Bao giờ người ta cũng thấy những người trẻ tuổi uyên bác về những khoản này, mà chúng hiểu được làm thế nào họ trở thành như vậy, họ không thể trở nên như vậy mà lại không chịu tác hại. Sự giảng giải thiếu thận trọng này, do không thể nào có được một mục tiêu đúng đắn, ít ra là làm ô uế sự tưởng tượng của những kẻ được “thụ giáo”, làm cho chúng sẵn sàng theo các thói hư tật xấu của những kẻ dạy những chuyện lõi đời ấy. Như thế chưa phải là đã hết, những người đầy tớ cũng đem những chuyện như thế tuồn vào tâm trí đứa trẻ để chiếm lòng tin, làm cho đứa bé xem người thầy trông nom nó như một nhân vật tẻ nhạt và hay quấy rầy; và một trong những chủ đề ưa thích của những cuộc chuyện trò bí mật giữa đầy tớ với cậu chủ nhỏ là nói xấu ông ta. Khi người học trò lâm vào tình cảnh này thì ông thầy có thể rút lui, ông ta không còn làm gì hơn được.

Nhưng tại sao đứa bé lại chọn cho mình những bạn tri kỷ riêng tư? Bao giờ cũng là tại sự chuyên chế của những người trông nom nó. Tại sao nó lại giấu giếm họ, khi chẳng ai bắt nó phải giấu giếm? Tại sao nó lại cứ phàn nàn về họ khi mà chẳng có gì là đáng để phàn nàn? Dĩ nhiên họ là những bạn tâm phúc đầu tiên của nó, người ta thấy qua sự hấp tấp nói ra với họ cái mà nó đang suy nghĩ, rằng nó mới chỉ nghĩ về điều đó được nửa vời cho đến lúc nó nói ra điều đó với các gia sư của mình. Phải kể như nếu đứa trẻ không sợ bị thuyết giáo dài dòng hay bị quở trách thì bao giờ nó cũng nói ra mọi chuyện với bạn, và người ta cũng sẽ chẳng hề dám thổ lộ với nó điều gì mà nó không được nói với bạn vì người ta sẽ tin chắc hoàn toàn rằng nó sẽ chẳng hề giấu gì bạn đâu.

Điều làm cho tôi tin chắc nhất vào phương pháp của tôi là: Khi theo dõi chính xác các hiệu quả của nó tôi không thấy có tình huống nào trong cuộc sống của cậu học trò của mình là không để lại cho tôi một vài hình ảnh dễ chịu của cậu. Ngay cả lúc cậu ta bị lôi cuốn theo những quá khích của khí chất và lúc ấy vùng vẫy chống lại bàn tay giữ cậu lại, cậu ta giãy giụa và bắt đầu thoát khỏi tôi, thì tôi vẫn còn nhận ra trong sự khuấy động, trong sự phát khùng của cậu ta có sự giản dị nguyên sơ của cậu; tấm lòng cậu cũng trong trắng như thân thể cậu, không biết cách che đậy thói xấu; cả sự quở trách lẫn sự khinh miệt không làm được cho cậu ta trở nên hèn nhát; không khi nào sự sợ hãi hèn hạ lại dạy được cho cậu phải che đậy, giấu giếm. Cậu có hoàn toàn sự vô ý của tính ngây thơ, cậu hồn nhiên không chút ngại ngần; cậu còn chưa biết cả lừa dối là để làm gì. Không một hoạt động nào diễn ra trong tâm hồn cậu mà miệng cậu hay đôi mắt cậu lại không nói ra điều đó; và thường là các tình cảm mà cậu trải nghiệm thì tôi lại biết sớm hơn cả cậu.

Chừng nào mà cậu còn mở rộng lòng mình với tôi như thế, còn thích nói với tôi điều mà cậu cảm nhận được, thì tôi chẳng có gì phải sợ, hiểm họa còn chưa đến gần; nhưng nếu cậu trở nên nhút nhát hơn, dè chừng hơn, nếu tôi thấy trong sự giữ gìn ý tứ của cậu ta có cái bối rối đầu tiên của sự hổ thẹn, đó là bản năng đã phát triển, nội dung về cái xấu đã bắt đầu gắn kết vào đó, không còn để lỡ được một lúc nào, và nếu tôi không vội dạy ngay cho cậu thì cậu sẽ học được ngay mà chẳng cần đến tôi.

