thường? Lòng tự ái bị hạ nhục làm tăng thêm những tiếc nuối cho một mối tình bị khéo léo cự tuyệt. Anh không gần gũi Sophie với niềm tin đáng yêu của một tấm lòng cảm thấy mình xứng đáng với tấm lòng của cô nữa; anh e ngại và run sợ trước cô. Anh không còn hy vọng làm cô cảm động vì tình thương mến của mình nữa, anh tìm cách làm cô xiêu lòng vì thương hại. Đôi khi mất hết cả kiên nhẫn, và sẵn sàng kế tiếp kiên nhẫn là bực bội. Sophie dường như dự cảm được sự nổi khùng của anh, cô nhìn anh. Chỉ mỗi cái nhìn ấy thôi mà tước hết vũ khí của anh và làm anh phải e ngại: Anh lại còn nhu mì hơn khi trước.

Bối rối vì sự chống đỡ dai dẳng ấy và cái lặng thinh không sao khắc phục nổi ấy, anh thổ lộ hết tâm tình của mình cho thầy giáo. Anh gửi gắm vào đó những nỗi đau của trái tim ngao ngán vì buồn, anh năn nỉ xin sự giúp đỡ và những lời khuyên của thầy. Một sự bí ẩn không sao hiểu nổi! Cô quan tâm đến thân phận của con, con không thể nghi ngờ điều đó; thay vì lảng tránh con, cô lại thích ở bên con; khi con tới, cô lộ rõ niềm vui, và sự tiếc nuối khi con ra đi, cô nhận sự chăm sóc của con với thiện ý; mọi giúp đỡ của con có vẻ làm cô hài lòng; cô hạ cố cho con những lời khuyên đôi khi cả những lời sai phái nữa. Tuy nhiên cô không đếm xỉa gì đến những năn nỉ và những khấn cầu của con. Khi con dám nói đến việc kết hôn, cô dứt khoát buộc con phải im đi; và nếu con có nói thêm lấy một lời thôi, thì cô bỏ con mà đi ngay tức thì. Bởi cái lý lẽ lạ kỳ nào mà dù cô muốn con thuộc về cô nhưng lại chẳng muốn nghe nói đến cô thuộc về con? Thầy là người được cô tôn trọng, được cô quý mến, và là người mà cô không dám buộc phải im lặng, xin thầy hãy nói đi, hãy bảo cô nói ra; xin thầy hãy giúp đỡ anh bạn của mình, xin hãy hoàn thành sự nghiệp của mình; xin đừng làm cho những chăm sóc của thầy bất lợi cho người học trò của thầy: A, cái mà anh ta thừa hưởng được ở thầy mình lại gây ra sự đau khổ của anh ta, nếu ông thầy không làm được cho hạnh phúc của anh ta trọn vẹn.

Tôi nói chuyện với Sophie, và tôi không khó khăn gì mấy để rút ra từ đó một bí mật mà tôi đã biết rõ từ trước khi cô nói với tôi. Tôi phải khó khăn hơn để được phép cho Émile biết điều đó: Cuối cùng rồi tôi cũng được phép và tôi thực hiện ngay. Việc giải thích này ném anh ta vào trạng thái ngạc nhiên mà anh ta không sao thoát khỏi được. Anh không hiểu gì hết về sự tế nhị này, anh không hình dung được sự lắm tiền hay ít tiền liên can gì đến tính cách và công trạng. Khi tôi làm cho anh ta hiểu điều đó liên can đến thành kiến, anh ta phá lên cười, và hứng khởi vì niềm vui, anh muốn ra đi ngay lập tức, đi xé nát mọi thứ, vứt bỏ mà thứ, từ bỏ tất cả, để có vinh dự được nghèo như Sophie, và trở nên xứng đáng làm chồng của cô.

Này, làm gì thế! Tôi nói trong khi giữ anh lại, và đến lượt tôi cười nhạo cái cuồng nhiệt của anh ta, cái bộ óc non trẻ này không chín chắn thêm gì hết và sau khi suy xét kỹ về cả cuộc đời mình, con vẫn không bao giờ học được cách lập luận ư? Sao con lại không thấy rằng bằng cách theo đuổi dự định điên khùng của mình, con sẽ làm cho tình cành của con nguy ngập hơn và làm cho Sophie sẽ trở nên cố chấp hơn? Sẽ là một lợi thế nhỏ vì có đôi chút của cải nhiều hơn cô ta, điều này sẽ thành một lợi thế rất lớn khi đã hy sinh cho cô tất cả; và nếu lòng tự tôn của cô không thể chấp nhận chịu con cái ơn thứ nhất ấy, thì làm sao cô chấp nhận chịu con một cái ơn khác nữa? Nếu cô không chịu để một người chồng có thể trách móc cô vì đã làm cho cô giàu có, thì liệu cô có chịu để anh ta có thể trách móc cô vì anh ta đã phải tự làm cho mình nghèo đi vì cô không? Này anh chàng đau khổ! Hãy sợ rằng cô ta biết rõ anh đã có dự định này. Trái lại hãy trở nên tiết kiệm và cẩn trọng vì tình yêu của cô, vì sợ rằng cô lên án anh vì muốn làm cô xiêu lòng bằng mánh lới, và tự nguyện dâng hiến cho cô cái mà anh mất đi vì luộm thuộm cẩu thả.

