Phi cơ bay đi rồi, Robert Jordan và Primitivo nghe tiếng súng bắt đầu nổ vang trở lại và họ có cảm tưởng tim họ bắt đầu đập mạnh trong giây phút đó. Một vầng khói đùn lên ở trên phòng tuyến sau cùng trông thấy được của vùng cao nguyên, và các chiếc phi cơ chỉ còn là ba đốm đen nhỏ dần trên nền trời rộng.

– Có thể chúng dội bom xuống đội kỵ binh của chúng mà không đụng gì tới Sordo và người của ông ta – Robert Jordan nghĩ thầm – Những chiếc phi cơ quỷ vật kia chúng gây khiếp đảm thôi chớ không giết các đồng chí bao giờ.

– Trận đánh vẫn tiếp tục. – Primitivo nói, hắn đang lắng tai nghe súng nổ ác liệt. Hắn nhăn mặt mỗi lần có tiếng bom gầm thét và bây giờ thì hắn đang liếm đôi môi khô ran của hắn.

– Tại sao không? – Robert Jordan nói – Những thứ đó không hề giết được ai.

Loạt đạn ngừng hẳn. Người ta không còn nghe một tiếng nổ nào nữa. Tiếng nổ từ khẩu súng lục của tên trung úy Berrendo không vọng xa bao nhiêu.

Khi loạt đạn im bặt, thoạt đầu chàng không lo lắng gì. Nhưng trong niềm im lặng kéo dài, chàng nghe như có một cảm giác trống trải trong dạ dày của mình. Tiếp theo chàng nghe tiếng lựu đạn nổ và tim chàng nhói lên trong khoảnh khắc. Sau cùng tất cả lại trở nên lặng thinh như tờ. Niềm im lặng kéo dài, chàng biết ngay là mọi sự đã xong xuôi.

Maria từ trại tới, nàng đem lên một cái nồi sắt đung món thỏ nấu rượu với nấm quyện trong một lớp nước sốt dày, một cái giỏ bánh mì, một vò rượu, bốn cái dĩa thiếc, hai cái tách và bốn cái muỗng. Nàng dừng lại cạnh khẩu súng máy và bày ra hai dĩa cho Angustin và Eladio, người thay chỗ cho Anselmo, nàng trao bánh mì cho họ, mở nút vò và rót đầy hai ly rượu.

Robert Jordan đã nhìn nàng nhẹ nhàng bước lên dốc, đến trạm quan sát của chàng, vai mang giỏ, tay bưng nồi, cái đầu cạo trọc của nàng sáng lên trong ánh nắng. Chàng bước xuống để gặp nàng, bưng nồi giùm nàng và giúp nàng leo lên tảng đá sau cùng.

– Máy bay làm gì vậy? – Nàng hỏi, đôi mắt sợ sệt.

– Chúng dội bom xuống nhóm Sordo. – Chàng dở nắp nồi và múc thịt vào một cái dĩa.

– Vẫn đánh nhau à?

– Không. Xong rồi.

– Ồ! – Nàng kêu lên và bậm môi ngước nhìn xa xa.

– Tôi không đói. – Primitivo nói.

– Dù sao nên ăn đi. – Robert Jordan bảo hắn.

– Tôi không thể nào nuốt vô thứ gì được.

– Uống một ngụm cái này đi, ông bạn – Robert Jordan nói vừa trao cho hắn – Rồi sau đó hãy ăn.

– Câu chuyện Sordo làm mất ngon – Primitivo nói – Đồng chí ăn đi. Còn tôi, tôi không đói.

Maria đến bên hắn, choàng tay ôm cổ hắn và hôn hắn.

– Ăn đi, ông bạn – Nàng nói – Cần phải giữ gìn sức khỏe.

Primitivo quay đi. Hắn cầm vò rượu, ngửa mặt, uống từ từ một ngụm rượu rồi nuốt ục vào tận cổ họng. Đoạn hắn múc thịt vào dĩa và bắt đầu ăn.

Robert Jordan nhìn Maria, gật đầu. Nàng ngồi xuống bên chàng và choàng tay ôm vai chàng. Mỗi người đều biết cảm nghĩ của nhau và họ giữ yên như vậy, ngồi sát bên nhau. Robert Jordan ăn món thỏ, thong thả thưởng thức hương vị của những chiếc nấm và lặng lẽ uống.

– Em có thể ở lại đây nếu em thích, guapa ạ! – Chàng nói, một chập sau khi nồi đã cạn.

– Không – Nàng nói – Em phải đi gặp Pilar.

– Em có thể ở đây được mà. Bây giờ thì không có chuyện gì xảy ra đâu.

– Không. Em phải đi gặp Pilar. Chị đã bắt đầu dạy em.

– Bà ta làm gì?

– Dạy em – Nàng mỉm cười với chàng đoạn ôm chàng hôn – Anh chưa nghe nói tới việc giáo dục tôn giáo bao giờ à? (Nàng đỏ mặt). Một cái gì gần như vậy (Nàng lại đỏ mặt). Nhưng lại khác.