Có nhiều độc giả, ngay cả trong khi tiếp thu những ý tưởng của tôi, sẽ nghĩ rằng đây chỉ là nói về một cuộc trò chuyện tình cờ với chàng trai, và mọi sự thì đã rồi. Ồ! Đâu có phải là lòng người kiềm chế như vậy. Điều mà ta nói chung có nghĩa lý gì nếu ta không chuẩn bị thời điểm mà nói ra. Trước khi gieo hạt, phải cày bừa đã: Hạt giống đức hạnh mọc lên khó khăn; phải có những sửa soạn rất lâu để làm cho nó bén rễ. Một trong các sự việc khiến cho các lời thuyết giáo trở thành vô bổ nhất là ở chỗ người ta thuyết giáo cho tất cả mà người như nhau không hề phân biệt và không hề lựa chọn. Làm sao mà người ta có thể nghĩ rằng cùng một bài thuyết giáo lại có thể là phù hợp với bấy nhiêu thính giả có mức độ sẵn sàng quá khác nhau, có đầu óc, tính tình, lứa tuổi, giới tính, tâm trạng và ý kiến quá khác nhau? Ở đây chẳng thể nào có được lấy hai người có thể phù hợp với điều mà người ta đem nói cho tất cả mọi người cùng nghe, và mọi mối xúc cảm của chúng ta có quá ít sự hằng định, thành thử có lẽ không có được hai thời điểm trong cuộc đời mỗi con người mà cùng một diễn ngôn lại gây được cho anh ta cùng một ấn tượng như nhau. Hãy phán đoán xem khi các giác quan bốc lửa làm mất lý trí và áp chế ý chí, thì liệu có phải là lúc để nghe những bài học trọng đại của sự khôn ngoan hay không. Vậy đừng bao giờ lý sự với những người trẻ tuổi, ngay cả ở độ tuổi của lý trí, mà đầu tiên bạn lại chưa coi việc làm cho họ có khả năng nghe hiểu được. Phần lớn các lời giảng giải thất bại chủ yếu là do lỗi của các ông thầy hơn là do lỗi của các đệ tử ông giáo gàn và người thầy gần như cùng nói về những sự việc như nhau: Nhưng ông này thì nói bừa bãi với chúng còn ông kia thì chi nói khi ông ta tin chắc vào hiệu quả lời nói của mình.

Như một kẻ mộng du, đi lang thang trong giấc ngủ của mình, vừa bước đi vừa ngủ trên bờ vực thẳm, anh ta sẽ rơi xuống đó nếu bị đột ngột đánh thức; Émile của tôi cũng thế, trong giấc ngủ của sự không hiểu biết, cậu thoát được những hiểm họa mà cậu không nhận biết được gì: Nếu tôi thức tỉnh cậu làm cậu giật mình, cậu sẽ nguy mất. Đầu tiên hãy cố sức đưa cậu rời xa vực thẳm, và rồi mới thức tỉnh cậu để chỉ cho cậu thấy vực đó từ chỗ xa hơn.

Việc đọc sách, sự cô đơn, sự vô công rồi nghề, cuộc sống mềm yếu và ru rú ở trong nhà, việc giao tiếp với phụ nữ và những người trẻ tuổi: Đó là những con đường nguy hiểm mà lứa tuổi của cậu khai thông và những con đường ấy luôn luôn khiến cho cậu ở bên bờ hiểm họa. Chính là bằng các đối tượng nhạy cảm khác mà tôi đánh lừa nhục cảm của cậu, chính bằng cách vạch ra một dòng vận hành khác cho tinh thần mà tôi xoay chuyển tinh thần khỏi dòng vận hành mà cậu bắt đầu lâm vào; chính bằng cách rèn luyện thân thể trong những công việc nặng nhọc mà tôi chặn lại được hoạt động tưởng tượng lôi cuốn cậu đi. Khi mà các cánh tay làm việc thật nhiều, thì óc tưởng tượng nghỉ ngơi; khi thân thể mệt mỏi rã rời, thì trái tim không hề bốc lửa. Sự đề phòng nhạy bén nhất và dễ dàng nhất là dứt cậu ra khỏi các hiểm nguy ở địa phương. Thoạt tiên tôi dẫn cậu ra ngoài các thành phố, tránh xa các đối tượng có thể cám dỗ cậu. Nhưng như thế chưa đủ; liệu có hoang mạc nào, có chỗ ẩn náu nào hoang sơ mà cậu sẽ thoát được khỏi các hình ảnh cứ đeo đuổi cậu? Tránh xa các đối tượng nguy hiểm thật chẳng có nghĩa gì nếu tôi không làm cho cậu xa rời cả những hoài niệm; nếu tôi không tìm ra được nghệ thuật tách cậu ra khỏi mọi thứ, nếu tôi không làm cho cậu tự quên lãng mình đi thì cũng ngang bằng với để mặc cậu trong tình trạng ấy.