Anh có thật tin chắc rằng những tài sản lớn làm cho cô ta sợ, và rằng sự chống đối của cô đúng là xuất phát từ sự giàu có không? Không đâu, Émile thân mến ạ, sự phản đối ấy có một lý do vững vàng hơn và nghiêm trọng hơn ở cái hiệu quả mà những của cải ấy gây nên trong tâm hồn người sở hữu nó. Cô biết rằng những của cải do tài sản bao giờ cũng được những người có chúng ưa thích hơn mọi thứ. Mọi người giàu đều kể đến vàng trước công trạng. Trong khi đem đánh đồng tiền bạc với việc phục dịch, những người giàu có luôn thấy rằng việc phục dịch chẳng bao giờ trả nợ được tiền bạc, và nghĩ rằng người ta còn mắc nợ họ khi người ta đã hầu hạ họ suốt đời mình trong khi ăn bánh của họ. Ôi Émile, vậy anh phải làm gì để yên lòng cô, để cô hết lo ngại? Hãy làm cho cô hiểu rõ anh hơn; đó không phải là việc một sớm một chiều. Hãy cho cô ta thấy trong châu báu của tâm hồn cao quý của anh có gì đó khả dĩ bồi đắp lại những châu báu mà anh chẳng may lại được chia sẻ. Cứ nhờ cố sức kiên trì và với thời gian, mà vượt qua được sự đề kháng của cô ta, cứ nhờ những tình cảm lớn lao và cao thượng, mà buộc được cô phải quên đi những của cải của anh ta. Hãy yêu cô, hãy chiều chuộng cô, hãy chiều chuộng các bậc cha mẹ đáng kính của cô. Hãy chứng tỏ cho cô thấy rằng những chăm sóc này không phải là hiệu quả của một đam mê ngông cuồng và thoáng qua, mà là những nguyên tắc không thể xóa nhòa đã được khắc sâu vào đáy lòng anh. Hãy tôn trọng xứng đáng cái danh giá đã bị xúc phạm bởi của cải, đó là cách độc nhất có thể hòa giải được cái danh giá đã bị tổn hại với cái danh giá mà cô đã từng ưu đãi.

Người ta hiểu được lời nói ấy gây cho chàng trai sự hân hoan đến thế nào, trả lại cho anh ta biết bao niềm tin và hy vọng, tấm lòng ngay thẳng của anh mừng rỡ biết bao vì được làm, để cho Sophie vui lòng, tất cả những việc mà tự ý anh sẽ làm giả sử như không có Sophie hoặc giả sử như anh không yêu cô. Chỉ cần người ta hiểu rõ tính cách của anh đôi chút thì ai mà chẳng hình dung ra cách cư xử của anh trong dịp này?

Như vậy là tôi trở thành bạn tri kỷ của đôi trẻ cả tin của tôi và là người mai mối cho tình yêu của họ! Thật là một công việc tốt lành đối với một người sư phó! Đến nỗi mà trong đời tôi, tôi chưa hề làm được gì đề cao mình lên đến thế ngay trong mắt chính mình và làm cho tôi hài lòng với chính mình đến thế. Vả lại vai trò này cũng không khỏi có những điều thú vị của nó; tôi được gia đình hoan nghênh; ở đó người ta tin cậy tôi để giữ gìn sao cho đôi tình nhân luôn đúng mực: Émile vì luôn luôn sợ làm mất lòng nên chưa bao giờ lại dễ bảo đến thế. Cô thiếu nữ thì trút đầy tình thân cho tôi mà tôi đâu phải là kẻ dễ bị mắc lỡm, cho nên tôi chỉ nhận cho mình phần thuộc về mình thôi. Chính bằng việc đó mà cô tự đền bù một cách gián tiếp về sự tôn trọng mà cô luôn luôn duy trì được ở Émile. Cô tặng anh ta thông qua tôi hàng ngàn lời ngọt ngào trìu mến, mà cô thà chết đi còn hơn là nói với chính anh ta; và anh ta biết thừa rằng tôi không muốn gây tổn hại cho lợi ích của anh ta, nên thích chí vì mối giao hảo của tôi với cô ta. Anh ta tự an ủi khi cô không chịu khoác tay anh trong khi đi dạo mà lại thích khoác tay tôi hơn. Anh lảng đi mà chẳng phàn nàn gì trong khi bắt tay tôi và nói thật khẽ với tôi cả bằng lời và bằng mắt: Này ông bạn, người hãy nói hộ cho con. Anh chăm chú đưa mắt dõi theo chúng tôi; anh ráng đọc cho được những tình cảm biểu lộ trên nét mặt chúng tôi, và tìm cách để hiểu những lời nói của chúng tôi bằng các cử chỉ của chúng tôi; anh biết rằng chẳng có gì nói ra giữa chúng tôi mà lại không liên quan tới anh. Cô bé Sophie nhân hậu, trái tim chân thành của cô thật hoan hỉ biết bao, khi không để Télémaque nghe thấy lời mình nói, cô có thể nói chuyện với Mentor^[298] của anh ta! Với sự ngay thẳng đáng yêu biết bao cô đã để cho vị sư phó đọc được trong tấm lòng tha thiết ấy tất cả những gì đang diễn ra! Với niềm vui sướng biết bao cô đã chứng tỏ cho ông ta thấy tất cả sự quý trọng của cô đối với học trò của ông! Với sự chân thật đáng cảm động biết bao cô đã để cho ông thấu hiểu được những tình cảm dịu dàng nhất! Với thái độ giận dữ giả tạo đến thế nào cô đã đuổi anh chàng quấy rối khi sự mất kiên nhẫn buộc anh ta phải ngắt lời cô! Với một sự bực tức đáng mến biết bao cô đã trách móc sự vô ý tứ của anh khi anh đến ngăn không cho cô nói tốt về anh, không cho cô nghe những lời nói tốt, và luôn luôn rút ra từ những câu trả lời của tôi những lý do mới nào đó để yêu anh!

Như thế là đã đạt tới chỗ làm cho người ta chịu nhận mình như một người tình công khai, nhân đó Émile đòi hưởng mọi quyền, anh nói, anh giục giã, anh khấn cầu, anh làm rầy. Có ai nói sẵng giọng với anh, ai xử tệ với anh, anh chẳng coi vào đâu, miễn là anh làm được cho người ta nghe mình nói. Cuối cùng thì anh đạt được, không phải là không khó khăn, rằng về phần Sophie, cô vui long áp đặt công khai đối với anh cái quyền uy của một cô nhân tình, cô định rõ cho anh phải làm gì, cô sai phái thay cho cầu xin, cô nhận thay cho cảm ơn, cô điều chỉnh số lần và thời gian các cuộc viếng thăm, cô không cho anh đến cho đến tận một ngày nào đó và được ở lại tới mấy giờ. Tất cả những điều đó không hề là chuyện đùa, mà là rất nghiêm túc, và nếu cô phải khó khăn mới nhận những quyền ấy, cô lại sử dụng nó với sự hà khắc thường khiến chàng Émile tội nghiệp phải hối tiếc vì đã trao các quyền đó cho cô. Nhưng dù cô có sai phái điều gì, anh ta cũng không hề phản bác, trong khi đứng dậy đi để vâng lời, anh ta nhìn tôi với cặp mắt đầy niềm vui như nói với tôi rằng: Ông thấy chưa, cô đã chiếm quyền sở hữu con. Trong khi đó cô bé kiêu hãnh kín đáo dò xét anh, bí mật cười mỉm về nỗi tự hào của tên nô lệ của cô.