– Thôi em đi học đi. – Chàng nói và vuốt ve lên đầu nàng. Nàng lại mỉm cười với chàng và quay sang Primitivo: “Đồng chí có cần gì ở dưới đó không?”

– Không, cô bé ạ. – Hắn nói. Người ta thấy rõ là hắn chưa hoàn hồn lại.

– Salud, ông bạn. – Nàng bảo hắn.

– Nghe này – Primitivo nói – Tôi không sợ chết nhưng để bọn họ lẻ loi như vậy thì… – Giọng nói hắn dứt khoảng.

– Không còn cách lựa chọn nào khác. – Robert Jordan bảo hắn.

– Tôi biết. Nhưng ngay trong hoàn cảnh đó.

– Không cách nào khác. Bây giờ tốt hơn đừng bàn chuyện đó nữa.

– Xong rồi. Nhưng bọn họ lẻ loi, không có sự trợ giúp nào của bọn ta….

– Tốt hơn đừng nói chuyện đó nữa. Còn em, guapa, lo đi học đi.

Chàng nhìn nàng băng qua những tảng đá bước xuống. Chàng ngồi như thế khá lâu, vừa nghĩ ngợi vừa quan sát các triền đồi.

Primitivo nói nhưng chàng không đáp lại. Trời nóng dữ nhưng chàng vẫn không để tâm lưu ý, chàng vẫn nhìn những triền dốc của ngọn đồi và những cụm thông lớn trên cao. Một tiếng đồng hồ đã trôi qua và mặt trời đã lên cao ở phía trái chàng khi chàng trông thấy chúng ở triền dốc và chàng cầm ống dòm lên. Chàng trông thấy hai hàng người ngựa đang di chuyển dưới mắt chàng. Trong khi quan sát, chàng nghe mồ hôi dầm dề dưới hai bên nách. Một người đàn ông cưỡi ngựa dẫn đầu. Tiếp theo là những tên kỵ mã khác. Tiếp theo là những con ngựa không có người cưỡi với những bọc nặng cột ngang trên yên. Tiếp theo nữa là hai tên kỵ mã khác. Theo sau là những tên bị thương ngồi trên lưng ngựa với những tên đi bộ vây quanh. Sau cùng là những tên kỵ mã khác nữa khép chặt đoàn quân.

Robert Jordan nhìn bọn chúng xuống triền dốc và khuất mất trong rừng cây. Trong khoảng cách đó, chàng không thể trông rõ cái bọc cột chặt trên yên một con ngựa, quấn tròn trong một lớp poncho, cột từng đoạn và ở hai đầu, nó phồng lên từng khoảng giữa hai mối cột. Cái bọc vắt ngang qua yên, hai đầu cột vào bàn đạp ngựa. Cạnh gánh nặng đó là khẩu súng máy của Sordo, buộc vào yên ngựa, ngạo nghễ dựng lên.

Tên trung úy Berrendo cuỡi ngựa dẫn đầu đoàn quân không ra vẻ tự phụ chút nào. Hắn chỉ nghe một cảm giác trống trải sau những phút hành động. Hắn nghĩ: cắt đầu người là điều dã man. Nhưng phải làm thế nào để chứng minh và nhận diện. Việc này có thể phiền phức đây, ai biết được? Chuyện cắt đầu người này có thể sẽ làm cho họ động lòng. Những cũng có nhiều kẻ khoái những cái này. Có thể họ sẽ gởi tất cả những đầu người về Burgos. Chuyện dã man thật. Phi cơ thì muchos. Nhiều. Quá nhiều. Nhưng chúng ta có thể làm tất cả việc đó và gần như không thất bại được, với một khẩu súng cối. Hai con la để chuyên chở đạn dược và một con chở mỗi bên yên một khẩu súng cối. Một đạo quân giản tiện làm sao! Với hỏa lực của những võ khí tự động. Và thêm một con la nữa. Không. Hai con. Để chuyên chở quân nhu. Thế là đủ, hắn nghĩ. Không còn kỵ binh nữa. Đủ rồi. Mày tự tạo lấy một quân đội. Chẳng bao lâu nữa, mày cần phải có một khẩu sơn pháo.

Đoạn hắn nghĩ tới Julian đã chết trên đồi, giờ đây đã chết, thân thể buộc trên lưng con ngựa đang đi đầu.

Hắn bắt đầu thì thầm: “Kính mừng Đức Thánh Mẫu từ bi. Mẹ là sự sống dịu dàng là hy vọng của con. Chúng con hướng về mẹ, khóc than trong thung lũng nước mắt này”.

Hắn tiếp tục cầu nguyện. Những móng chân ngựa thong dong dẫm trên những xác lá thông, ánh sáng lọc qua, rọi xuống thành từng đốm giữa những thân cây trông giống như những thanh cột trong một giáo đường, và trong khi cầu nguyện, hắn đưa mắt nhìn đám tiền thám của hắn đang đi ở phía trước xuyên qua những hàng cây.