Émile biết một nghề, nhưng cái nghề này ở đây không phải là chỗ trông cậy được; cậu yêu nghề nông và am hiểu nó, nhưng nghề nông cũng không đủ cho chúng tôi: Những bận rộn mà cậu biết trở thành một lề thói quen thuộc; trong khi dấn mình vào đó, cứ y như là cậu đang chẳng làm gì hết; cậu nghĩ tới tất cả các chuyện khác; cái đầu và cái tay hành động tách rời nhau. Phải cho cậu một sự bận rộn mới mẻ, nó hấp dẫn cậu bằng cái mới của nó, làm cho cậu cứ ngóng ngóng mong đợi, làm cho cậu vui thích, làm cho cậu chăm chú vào nó, luyện tập nó, một sự bận rộn mà cậu say mê, và cậu dốc toàn tâm ý vào nó. Việc độc nhất mà tôi thấy hội đủ mọi điều kiện này là đi săn. Nếu cuộc săn bao giờ cũng là một thú vui trong sạch, nếu nó phù hợp với người đàn ông, thì bây giờ là lúc phải dùng đến. Émile có mọi điều phải có để đi săn thành công.; cậu khỏe mạnh, khéo léo, kiên nhẫn, không mệt mỏi. Chắc chắn là cậu sẽ có hứng với cuộc luyện tập này; cậu sẽ để tất cả nhiệt tình của lứa tuổi mình vào đó; cậu sẽ ít ra là trong một thời gian mất đi những khuynh hướng nguy hiểm nảy sinh từ cuộc sống ẻo lả. Cuộc săn làm cứng cỏi trái tim cũng như thân thể; nó tập cho người ta quen với máu, với sự tàn nhẫn. Người ta làm cho Diane^[252] thành kẻ thù của tình yêu; và câu chuyện ngụ ngôn thật là đúng: Các bệnh tương tư chỉ phát ra trong sự nhàn tản; một cuộc luyện tập mạnh mẽ xua đi những tình cảm yêu đương. Trong các cánh rừng, trên những cánh đồng, người đang yêu và người đi săn có những cảm xúc khác hẳn nhau, đến nỗi trên cùng những đối tượng như nhau họ lại mang những hình tượng hoàn toàn khác biệt. Những bóng râm tươi mát, những bờ cây trên cánh đồng là chỗ trú êm dịu cho người này thì đối với người kia chỉ là chỗ để hươu nai đến ăn đọt cây những chỗ ẩn nấp của thú săn; ở đấy người này chỉ nghe thấy có tiếng sáo trúc, tiếng họa mi, tiếng chim hót líu lo, người kia lại hình dung ra tiếng kèn săn và tiếng chó săn sủa; người này tưởng tượng ra chỉ có những thần rừng và tiên nữ, người kia lại chỉ thấy có những người cưỡi ngựa theo chó săn, những con chim mồi, và ngựa. Bạn hãy dạo chơi cùng hai loại người này trên cánh đồng, nhờ ở sự khác biệt trong ngôn ngữ của họ mà bạn sẽ biết ngay rằng Trái đất không có một dáng vẻ như nhau đối với họ, và biết rằng diễn biến các ý tưởng của họ cũng khác nhau như sự lựa chọn các thú vui của họ.

Tôi hiểu các sở thích này tập hợp lại được với nhau như thế nào và rốt cuộc người ta tìm được thời gian cho tất cả chúng ra sao. Nhưng các đam mê của tuổi trẻ không phân chia ra như thế: Hãy đưa cho chàng trai một công việc mà anh ta yêu thích và mọi thứ còn lại sẽ mau chóng bị quên lãng. Sự đa dạng của các điều mong muốn xuất phát từ tính đa dạng của các kiến thức, và những thú vui đầu tiên được người ta biết đến đều là những thú vui độc nhất mà người ta kiếm tìm mãi về sau. Tôi không muốn rằng cả tuổi xuân của Émile trôi đi trong sự giết các thú vật, và tôi không đoán chắc ngay cả việc biện hộ được hoàn toàn cho cái đam mê hung dữ này, tôi chỉ cần nó đủ dùng để trì hoãn một đam mê nguy hiểm hơn để làm cho Émile đủ tĩnh tâm mà nghe tôi nói về nó, và giúp tôi có thì giờ để miêu tả nó không khêu gợi nó.

Có những thời kỳ trong đời người được hình thành nên để không bao giờ quên được. Đối với Émile đó là thời kỳ học tập mà tôi nói đến; thời kỳ này phải ảnh hưởng đến toàn bộ những ngày còn lại của cậu. Vậy ta hãy cố gắng để khắc sâu nó vào ký ức của cậu sao cho nó không thể nào bị xóa nhòa đi được. Một trong những sai lầm của thời đại chúng ta là sử dụng lý trí quá trần trụi, cứ làm như con người ta chỉ là tinh thần mà thôi. Trong khi phủ nhận ngôn ngữ của các dấu hiệu để nói với trí tưởng tượng, ta đã mất đi phần sinh động nhất của các ngôn ngữ. ấn tượng về lời nói bao giờ cũng kém, và người ta nói với trái tim bằng cặp mắt nhìn lại tốt hơn nhiều so với bằng tai nghe.

Vì muốn dành cả cho lý luận mà chúng ta quy rút lời giảng của ta thành các từ mà không hề đưa vào hành động. Riêng một mình lý trí không năng động chút nào, đôi khi nó còn trì trệ, ít khi nó  khích lệ, và chẳng bao giờ làm được điều gì ra trò. Bao giờ cũng lý sự là thói nghiện ngập của những đầu óc nhỏ bé. Những tâm hồn mạnh mẽ đúng là có một ngôn ngữ khác; chính là bằng ngôn ngữ ấy mà người ta thuyết phục được và người ta khiến cho phải hành động.