Albane^[299] và Raphaẽl^[300], xin hãy cho tôi mượn cây cọ của niềm hứng khởi! Milton^[301] thần diệu, hãy tập cho ngòi bút thô thiển của tôi biết mô tả những niềm vui thú của tình yêu và của sự trong trắng! Nhưng không, hãy giấu kín những nghệ thuật dối trá của các người trước sự thực thánh thiện của tự nhiên. Xin hãy chỉ có những trái tim nhạy cảm, những tâm hồn ngay thẳng; thế rồi xin hãy để mặc trí tưởng tượng của quý vị lãng du thoải mái trên những điểm hân hoan của đôi tình nhân trẻ, trong tầm mắt của cha mẹ và của người hướng dẫn họ, đang không ngần ngại lao vào những ảo vọng êm đềm mơn trớn họ, và trong sự mê đắm của ham muốn, từ từ tiến tới hạn giới kết bằng hoa và lá mối dây hạnh phúc liên kết họ với nhau đến tận lúc xuống mồ. Bấy nhiêu hình ảnh đẹp đẽ đã làm say đắm cả tôi nữa; tôi thu thập những hình ảnh ấy không theo thứ tự và quan hệ nào; cái cuồng nhiệt mà các hình ảnh ấy gây ra cho tôi ngăn tôi liên kết chúng lại. Ôi! Ai là người có một tấm lòng, mà lại không biết tự mình tạo nên hình ảnh tuyệt vời về những tình huống khác nhau của cha, của mẹ, của cô con gái, của sư phó, của người học trò và sự đóng góp của những người này và những người khác vào sự kết phối của đôi lứa tuyệt đẹp mà tình yêu và đức hạnh có thể tạo ra được hạnh phúc?

Còn bây giờ thì trở nên thực sự sốt sắng để làm đẹp lòng, Émile bắt đầu cảm nhận được cái giá của những tài nghệ dễ thương mà anh đã học được. Sophie thích hát anh hát cùng cô; anh còn làm nhiều hơn, anh dạy cô âm nhạc. Cô linh hoạt và nhẹ nhàng, cô thích nhảy, anh khiêu vũ cùng cô; anh biến đổi những bước nhảy của cô thành nước khiêu vũ theo nhịp nhạc, anh hoàn thiện cho cô. Những bài học này thật đẹp, sự vui vẻ đùa giỡn kích động họ, nó đã làm dịu đi sự tôn trọng e lệ của tình yêu; một người yêu được phép dạy các bài học đó với niềm hứng khởi; người yêu đó được phép làm thầy giáo của cô nhân tình của mình.

Người ta có một chiếc đại phong cầm cũ kỹ âm lộn xộn hết; Émile sửa lại đàn và điều chỉnh âm thanh cho đúng; anh làm đàn, anh làm nhạc cụ cũng giỏi như làm thợ mộc, anh luôn luôn theo châm ngôn là tập không cần đến sự trợ giúp của người khác trong tất cả những việc mà anh có thể tự mình làm lấy được.

Căn nhà ở vào một vị trí tuyệt đẹp, anh dựa vào đó để vẽ một số bức phong cảnh khác nhau, đôi khi Sophie đã góp sức vào các bức họa, và cô đem trang hoàng cho căn phòng của cha mình. Các khung tranh không hề thếp vàng và cũng không cần phải thế. Trong khi xem Émile vẽ, bằng cách bắt chước anh ta, cô tự hoàn thiện mình theo gương anh; cô trau dồi mọi tài năng, và duyên sắc của cô làm đẹp thêm cho tất cả các tài năng ấy. Cha cô, mẹ cô nhớ lại sự sung túc xưa kia của họ khi thấy lại các tác phẩm mỹ thuật lung linh quanh họ, đó là những thứ độc nhất làm cho họ yêu quý sự sung túc của mình; tình yêu đã trang trí cho một nơi trong nhà; một mình tình yêu làm được cho những niềm vui thú ngự trị nơi đây chẳng cần phải lo toan và chi phí gì như trước kia, khi họ chỉ có được cũng những niềm vui ấy bằng nhiều tiền của và nhiều phiền lụy.

Cũng giống như kẻ sùng bái đem các kho báu mà anh ta quý trọng để trang hoàng cho đối tượng sùng bái của mình và trên bàn thờ tô điểm cho thần tượng mà anh ta tôn thờ khi anh chàng đang yêu dù thấy cô nhân tình của mình đã thật hoàn hảo, anh ta vẫn cứ không ngừng muốn đem thêm cho cô những đồ trang sức mới. Cô thì chẳng cần gì đến những thứ đó để làm anh hài lòng, nhưng anh thì cần để trang điểm cho cô: Đó là một niềm tôn kính mới anh tưởng mình dành cho cô, đó là một hứng thú mới anh đem lại cho thêm vui được ngắm cô. Anh cho rằng không cái đẹp nào ở đúng chỗ của nó nếu nó không trang điểm cho sắc đẹp tuyệt mỹ. Thật là một cảnh vừa xúc động lại vừa nực cười khi thấy Émile sốt sắng dạy Sophie mọi thứ anh ta biết, chẳng quan tâm gì đến việc chúng có làm cô thích không, hay có hợp với cô không. Anh nói với cô mọi điều, anh hấp tấp như trẻ con khi giảng giải cho cô mọi thứ, anh cho rằng anh chỉ cần nói là cô sẽ hiểu anh, anh mường tượng trước niềm vui mà anh sẽ có khi được lập luận, được triết lý với cô, anh coi mọi điều hiểu biết mà không thể trình bày hết cho cô thấy đều là uổng cả, gần như là anh đỏ mặt lên khi mình biết điều gì đó mà cô không biết.