Hắn ra khỏi khu rừng, đi lần trên con đường đất vàng dẫn tới La Granja, những bước chân ngựa làm tung một vầng bụi mù vây phủ lấy đoàn người, bám đầy lên những xác chết buộc vắt ngang qua những yên ngựa, bám đầy lên những người bị thương và những người đi bộ cạnh đó đang tiến bước trong vùng không khí ngầu đục.

Chính trong vùng bụi mù mịt đó Anselmo đã trông thấy bọn chúng đi qua.

Lão ta đếm những người chết, những người bị thương và nhận ra khẩu súng máy của Sordo. Lão không biết chúng đựng gì trong cái ba lô quấn trong lớp poncho. Cái ba lô đó vồng lên ở hai bên hông con ngựa theo nhịp đong đưa của bàn đạp ngựa. Nhưng trên đường về khi băng qua ngọn đồi trong đêm tối nơi Sordo đã thất trận, lão biết ngay vật gì quấn trong poncho.

Trong bóng tối lão không thể nhận ra những ai hiên diện trên đồi…. Nhưng lão đếm những xác chết đoạn băng qua những ngọn đồi trở về trại của Pablo.

Lão ta bước đi như thế, trong đêm tối, với một nỗi sợ hãi làm cho lòng lão lạnh cóng kể từ lúc lão khám phá những hố bom trên đồi, trông thấy sự việc xảy ra ở đó, lão đánh đuổi khỏi đầu óc mình tất cả những ý nghĩ liên quan tới cuộc phiêu lưu ngày mai. Lão bước đi nhanh hơn để mang tin về. Và vừa bước đi, lão vừa cầu nguyện cho Sordo và tất cả những người trong nhóm của ông ta. Từ khi có chiến tranh, đó là lần đầu tiên lão cầu nguyện.

Đức Mẹ vô cùng từ bi, vô cùng dịu dàng, vô cùng bao dung, lão cầu nguyện.

Nhưng lão không thể không nghĩ tới ngày mai. Và lão nhủ thầm, tôi sẽ làm đúng những gì chàng Inglés bảo tôi làm, đúng như cách hắn bảo tôi làm. Nhưng mà Chúa ơi ước gì tôi được ở gần bên hắn và những lời chỉ bảo của hắn được sáng sủa rõ ràng, bởi tôi không tin mình có thể tự chủ được dưới những trận mưa bom. Chúa ơi, hãy giúp con, ngày mai hãy giúp con xử trí như một con người phải xử trí đúng vào giờ phút sau cùng của nó. Chúa ơi, hãy giúp con hiểu rõ điều con sẽ làm. Chúa ơi, hãy giúp con làm chủ được đôi chân để khỏi phải chạy một cách nhục nhã. Chúa ơi, hãy giúp con xử trí như một con người trong những giờ phút chiến đấu vào ngày mai. Con cầu cứu tới Ngài, con xin Ngài chấp thuận cứu giúp con, bởi Ngài hiểu rõ là con sẽ không cầu xin nếu đây không phải trường hợp hệ trọng và con sẽ không bao giờ xin Ngài điều gì nữa.

Lão tiếp tục bước một mình trong bóng tối, bây giờ lão cảm thấy đỡ hơn sau khi đã cầu nguyện và lão chắc chắn mình sẽ xử trí một cách tốt đẹp. Lão vừa bước xuống vừa cầu nguyện cho những người của Sordo. Chẳng bao lâu lão bước tới trạm canh cao nhứt, nơi Fernando kêu lão dừng lại.

– Tôi đây mà – Lão đáp – Anselmo đây.

– Được rồi. – Fernando bảo.

– Đồng chí biết chuyện gì xảy ra cho Sordo chưa? – Anselmo hỏi Fernando, cả hai cùng đứng bên những tảng đá lớn.

– Sao không? – Fernando nói – Pablo đã kể cho bọn này nghe rồi.

– Hắn lên đó à?

– Sao không? – Fernando lặp lại – Bọn phát xít dã man thật! Cần phải giải phóng nước Tây Ban Nha khỏi tay bọn dã man đó. – Hắn ngừng lời đoạn nói tiếp bằng một giọng cay đắng – Chúng không biết phẩm giá là gì cả.

Anselmo mỉm cười trong bóng tối. Trong một tiếng đồng hồ trước đây, lão không nghĩ là mình còn có thể cười được bao giờ nữa. Cái tên Fernando này tuyệt quá, lão nghĩ thầm.

– Ừ – Lão nói với Fernando – Phải dạy dỗ chúng. Phải đoạt máy bay, vũ khí tự động, xe tăng, pháo binh của bọn chúng và dạy cho chúng bài học về phẩm giá.

– Đúng – Fernando nói – Tôi rất khoái thấy đồng chí đồng ý với tôi.

Anselmo để hắn đứng đó, một mình với ý nghĩ về phẩm giá con người và bước xuống, đi về phía hang.