Tôi nhận xét thấy rằng trong những thế kỷ hiện nay, con người ta cứ giữ thói người này chi phối người khác chỉ bằng quyền lực và bằng mối lợi, khác hẳn với những người thời cổ, họ tác động nhiều hơn bằng sự thuyết phục, bằng sự mến mộ về tâm hồn, bởi vì họ không phủ nhận ngôn ngữ của các dấu hiệu. Mọi thỏa ước đều được diễn ra với nghi thức trọng thể để làm cho chúng khó bị vi phạm hơn: Trước khi quyền lực được thiết lập, chư thần là các thẩm phán của loài người; chính là trước thần linh mà các bên làm ra các hiệp ước, những liên kết đồng minh, tuyên bố các lời hứa cam kết của họ; bề mặt Trái đất là cuốn sách bảo tồn các hồ sơ lưu trữ. Những núi đá, những cây cối, những đống đá dùng làm nơi ký kết các hiệp ước này, và trở nên đáng tôn kính với những người hoang dã, đều là từng trang của cuốn sách ấy, luôn luôn được mở ra trước mắt tất cả mọi người. Cái giếng thề, cái giếng của người sinh thời và của người thấu thị, cây sồi cố thụ của Mambré, đống đá làm chứng; đấy là những công trình kỷ niệm thô sơ, nhưng tôn nghiêm của tính chất thần thánh của các hiệp ước; không ai dám xâm phạm vào các đài tưởng niệm đó bằng bàn tay phạm thánh của mình; và lòng tin của con người được bảo đảm vững vàng bởi sự bảo lãnh của các chứng nhân câm nín này, hơn là lòng tin ngày nay được đảm bảo bằng tất cả sự khác nghiệt vô bổ của các luật lệ.

Trong việc cai trị, bộ máy tôn nghiêm của vương quyền bắt thần dân phải kính trọng. Những biểu trưng của tước vị, một ngai vàng, một vương trượng, một áo bào màu tía, một vương miện đối với bách tính là những vật thiêng liêng. Các dấu hiệu được kính trọng đó làm cho dân chúng thành kính trước những người mang các biểu trưng ấy trở thành người được kính trọng: Chẳng cần đến lính tráng, chẳng cần đe dọa, ngay lập tức điều mà người ấy nói ra là đã được tuân thủ rồi. Bây giờ thì người ta thích bãi bỏ những dấu hiệu ấy đi^[253], cái gì xảy đến từ sự miệt thị ấy? Đó là sự uy nghiêm của nhà vua bị xóa nhòa trong lòng mọi người, là vua chúa chỉ còn được tuân thủ nhờ bạo lực của quân đội và là sự kính trọng của thần dân chỉ là vì sợ sự trừng phạt. Vua chúa không còn muốn mang vương miện nữa, các nhân vật tai to mặt lớn cũng chẳng cần đến các biểu trưng cho tước vị của họ; nhưng lại phải cần đến trăm ngàn tay chân luôn luôn sẵn sàng để buộc mọi người thi hành lệnh của họ. Dù rằng có thể là điều đó có vẻ tốt đẹp hơn đi, thì vẫn dễ dàng thấy rằng về lâu dài thì sự thay đổi này chẳng đem về cho họ lợi lộc gì.

Điều mà cổ nhân đã làm một cách hùng hồn thật là kỳ diệu: Nhưng sự hùng hồn này lại không chỉ riêng ở những lời nói hay ho được sắp đặt khéo léo; và sự hùng hồn ấy bao giờ cũng chỉ đạt hiệu quả nhiều nhất khi mà diễn giả nói ít nhất. Cái mà người ta nói ra nhiệt tình hơn cả không được diễn tả bằng lời, mà bằng các dấu hiệu; người ta không nói ra cái đó mà người ta cho thấy cái đó. Đối tượng mà ta trình bày ra trước mắt lay động trí tưởng tượng, khêu gợi óc tò mò, giữ đầu trong sự chờ đợi điều mà người ta sắp nói ra: Và thường là đối tượng ấy tự mình nói lên tất cả. Thrasybule và Tarquin chặt ngọn cây anh túc, Alexandre đóng dấu ngọc tỷ lên miệng người được sủng ái của mình, Diogène đi trước Zénon, có phải là họ nói rõ hơn nếu họ lại diễn thuyết dài dòng không? Phải có dòng lời tuôn như thế nào để bày tỏ được rõ ràng như vậy cũng những ý tưởng ấy? Darius, đem quân vào Seythe được vua nước này ban cho một con chim, một con ếch, một con chuột và năm mũi tên. Sứ thần trao món quà rồi quay về không nói một lời. Ở thời chúng ta thì con người này chắc bị coi là điên. Hiểu được cái diễn từ ghê gớm này, Darius chỉ còn cách rút quân về nước càng nhanh càng tốt. Hãy thay các dấu hiệu này bằng một lá thư, thư càng dọa nạt thì càng ít gây sợ hãi, đó sẽ chỉ là một trò hư trương thanh thế mà Darius sẽ chỉ cười nhạo mà thôi.