Vậy là anh dạy cho cô một bài học về triết, về vật lý, về toán, về lịch sử, tóm lại là về mọi thứ. Sophie thích thú hưởng ứng nhiệt tình của anh ta, và cố gắng tận dụng việc này. Khi có thể được quỳ trước mặt cô mà giảng các bài học của mình thì Émile mới mãn nguyện làm sao! Anh tưởng như thiên đường rộng mở. Tuy nhiên, tình huống này, thật là phiền toái cho cô học trò hơn là cho ông thầy, chẳng phải là thuận tiện nhất cho việc dạy học. Lúc bấy giờ thì chẳng biết làm gì với mắt của mình để tránh những cặp mắt cứ theo dõi chúng, và khi hai cặp mắt gặp nhau thì bài học diễn ra không tốt lắm.

Nghệ thuật suy tư không phải là xa lạ đối với người đàn bà, nhưng họ chỉ cần lướt qua các khoa học về lý luận. Sophie hiểu hết nhưng; không ghi nhớ gì nhiều. Tiến bộ nhiều nhất của cô là trong lĩnh vực đạo đức và các vấn đề về thị hiếu thẩm mỹ; đối với vật lý học, cô chỉ ghi nhớ có vài ý tưởng về các quy luật chung và hệ thống vũ trụ, thỉnh thoảng họ cùng nhau đi dạo trong khi ngắm nhìn những điều kỳ diệu của tự nhiên, những tấm lòng ngây thơ và trong trắng ấy dám nâng mình lên tới đấng tạo hóa, họ không ngại sự hiện diện của tạo hóa, họ thổ lộ tâm tình cùng nhau trước người.

Thế nào! Đôi tình nhân trong tuổi hoa lại dùng cuộc nói chuyện riêng tư của mình để bàn về tôn giáo! Họ lại giành thì giờ của mình để nói về giáo lý! Làm sao mà dèm pha được cái gì là cao cả? Vâng, hẳn là như thế, họ nói về điều đó trong sự mộng tưởng đang lôi cuốn họ: Họ thấy mình hoàn hảo, họ yêu nhau, họ nói chuyện cùng nhau với niềm hưng phấn về điều đem lại một giá trọ cho đức hạnh. Những hy sinh mà họ đã dành cho đức hạnh làm cho đức hạnh trở nên quý giá đối với họ. Trong những cơn bồng bột cần phải chế ngự, đôi khi họ cùng tuôn ra những dòng lệ trong sạch hơn cả giọt sương từ trên trời rơi xuống, và những giọt lệ êm đềm ấy tạo ra niềm mê say cho đời họ; họ đang sống trong sự cuồng nhiệt đẹp đẽ nhất mà tâm hồn con người từng cảm thấy. Chính những chịu nhịn lại góp thêm vào cho hạnh phúc của họ và họ tự thấy mình đáng tôn trọng vì những hy sinh đó. Hỡi những người đầy nhục cảm, thân xác vô hồn, một ngày kia họ sẽ biết đến những lạc thú của các người, và sẽ nuối tiếc suốt đời họ cái thời hạnh phúc mà họ đã tự khước từ những lạc thú ấy!

Mặc dầu có sự hòa hợp như vậy, nhưng đôi khi cũng không khỏi xảy ra những bất hòa, thậm chí cả cãi nhau; cô nhân tình cũng không phải là không đỏng đảnh mà cậu người yêu thì cũng chẳng phải là không hay cáu; nhưng những cơn giông nhỏ này qua đi nhanh chóng và chỉ làm cho quan hệ lứa đôi thêm khăng khít, chính kinh nghiêm đã dạy cho Émile không còn quá sợ những cơn giông ấy nữa; những cuộc hòa giải luôn luôn có lợi cho anh hơn là những mối bất hòa. Kết quả của lần đầu bất hòa đã khiến anh hy vọng rằng các lần khác cũng kết quả như thế, anh đã lầm; nhưng rốt cuộc nếu anh không luôn luôn đem lại được từ đó một lợi ích rõ rệt, thì anh cũng luôn luôn được thấy mối quan tâm chân thành của Sophie đối với tấm lòng anh được cô thừa nhận. Vậy nên người ta muốn biết điều bổ ích là gì. Trong việc này tôi lại cùng vui lòng tán thành hơn vì ví dụ ấy giúp cho tôi trình bày một châm ngôn rất bổ ích và giúp tôi phản bác một châm ngôn rất có hại.

Émile đang yêu, vậy nên anh không liều lĩnh, và ta còn hiểu rõ hơn nữa rằng cô Sophie kiêu sa chẳng phải là cô gái bỏ quá được cho anh những cử chỉ suồng sã. Vì sự hiền thục trong việc nào thì cũng có giới hạn của nó, nên người ta đánh giá cô là hơi quá khắt khe hơn là quá rộng lượng; và chính cha cô đôi khi sợ rằng lòng tự tôn cực kỳ của cô có khi biến thái thành sự cao ngạo. Trong những lần gặp gỡ kín đáo nhất chỉ có hai người, Émile không dám nài xin một ân huệ nào dù là nhỏ nhất, ngay cả tỏ ra khao khát ân huệ cũng không dám, và khi cô đồng ý khoác cánh tay anh trong khi đi dạo, ân huệ mà cô chẳng để cho chuyển thành quyền, thỉnh thoảng anh mới dám, vừa thở dài, vừa ép nhẹ một tí cánh tay cô vào ngực mình. Tuy nhiên sau khi bị gò bó khá lâu, anh kêu anh hôn trộm tà áo dài của cô; và nhiều lần anh thật sung sướng là vì cô vui long nhận ra chuyện này. Có hôm anh muốn bày tỏ công khai hơn một chút cái tự do ấy, cô lại coi anh là rất khó ưa. Anh cứ lằng nhằng mãi không chừa, cô nổi xung, nỗi bực dọc khiến cô nói với anh vài lời chua chát; Émile không chịu đựng được chúng mà không đối đáp: Thế là hôm ấy trôi đi trong hờn dỗi, và họ chia tay nhau mà rất bất bình.