Những người La Mã quan tâm xiết bao đến ngôn ngữ của các dấu hiệu! Quần áo được may cắt theo độ tuổi, tùy theo hoàn cảnh; những tấm vải choàng của người La Mã cổ, những bộ chiến bào, những bộ áo trắng nẹp đỏ của thanh niên quý tộc, miếng nhung đỏ của các nguyên lão pháp quan đính trên áo, những miếng ngọc bội, những giảng tòa, những cảnh lại dàn hàng đôi đi trước các quan lớn, những phủ việt mà bọn cảnh lại mang theo, những chiếc búa trận, những vành hoa bằng vàng, tết bằng cỏ, bằng lá cây, những tiểu khai truyền, những lễ khải hoàn: Ở những người La Mã có, ấy tất cả đều là công cụ, biểu trưng, lễ nghi, và tất thảy đều gây ấn tượng trong lòng công dân. Điều Cantin hệ với nhà nước là dân chúng tụ họp ở địa điểm nào thì hơn ở chỗ khác; là họ có nhìn thấy hay không điện Capitole; họ phải hay không phải quay về phía Nguyên lão viện; họ ưa thảo luận để quyết định vào ngày nào là hơn cả. Các bị cáo mặc quần áo riêng, những người ứng cử cũng thế, các chiến binh không ngợi ca chiến công của mình, họ vạch các vết thương của mình ra. Về cái chết của César, tôi tưởng tượng rằng một trong số các nhà hùng biện trứ danh của chúng ta muốn làm động lòng quần chúng, tận dụng mọi điều sáo mòn về nghệ thuật đã mô tả thống thiết về các vết thương của ông, về dòng máu ông tuôn trào, về thi hài của ông: Antoine, tuy rất hùng biện song chẳng nói động gì đến tất cả các chuyện ấy; ông sai khiêng thi hài đến. Thật hùng biện biết mấy!

Những đoạn ngoại đề này đã vô tình tôi đi xa khỏi chủ đề của mình, cũng giống như nhiều người khác từng làm như vậy, và sự đi lạc này của tôi lại quá thường xuyên nên không thể dài dòng và chấp nhận được: Vậy thì tôi xin trở lại.

Đừng bao giờ lý sự khô khan với thanh niên. Hãy tạo cho lý luận một hình thể nếu bạn muốn làm cho nó trở nên dễ cảm nhận được. Hãy làm cho ngôn ngữ của trí tuệ đi qua con tim để nó làm cho người ta nghe nó. Tôi nhắc lại điều đó, những cứ liệu lạnh lùng có thể xác định được ý kiến của ta nhưng không quyết định được hành động của ta; chúng làm cho ta tin nhưng không làm cho ta hành động; người ta chứng minh điều mà phải suy nghĩ chứ không phải là điều phải làm. Nếu điều đó là đúng cho mọi người, thì lại càng đúng với thanh niên còn bị ấp ủ trong các giác quan của mình, và họ chỉ suy nghĩ chừng nào mà họ tưởng tượng được ra.

Vậy nên tôi hết sức tránh, ngay cả sau khi đã có những sự chuẩn bị mà tôi đã nói, việc đi xồng xộc vào phòng của Émile để bắt cậu phải nghe một cách nặng nhọc một diễn từ dài dòng về vấn đề mà tôi muốn dạy cho cậu biết. Tôi sẽ bắt đầu bằng cách lay động trí tưởng tượng của cậu; tôi sẽ chọn thời gian, địa điểm, các đối tượng thuận lợi nhất cho ấn tượng mà tôi muốn tạo ra; tôi sẽ kêu gợi, có thể nói như vậy, toàn bộ thiên nhiên chứng kiến cho cuộc trò chuyện của chúng tôi; tôi sẽ viện Đấng vĩnh hằng chứng giám cho sự thật của các lời nói của tôi vì tự nhiên chỉ là tạo phẩm của người: Tôi xin người phán xét cho giữa Émile và tôi; tôi sẽ đánh dấu nơi chúng tôi đứng, những ghềnh đá, những cánh rừng, những ngọn núi xung quanh chúng tôi như các công trình tưởng niệm, cho những cam kết của cậu và của tôi; tôi sẽ chuyển vào cặp mắt của mình, vào giọng nói của mình, vào cử chỉ của mình, niềm hưng phấn và nhiệt tình mà tôi muốn gây ra cho cậu. Lúc bấy giờ tôi mới nói với cậu và cậu sẽ nghe tôi nói, tôi sẽ mủi lòng còn cậu sẽ xúc động. Trong khi thấu hiểu sự thánh thiện của các nghĩa vụ của mình, tôi làm cho cậu tôn trọng hơn các nghĩa vụ của cậu, tôi sẽ khuấy động sức mạnh của lý luận bằng các hình ảnh và các biểu tượng, tôi không hề dài dòng và tản mạn trong các câu châm ngôn lạnh lùng, mà phong phú về những tình cảm đầy tràn; lý lẽ của tôi sẽ trang nghiêm và mang tính châm ngôn, nhưng trái tim tôi chưa bao giờ cạn lời. Đó chính là lúc mà bằng cách chỉ ra cho cậu tất cả những gì tôi đã làm cho cậu, tôi sẽ để cậu thấy điều đó giống y như là tôi làm cho chính tôi vậy, cậu sẽ nhìn ra trong sự trìu mến dịu dàng của tôi cái lý do của mọi sự chăm sóc dành cho cậu. Bằng cách thay đổi đột ngột về ngôn ngữ tôi sẽ đem lại được cho cậu biết bao là sôi nổi, biết bao là bất ngờ! Thay vì làm cho cậu eo hẹp tâm hồn trong bản thân mình, bằng cách cứ luôn luôn nói đến lợi ích riêng của cậu, chính là từ nay vì lợi ích của riêng tôi mà tôi nói với cậu và tôi sẽ làm cho cậu cảm động hơn, tôi sẽ làm bốc lửa trái tim non trẻ của cậu bằng tất cả những tình cảm thân hữu, cao thượng, biết ơn mà tôi đã làm cho nảy nở và thật sao mà dịu dâng đến thế khi nuôi dưỡng chúng. Tôi xiết chặt cậu vào ngực mình đồng thời mủi lòng nhỏ lệ lên người cậu, tôi sẽ nói với cậu: Con ơi con là tài sản của ta, là tác phẩm của ta, chính từ hạnh phúc của con mà ta mới chờ đợi hạnh phúc của mình: Nếu con làm cho ta mất đi hy vọng tức là con lấy mất đi hai mươi năm cuộc sống của ta, và con làm cho những ngày tuổi già của ta thật đau khổ. Đó là cách làm cho một thanh niên biết nghe lời và thế là khắc sâu vào lòng cậu ta cái kỷ niệm về điều mà ta nói với cậu.

Cho đến đây tôi đã cố gắng đưa ra những ví dụ về cách một người sư phó phải dạy cho đệ tử của mình trong các trường hợp khó khăn. Tôi cũng đã thử làm chừng ấy trong trường hợp này, nhưng sau nhiều lần làm thử, tôi bỏ cuộc, tự nhủ rằng tiếng Pháp quá quý giá nên không đảm đương nổi trong sách vở  sự ngây ngô của những bài giảng đầu tiên về một số chủ đề.

Tiếng Pháp như người ta nói là thứ tiếng trinh khiết nhất trong các thứ tiếng; tôi thì tôi lại cho tiếng Pháp là thứ tiếng tục tĩu nhất; vì tôi coi sự trong trắng của một ngôn ngữ không phải ở chỗ tránh thật cẩn thận những lối viết bất nhã, mà là đừng nên có chúng. Thực vậy để tránh được các lối viết bất nhã ấy, thì người ta phải suy nghĩ về chúng; và chẳng hề có ngôn ngữ nào mà lại khó nói thuần túy về mọi nghĩa hơn tiếng Pháp. Độc giả bao giờ cũng thấy các nghĩa tục tĩu hơn khi tác giả giỏi tránh né chúng, nên bất bình công phẫn và e ngại tất cả. Sao mà những gì đã đi qua những cái tai ô trọc lại không nhiễm vết nhơ của chúng được? Trái lại, một dân tộc có thuần phong mỹ tục có những từ ngữ riêng cho mọi thứ; và những từ ngữ đó luôn luôn lịch sự, bởi vì chúng luôn luôn được sử dựng một cách lịch sự. Thật không thể nào tưởng tượng ra một ngôn ngữ nào đúng mực hơn ngôn ngữ của Thánh kinh, chính là vì mọi điều được nói ra với sự trong trắng. Muốn làm cho cũng những thứ ấy trở nên kém tích sự thì chỉ cần dịch sang tiếng Pháp là đủ. Điều mà tôi nói với Émile của tôi không có gì là lịch sự và trong trắng ngoài đôi tai của cậu, nhưng để thấy điều đó lịch sự và trong trắng trong khi đọc sách thì phải cần có một tấm lòng cũng thật thuần khiết như của cậu.

Tôi cũng nghĩ rằng những suy nghĩ về tính thuần khiết thực sự của lời nói và về sự tế nhị giả mạo của thói tật xấu sẽ có thể chiếm một vị trí hữu ích trong các cuộc trò chuyện về đạo đức mà đề tài này dẫn ta tới, bởi vì trong khi học cách nói lịch sự, lại cần phải học cả cánh nói ý nhị, và nhất là phải biết vì sao hai ngôn ngữ này lại khác nhau đến thế. Dù thế nào đi nữa, tôi quả quyết rằng thay vì những bài thuyết giáo vô bổ mà người ta cứ lặp lại quá sớm với cái tai của thanh niên, nên khi họ đến tuổi mà những thuyết giáo ấy trở nên hợp thời thì nó lại bị họ coi thường, nếu như ta biết chờ đợi, nếu như ta biết sửa soạn thời điểm cho họ nghe, rằng lúc đó người ta trình bày với họ các quy luật của tự nhiên với toàn bộ sự thật, rằng người ta chỉ cho cậu thấy rõ sự trừng phạt của cùng các quy luật ấy trong những bệnh tật về thể chất hay tinh thần mà người phạm tội chuốc phải, do sự vi phạm của họ, rằng trong khi nói rõ với cậu về cái bí ẩn không sao hiểu nổi này của sự sinh sản, người ta đem ý tưởng về sự quyến rũ mà tạo hoá ban cho hành động này kết hợp với cái ý tưởng về sự quyến luyến riêng làm cho nó trở nên tuyệt vời, cái ý tưởng về các bổn phận phải trung thành, về sự e lệ bao quanh hành động ấy và làm tăng gấp bội sức hấp dẫn của nó khi làm tràn đầy đối tượng của nó; rằng khi miêu tả việc hôn nhân cho cậu, không phải như một sự đơn thuần gắn bó dịu ngọt nhất, mà như một giao ước thiêng liêng nhất và không thể xâm phạm được nhất, người ta mạnh dạn nói với cậu mọi lý lẽ khiến một ràng buộc thiêng liêng đến thế được tất cả mọi người tôn trọng, và các lý lẽ đó đem lại sự căm ghét và nguyền rủa tới kẻ nào dám cả gan làm ô uế sự trong trắng của nó; rằng người ta vẽ ra cho cậu một bức tranh đầy những ấn tượng mạnh và hiện thực về những khủng khiếp của sự trụy lạc, về tình trạng u mê đần độn của nó, về cái dốc từ từ khó nhận biết mà một sự dâm đãng đầu tiên có thể dẫn tới tất cả và cuối cùng kéo kẻ nào buông mình vào sự trụy lạc đến sự suy vong, nếu tôi nói rằng người ta chỉ cho cậu một cách hiển nhiên phải thích sự trong trắng như thế nào mới giữ được sức khoẻ, sự tráng kiện, lòng dũng cảm, đức hạnh, ngay cả tình yêu nữa, và toàn bộ những tài sản quý giá của con người; tôi quả quyết rằng lúc đó người ta làm cho cậu thèm muốn và yêu quý chính sự trong trắng đó và người ta sẽ thấy tâm trí cậu vâng theo các cách mà người ta dạy cho cậu để bảo vệ nó; bởi vì chừng nào người ta còn bảo vệ thì người ta còn tôn trọng nó, người ta chỉ xem thường nó khi mà người ta đã mất nó mà thôi.