Sophie bồn chồn bứt rứt, mẹ cô là bạn tri kỷ của cô, làm sao mà cô lại giấu bà nỗi buồn của mình được? Đó là mối bất hòa đầu tiên của cô; và một mối bất hòa trong có một giờ sao thành chuyện lớn thế! Cô hối hận về sai lầm của mình; mẹ cô cho phép cô sửa lại sai lầm đó, cha cô bảo cô phải làm điều ấy.

Ngày hôm sau, Émile băn khoăn lo lắng trở lại thăm sớm hơn bình thường. Sophie đang ngồi ở bàn trang điểm của mẹ, cha cô cũng đang ở ngay trong phòng này: Émile lẽ phép bước vào, nhưng có vẻ buồn. Hai ông bà vừa mới chào anh, thì Sophie quay người lại, vừa đưa bàn tay cho anh, vừa hỏi anh bằng một giọng dịu đàng, anh có khỏe không. Rõ ràng bàn tay xinh xắn này chỉ đưa ra như thế để được hôn: Anh cầm bàn tay ấy nhưng không hôn. Sophie hơi ngượng, rút lại bàn tay một cách tự nhiên hết mức có thể. Émile không được dạy bảo gì về các kiểu cách của đàn bà, và chàng hiểu cái tính thất thường ấy thì có gì là tốt, nên thật chẳng dễ dàng gì mà quên nó ngay được, mà nguôi ngoai ngay được. Cha của Sophie thấy cô bối rối, lại còn làm cô chưng hửng luôn bằng những lời nói đùa. Cô gái tội nghiệp, thẹn thùng, nhục nhã, không còn biết mình đang làm gì và thà cho đi mọi thứ trên đời để mà dám khóc. Cô càng tự kiềm chế, lòng càng thổn thức, cuối cùng thì để rơi một giọt lệ dẫu rằng cô cưỡng lại. Émile nhìn thấy giọt lệ ấy, lao tới bên chân cô, anh nắm tay cô mà hôn nhiều lần với lòng cảm kích. Người cha cười phá lên mà bảo, nói thực là con thật quá tốt, ta thì sẽ không khoan dung bằng và ta sẽ phạt cái miệng trái ý ta. Émile bạo dạn lên vì lời nói đó, đưa ánh mắt khẩn cầu về phía bà mẹ và vì tin rằng thấy có dấu hiệu đồng tình, run rẩy ghé gần lại mặt Sophie, cô quay đầu, và để tránh cái miệng thì cô chìa ra cái má đang ửng hồng. Con người vô ý tứ không bằng lòng như vậy; còn người ta thì chống cự yếu ớt. Nụ hôn mới tuyệt vời làm sao, nếu nó không diễn ra trước mắt một bà mẹ! Hãy coi chừng đó, cô Sophie nghiêm trang ấy, người ta sẽ thường hay đòi quyền được hôn tà áo của cô, miễn là cô sẽ từ chối đôi lần.

Sau cái hình phạt tượng trưng ấy, người cha có việc gì đó đi ra, bà mẹ trên kiếm cớ sai Sophie đi khỏi, rồi bà hướng về Émile và bảo anh với một giọng nghiêm chỉnh:

“Này anh ạ, tôi tin rằng một người thanh niên có dòng dõi, có giáo dục tốt như anh, là người có những tình cảm và phẩm hạnh thì không muốn đền đáp lại tình thân mà một gia đình đã bày tỏ với mình bằng cách làm ô danh gia đình ấy. Tôi chẳng dữ dằn mà cũng chẳng làm ra vẻ đoan trang, tôi biết cái gì phải bỏ qua cho tuổi trẻ hay vui đùa và điều mà tôi đã chịu đựng trước mắt mình đủ chứng tỏ cho anh điều đó. Xin hãy hỏi ý kiến ông bạn lớn tuổi của anh về các bổn phận của mình; ông ta sẽ bảo cho anh biết có sự khác biệt đến thế nào giữa những sự vui đùa được sự hiện diện của một người cha và một người mẹ cho phép và những tùy tiện mà người ta khi vắng họ thường phạm phải bằng cách lạm dụng lòng tin của họ, và biến những ưu đãi trước sự hiện diện của họ chỉ là vô hại thành những cạm bẫy. Anh ạ, ông sẽ bảo cho anh biết rằng con gái tôi không có lỗi gì khác ngoài cái lỗi không thấy được, ngay từ lần đầu tiên, điều mà nó không bao giờ nên chịu đựng; ông sẽ bảo anh rằng mọi điều mà người ta coi là đặc ân sẽ trở thành một đặc ân, và ông sẽ bảo anh rằng thật không xứng đáng với một người đàn ông có danh dự khi lạm dụng tính nhẹ dạ của một thiếu nữ để lấn lướt chiếm đoạt trong lúc riêng tư kín đáo cùng những cử chỉ tự do mà cô ta có thể chịu đựng được trước mặt mọi người. Bởi vì người ta biết được điều mà phép lịch sự có thể châm chước khi ở chỗ công cộng; nhưng trong bóng tối của sự bí ẩn, nào ai biết được dừng lại ở chỗ nào cái kẻ tự làm người phán xét duy nhất cho những ý ngông của chính mình.”

Sau rồi khiển trách đúng đắn ấy, đúng là dành cho tôi hơn là cho học trò của tôi, người mẹ khôn ngoan này giã từ chúng tôi mà còn để lại cho tôi sự ngưỡng mộ tính thận trọng hiếm có của bà, một người mẹ coi việc người ta hôn lên môi con gái mình trước mặt mình là việc nhỏ nhưng lại sợ người ta hôn lên áo con gái mình khi chỉ có riêng họ với nhau. Trong khi suy nghĩ lại về sự quá đáng của những châm ngôn của chúng ta, bao giờ chúng ta cũng hy sinh cái đức hạnh chân chính của người đàn bà cho sự đoan trang hợp lẽ, tôi mới hiểu được vì sao mà trái tim càng hư hỏng thì lời nói cửa miệng lại càng đoan chính hơn; và tại sao cách hành xử càng đúng đắn hơn khi những con người có cách hành xử đó càng gian dối.