Cho rằng khuynh hướng xấu không sao khắc phục nổi và người ta không thể thắng được nó trước khi từng có thói quen khuất phục nó, là không đúng chút nào. Auréiius Victor nói rằng nhiều người hoá rồ vì tình yêu, tự nguyện mua một đêm với Cléopâtre với cái giá bằng cả mạng sống của mình, và sự hy sinh ấy không phải là không thể xảy ra với sự cuồng say dục vọng. Nhưng hãy giả sử rằng một con người hung dữ nhất, ít điều khiển được nhất nhục cảm của mình, đã trông thấy bộ giá treo cổ, chắc chắn sẽ bị chết ở đó trong những đau đớn mười lăm phút sau đó, thì người ấy, từ lúc đó không những sẽ vượt lên trên các cám dỗ, mà thậm chí hắn ta chẳng phải trả giá mấy để chống lại chúng: Chẳng mấy chốc mà cái hình ảnh khủng khiếp đi kèm với các cám dỗ sẽ làm hắn ta quên đi những cám dỗ ấy; và luôn luôn bị cự tuyệt, những cám dỗ cũng chán chẳng buồn quay lại. Chỉ duy sự hững hờ của ý chí chúng ta làm nên tất cả sự yếu đuối của chúng ta, và người ta luôn mạnh mẽ để làm cái mà ta quá muốn, volenti nihit difficile[254]. Ồ! Nếu như chúng ta ghét thói hư tật xấu nhiều ngang chúng ta yêu đời, chúng ta cũng sẽ dễ dàng nhịn một tội lỗi khoái trá như là nhịn một món ăn ngon mà biết có trộn thuốc độc chết người.

Sao ta lại không thấy rằng nếu như mọi bài học nói về điểm này cho một thanh niên mà không có kết quả gì, thì chính là vì nó không phải lẽ với lứa tuổi của anh ta, và với mỗi tuổi cần khoác cho lẽ phải những hình thái làm cho người ta yêu thích nó? Hãy nói với anh ta một cách nghiêm trang khi cần phải nghiêm trang, nhưng phải làm sao cho điều mà bạn nói ra luôn luôn có sự hấp dẫn buộc anh ta phải nghe bạn. Đừng có đấu tranh với các ham muốn của anh ta một cách khô khan; đừng có bóp nghẹt trí tưởng tượng của anh ta, hãy dẫn dắt sự tưởng tượng ấy kẻo nó sẽ sinh ra những con quái vật. Hãy nói với anh ta về tình yêu, và nói về đàn bà, về khoái lạc, hãy làm sao cho anh ta tìm thấy trong cuộc trò chuyện của bạn một sự thú vị làm vui thích trái tim non nớt của anh ta; đừng dè dặt gì để trở thành người tin cậy của anh ta; chỉ với danh nghĩa ấy bạn mới trở thành một ông thầy thực sự của anh ta được. Cho nên đừng sợ rằng những cuộc trò chuyện của bạn làm anh ta chán, anh ta sẽ buộc bạn phải nói nhiều hơn là bạn trù tính.

Không lúc nào tôi nghi ngờ rằng nếu dựa trên các châm ngôn này tôi lại biết giữ mọi sự thận trọng cần thiết và nói với Émile của tôi những lời phù hợp với cơ hội do năm tháng đem lại cho cậu, thì cậu tự mình đạt đến cái điểm mà tôi muốn dẫn cậu tới, cậu vội đặt mình dưới sự bảo trợ của tôi, và cậu nói với tôi bằng tất cả nhiệt tình của lứa tuổi mình, bị ngạc nhiên vì những nguy hiểm mà cậu tự nhận ra đang vây quanh mình: Ồ! Ông bạn của con, người bảo trợ cho con, người thầy của con, xin hãy lấy lại quyền uy mà người muốn từ bỏ vào lúc cần thiết cho con, nhất là quyền ấy vẫn ở trong tay thầy; người chỉ giữ nó cho đến tận bây giờ vì sự yếu đuối của con, và hiện nay người sẽ có nó vì ý muốn của con, và đối với con nó sẽ thiêng liêng hơn. Xin người hãy bảo vệ con trước mọi kẻ thù đang ám ảnh con và nhất là những kẻ thù con mang theo bên mình và chúng phản lại con; xin hãy chăm lo cho tác phẩm của người sao cho nó vẫn xứng đáng với người. Con muốn tuân thủ các luật lệ của người, con luôn luôn muốn thế, đó là ý chí không thay đổi của con, nếu lúc nào mà con không nghe lời người, thì đó sẽ là ngoài ý muốn của con, xin hãy để con tự do bằng cách che chở cho con chống lại các đam mê đang áp chế con, hãy ngăn cản đừng để con làm nô lệ cho chúng, và hãy buộc con phải trở thành chủ của chính mình bằng cách không tuân theo các nhục cảm của mình mà là tuân thủ lý trí của mình.