Nhân dịp này trong khi đi sâu tìm hiểu tấm lòng Émile về những bổn phận mà lẽ ra phải sớm buộc anh phải theo, tôi nảy ra một suy nghĩ mới, có thể là nó tạo nên danh giá hơn cả cho Sophie, tuy nhiên tôi hết sức tránh không nói cho người yêu của cô biết; đó là tôi thấy rõ cái kiêu hãnh vô tình mà người ta chê trách cô chỉ là sự thận trọng khôn ngoan để tự mình đề phòng chính mình. Vì có điều khổ tâm là tự cảm thấy mình có một tố chất dễ bùng phát, cô e ngại cái tia lửa đầu tiên và hết sức lánh xa nó. Không phải vì  kiêu hãnh mà cô nghiêm khắc, đó là vì tự đánh giá mình thấp. Cô có với Émile một thế lực mà cô sợ rằng không có đối với chính mình; cô dùng cái nọ để chống lại cái kia. Nếu cô tự tin hơn thì cô sẽ bớt kiêu hãnh đi nhiều. Hãy tước bỏ riêng một điểm này thôi thì hỏi rằng ở đời này có cô gái nào là dễ tính hơn và dịu dàng hơn chứ? Có ai là người chịu đựng sự mếch lòng được kiên trì hơn? Có ai sợ làm mếch lòng người khác hơn, có ai là người ít tham vọng hơn về mọi mặt ngoài đức hạnh? Lại còn không phải vì đức hạnh mà cô kiêu hãnh, cô chỉ kiêu hãnh để bảo vệ đức hạnh mà thôi, và khi cô có thể phó mình được cho khuynh hướng của lòng mình mà không mạo hiểm thì cô thậm chí còn chiều chuộng người yêu mình. Nhưng bà mẹ thận trọng của cô không thuật tất cả các chi tiết đó ngay cả với cha cô nữa, đàn ông không nên biết tất cả mọi chuyện.

Không những cô có vẻ kiêu hãnh về người tình của mình, mà nhân việc này cô còn trở nên nhã nhặn hơn và bớt khó tính với tất cả mọi người, có lẽ chỉ trừ riêng người gây ra sự thay đổi ấy. Ý thức về tính độc lập không còn làm tấm lòng cao quý của cô phấn khích nữa. Bằng sự khiêm nhường cô đạt tới một chiến thắng mà cô trả giá bằng tự do của mình. Cô có thái độ bớt tự do hơn và lối nói e dè hơn từ khi cô không còn nghe thấy từ người tình mà không đỏ mặt nữa; nhưng sự thỏa mãn lại lộ ra ở sự bối rối, và sự xấu hổ này tự nó không phải là một tình cảm tai hại, nhất là với những chàng trẻ tuổi đến bất ngờ thì sự thay đổi cách hành xử của cô được thấy rõ nhất. Từ khi cô không còn sợ những chàng đó nữa, thì sự thận trọng cực kỳ đối với họ được nới lỏng ra nhiều. Đã dứt khoát trong sự lựa chọn của mình, cô chẳng ngần ngại tỏ ra duyên dáng với những người dưng, bớt xét nét hơn về tài cán của họ từ khi cô không còn quan tâm gì đến chuyện ấy nữa, bao giờ cô cũng thấy họ khá là dễ thương vì đó là những con người đối với cô mãi mãi chẳng có vai trò gì.

Nếu tình yêu chân chính có thể cứ dùng thói làm dáng, thì tôi cũng thấy có vài dấu vết của việc này trong cung cách ứng xừ của Sophie đối với những người kia khi có sự hiện diện người yêu của mình. Cứ như thể cô vẫn chưa bằng lòng với mối đam mê dữ dội mà cô gây ra bằng sự pha trộn tuyệt khéo sự dè dặt với sự ngọt ngào, cô còn chịu khó khêu gợi thêm cho chính cái đam mê ấy bằng một chút băn khoăn; cứ như thế bằng cách cố ý làm cho những ông khách trẻ tuổi của mình vui lên, cô dành những vẻ kiều diễm trong sự vui vẻ mà cô không dám có với Émile để làm cho anh phải băn khoăn dằn vặt: Nhưng Sophie quá chăm chú, quá nhân hậu, quá đúng đắn nên chúng làm anh phải băn khoăn dằn vặt thực sự. Để làm dịu đi sự khêu gợi nguy hiểm này, tình yêu và sự trinh bạch thay cho sự thận trọng nơi cô: Cô biết cách làm cho anh lo ngại và làm cho anh yên tâm thật kịp thời đúng lúc; và nếu như có đôi khi cô làm anh lo lắng thì cũng chẳng bao giờ cô làm anh buồn. Chúng ta hãy lượng thứ cho nỗi ưu tư mà cô gây ra cho người cô yêu vì cô cứ ngại rằng cô chưa bao giờ ràng buộc được anh đủ chặt chẽ.

Nhưng tiểu xảo này sẽ gây được hiệu quả gì với Émile? Anh ta sẽ ghen chăng? Hay là anh ta không ghen? Điều đó thì còn phải xét: Bởi vì những sự lạc đề như thế cũng nằm trong mục tiêu của cuốn sách này và không xa rời mấy chủ đề của tôi.

Tôi đã vạch rõ ở phần trên, trong những chuyện chỉ liên quan tới dư luận thì nỗi đam mê này thâm nhập lòng người đàn ông như thế nào. Nhưng trong tình yêu lại là chuyện khác; khi đó thói ghen tuông có vẻ gắn bó quá gần gũi với tự nhiên, thành thử ta rất khó tin rằng nó không xảy đến và ngay cả ví dụ về các động vật, mà rất nhiều con ghen đến cuồng nộ, dường như xác lập cảm giác đối nghịch không bắt bẻ được. Liệu có phải dư luận của những người đàn ông dạy cho các chú gà trống xé xác nhau ra từng mảnh, và cho các chú bò rừng húc nhau cho đến chết hay không?

Sự oán ghét đối với mọi thứ quấy rối và chống lại các niềm vui thích của chúng ta là một tình cảm tự nhiên, điều đó là không sao chối cãi được. Cho đến một điểm nào đó thì lòng ham muốn được sở hữu độc tôn cái làm chúng ta yêu thích vẫn còn ở trong cùng trường hợp này. Nhưng khi lòng ham muốn này đã trở thành đam mê, biến thành sự cuồng nhiệt hay biến thành một sự tưởng tượng ngông cuồng đa nghi và ưu uất được gọi là sự ghen tuông, thì lúc đó lại là chuyện khác, cái dục vọng này có thể là tự nhiên hoặc không tự nhiên; cần phải phân biệt rõ.

Ví dụ rút ra từ các loài vật nói ở phần trên đã được xem xét trong Bàn về sự bất bình đẳng; và bây giờ khi ngẫm lại chuyện này một lần nữa, tôi thấy sự xem xét trên đủ vững vàng để dám nhắc cho độc giả tham khảo. Tôi chỉ thêm vào những sự phân định mà tôi thực hiện trong tác phẩm rằng thói ghen tuông xuất phát từ tự nhiên thì gắn bó rất nhiều với sức mạnh của giới tính và khi sức mạnh ấy là hoặc có vẻ là vô giới hạn thì sự ghen tuông đến tới đỉnh điểm, bởi vì lúc đó con đực lấy nhu cầu của mình mà do quyền lực, bao giờ cũng chỉ có thể nhìn một con đực khác như một kẻ cạnh tranh quấy rầy. Trong cùng những giống loài thì những con cái bao giờ cũng tuân theo kẻ đến trước, chỉ thuộc về những con đực bằng cái quyền chinh phục, và gây ra giữa những con đực các cuộc tranh chấp không sao chấm dứt được.

Trái lại ở những loài mà một con đực kết phối với một con cái, ở đó việc giao phối tạo nên một thứ ràng buộc đạo đức, một kiểu hôn nhân, thì con cái do sự lựa chọn của nó mà thuộc về con đực mà nó hiến thân, thường thường cự tuyệt mọi con đực khác; và con đực vì lấy sự quyến luyến ưu đãi này làm đảm bảo cho sự trung thành của con cái, nên cũng bớt lo ngại hơn khi nhìn thấy những con đực khác, và sống hòa mục hơn với chúng. Trong những loài này thì con đực chia sẻ phần chăm sóc con cái; và do một trong những quy luật tự nhiên mà người ta không sao quan sát mà không động lòng cho được, dường như con cái cũng quyến luyến với con bố như với các con của nó.

Thế thì để xét kỹ loài người trong sự đơn giản nguyên sơ của nó, ta thật dễ dàng nhận thấy rằng do sức mạnh hạn chế của con đực và do mức độ vừa phải trong dục vọng của nó, nó được tự nhiên phú cho để bằng lòng với một con cái duy nhất; điều đó được xác nhận bằng sự tương đương về số lượng các cá thể của hai giới, ít nhất là trong các miền của chúng ta; sự tương đương này không diễn ra ở những loài mà sức mạnh lớn nhất của các con đực kết phối nhiều con cái vào một con đực duy nhất. Tuy rằng người đàn ông không ấp trứng như con chim bồ câu và cũng chẳng có vú để mà cho con bú, thì về phương diện này anh ta thuộc loài bốn chân, những đứa trẻ bò và yếu đuối rất lâu, thành thử người mẹ và những đứa con khó lòng bỏ qua được sự quyến luyến của người cha, và những chăm sóc là hiệu quả của tình quyến luyến đó.

Vậy nên, mọi điều quan sát đều góp vào để chứng minh rằng sự ghen tuông cực điểm của những con đực, trong một số loài động vật, không hề có gì hết để kết luận cho con người; và việc loại trừ ngay cả các vùng khí hậu xích đạo nơi chế độ đa thê đã được thiết lập, chỉ làm cho nguyên tắc được chấp nhận nhiều hơn, bởi đàn bà đông hơn mà gây nên sự phòng ngừa mang tính chuyên chế của những người chồng, và chính ý thức về sự yếu đuối của mình buộc người đàn ông phải dùng đến sự câu thúc để khéo léo lẩn tránh những quy luật của tự nhiên.

Ở chúng ta, nơi cũng những quy luật ấy ít bị lẩn tránh hơn, lại tồn tại trong một nghĩa trái ngược và khả ố hơn, thói ghen tuông có động cơ trong những đam mê mang tính xã hội hơn là trong bản năng nguyên sơ. Trong phần lớn các mối quan hệ tán tỉnh, người đang yêu căm ghét những kẻ tình địch hơn nhiều so với yêu cô nhân tình của mình, nếu như anh ta có sợ không phải là kẻ độc nhất được chiếu cố, thì đó là hiệu quả của lòng tự ái mà tôi đã vạch ra nguồn gốc, và lòng tự cao tự đại ở anh ta bị tổn hại nhiều hơn là tình yêu. Vả chăng những thể chế vụng về của chúng ta đã làm cho đàn bà trở nên quá ư dối trá^[302], và đã làm những thèm muốn của họ cháy bùng thành thử người ta ít có thể tin vào sự quyến luyến được chứng tỏ rõ nhất của họ và họ không còn có thể lộ rõ sự ưu ái để ta được yên lòng về nỗi lo sợ các đối thủ cạnh tranh.

Đối với tình yêu chân chính thì lại lại chuyện khác. Tôi đã vạch ra trong bài viết nói trên rằng tình cảm này không phải là tự nhiên như người ta nghĩ; và đúng là có sự khác biệt giữa cái thói quen dịu ngọt làm cho người đàn ông quyến luyến với cô bạn tình, với cái khát khao vô độ làm say đắm anh ta do những nét quyến rũ hư ảo của một đối tượng mà anh ta không còn nhìn thấy thực sự là như thế nào. Nỗi đam mê này chỉ biểu lộ sự tương khắc và thiên ái, chuyện này chỉ khác sự tự cao tự đại ở chỗ sự tự cao tự đại do đòi hỏi tất cả mà chúng thuận cho bất cứ cái gì, nên luôn luôn bất công.; trong khi tình yêu thì đòi hỏi thế nào cho thế ấy, tự nó là một tình cảm công bằng vô tư. Vả chăng tình yêu càng khó tính thì càng hay cả tin: Chính cái ảo tưởng gây nên tình yêu lại làm cho tình yêu dễ bị thuyết phục. Nếu tình yêu là áy náy không yên, thì lòng quý trọng lại đầy tin cậy và chẳng bao giờ tình yêu mà không có lòng quý trọng lại tồn tại được trong một tấm lòng ngay thẳng, bởi vì chẳng ai lại chỉ yêu ở người mình yêu những phẩm chất mà mình trọng thị.

Tất cả những điều này đã được trình bày thật tỏ tường để người ta có thể nói chắc là Émile sẽ có thể mắc phải loại ghen tuông nào; bởi chính vì niềm đam mê ấy vừa mới có một mầm mống trong lòng người, duy chi có giáo dục mới quy định được hình dạng của nó mà thôi. Émile đang yêu và ghen tuông sẽ không hề giận dữ, ghen bóng ghen gió, đa nghi, mà tế nhị, nhạy cảm và nhút nhát; anh ta sẽ hay lo sợ hơn là nổi cáu; anh sẽ chú tâm vào chinh phục người yêu của mình hơn là đe dọa đối thủ, anh ta sẽ gạt hẳn đi, nếu có thể như gạt một vật cản, mà không căm ghét hắn như một kẻ thù; nếu anh có căm ghét hắn, thì điều đó sẽ không phải vì hắn táo tợn tranh giành với anh một trái tim mà anh hùng đeo đuổi và hy vọng, mà vì cái nguy cơ có thực khiến anh có thể mất trái tim ấy; lòng kiêu hãnh vô căn cứ của anh không hề nổi cáu một cách ngu ngốc vì người ta dám lao vào cạnh tranh với anh; vì hiểu rằng cái quyền được yêu thích hơn chỉ duy nhất được căn cứ vào tài cán, và vinh dự là ở trong sự thành công, cho nên anh sẽ tăng sự chăm sóc lên bội phần để trở nên đáng yêu, và chắc chắn anh sẽ thành công. Cô Sophie nhân hậu, trong khi chọc tức người yêu của mình bằng vài mối lo, sẽ biết rõ cách xử lý chúng như thế nào, biết đền bù lại cho anh về chuyện ấy; và các đối thủ cạnh tranh chỉ phải chịu đựng để thử thách lòng chung thủy của anh nên chẳng mấy chốc mà bị tách ra.

Nhưng tôi cảm thấy mình bị lôi cuốn về đâu thế này? Ôi Émile, con đã ra sao? Liệu ta có thể nhận ra người học trò của ta trong con không? Ta thấy con sa sút biết bao! Đâu là chàng trai đã được đào tạo nghiêm ngặt đến thế, một người đã không sợ gì những khắc nghiệt của thời tiết các mùa, đã đem thân thể mình lao vào những việc lao động nặng nhọc nhất, đã đem tâm hồn mình phó mặc cho riêng những quy luật, nơi không để cho những thành kiến, những đam mê lọt vào được; con người chỉ yêu sự thật, chỉ theo lẽ phải, và chẳng thiết cái gì không phải là mình? Bây giờ thì bị cuộc sống rảnh rỗi làm mềm yếu đi, anh ta để cho những người đàn bà điều khiển, những bận rộn của anh ta là các cuộc vui của họ, ý muốn của họ là luật lệ anh ta phải theo; một thiếu nữ là kẻ quyết định số phận của anh ta; anh ta luồn cúi và chịu khuất phục trước cô ta; chàng Émile nghiêm trang đang là đồ chơi của một đứa trẻ!

Sự đổi cảnh trong cuộc đời là như thế đấy: mỗi độ tuổi có những động lực của nó để làm cho nó chuyển động; nhưng con người thì luôn luôn vẫn cứ như thế. Vào năm lên mười, anh ta bị bánh ngọt dẫn dắt, năm hai mươi tuổi thì bị người yêu, năm ba mươi tuổi thì bị những khoái lạc, năm bốn mươi thì bịnhững tham vọng, đến năm năm mươi thì bị thói keo kiệt: Thế khi nào anh ta chỉ chạy theo sự hiền minh mà thôi? Sung sướng thay cho kẻ nào được người ta đưa tới tình trạng đó dù rằng trái ý hắn! Bất chấp kẻ hướng dẫn là ai, miễn là y đưa được hơn đến đích bản thân các bậc anh hùng, những người hiền minh đã phải góp phần cống hiến ấy cho sự yếu đuối của con người; và con người mà những ngón tay từng làm gãy những con quay kéo sợi chẳng vì thế mà kém là bậc vĩ nhân.

Quý vị mà muốn cho hiệu quả của một việc giáo dục tốt đẹp trải ra suốt cả đời người, thì xin hãy kéo dài việc duy trì những thói quen tốt của tuổi thơ suốt thời thanh niên; và, khi học trò của quý vị đã trưởng thành như anh ta phải thế, xin hãy làm sao cho anh ta được như thế mãi trong mọi lúc. Đó là sự hoàn thiện cuối cùng mà quý vị còn phải lo cho tạo phẩm của mình. Nhất là chính vì thế mà cần phải đặt một vị sư phó bên cạnh các chàng trai; bởi ngoài ra ít phải e ngại rằng các anh chàng không biết yêu đương nếu không có ông ta chỉ bảo cho. Điều lầm lẫn của các ông giáo tiểu học, nhất là những người cha, đó là họ cho rằng lối sống này thì loại trừ lối sống khác, và ngay khi người ta vừa mới trưởng thành là phải từ bỏ hết những gì người ta đã làm lúc còn nhỏ.

Nếu đã thế thì còn chăm sóc tuổi thơ làm gì, bởi vì có tạo ra được tập quán dù tốt hay xấu thì người ta cũng sẽ làm cho nó phải tan biến đi cùng với thời thơ ấu và trong khi theo những lối sống hoàn toàn khác hẳn, thì người ta cũng sẽ tất yếu phải dùng những phương thức khác để suy nghĩ.