Khi quý vị dẫn dắt học trò của mình đến điềm ấy (và sẽ là lỗi ở quý vị nếu nó không tới được đó), xin hãy kiềm chế để đừng vội căn cứ vào lời nó nói, vì sợ rằng, nếu có khi nào đó quyền lực của quý vị bị nó cho là quá nghiêm khắc, nó tự cho mình có quyền thoát ra khỏi đó bằng cách buộc tội quý vị đã lợi dụng nó. Chính đây là lúc dùng đến sự dè dặt và sự nghiêm túc; và cái giọng ấy càng làm cho nó phải kính nể nhiều hơn nữa, vì sẽ là lần đâu mà nó thấy quý vị nói bằng giọng ấy.

Vậy quý vị hãy bảo nó: “Này chàng trai, cậu đang cam kết một cách khinh xuất những điều khó khăn; cậu phải biết chúng để có quyền cam kết: Cậu không biết rằng nhục cảm lôi kéo những kẻ giống như cậu mãnh liệt đến thế nào vào cái vực xoáy của các thói xấu, dưới vẻ hấp dẫn của lạc thú. Cậu không hề có tâm hồn ti tiện, ta biết rõ điều đó; cậu sẽ không bao giờ phản bội lời hứa của mình, nhưng có thể cậu sẽ hối hận biết bao nhiêu lần vì đã hứa! Cậu sẽ nguyền rủa biết bao nhiêu người mến cậu, khi mà, để tránh cho cậu những tai họa đang đe dọa cậu, người ấy sẽ thấy mình buộc phải xé nát trái tim cậu! Giống như Ulysse bị tiếng hát của các nàng tiên cá làm cho xúc động, đã kêu gọi những người chèo thuyền của mình cởi trói cho mình, cậu thì bị quyến rũ bởi sự hấp dẫn của thú vui, cậu sẽ muốn bứt phá các mối ràng buộc làm cản trở cậu; cậu sẽ quấy rầy ta bằng những lời phàn nàn của cậu; cậu sẽ trách móc ta về sự câu thúc của ta khi ta quan tâm đến cậu một cách trìu mến nhất, trong khi chỉ nghĩ đến làm cho cậu hạnh phúc, thì ta sẽ chuốc lấy cho mình sự căm ghét của cậu. Ôi, Émile của ta, ta không khi nào chịu nổi nỗi đau bị cậu coi là quá tệ; ngay cả hạnh phúc của cậu với cái giá ấy cũng là quá đắt. Chàng trai tốt bụng ạ, cậu không thấy rằng trong khi ta buộc cậu phải nghe lời ta, thì cậu buộc ta phải hướng dẫn cậu, phải quên mình để tận tụy với cậu, phải không nghe cả những phàn nàn của cậu lẫn những than vãn của cậu, phải đấu tranh không ngừng với các dục vọng của cậu và của ta nữa. Cậu đang đặt ta vào một cái ách còn khắc nghiệt hơn cả cái ách của cậu. Trước khi cả hai chúng ta cùng mang cái ách ấy thì chúng ta hãy tự xét mình có đủ sức không; hãy giành thời gian, hãy cho ta đủ thời gian để suy nghĩ về điều đó, và nên biết rằng người đưa ra lời hứa chậm hơn cà, bao giờ cũng là người giữ lời đúng hơn cà.

Ngay cả quý vị cũng hãy biết rằng càng làm cho sự cam kết khó khăn hơn thì quý vị lại càng làm cho việc thực hiện nó được dễ dàng hơn. Cần để cho chàng trai cảm thấy cậu ta hứa rất nhiều, và cảm thấy quý vị còn hứa nhiều hơn nữa. Khi nào sẽ tới lúc, và có thể nói là khi cậu ta sẽ ký giao ước, lúc đó xin quý vị hãy đổi giọng, hãy đưa sự dịu dàng vào quyền lực của mình ngang với thái độ nghiêm khắc mà quý vị đã biểu lộ trước kia. Quý vị hãy bảo cậu ta rằng: Anh bạn trẻ của ta ơi, anh còn đang thiếu kinh nghiệm nhưng ta đã làm sao cho anh không được thiếu lý trí. Anh có khả năng thấy rõ ở mọi nơi những lý do của cách xử sự của ta, về điều đó chỉ cần mong anh hãy bình tĩnh. Bao giờ cũng xin hãy bắt đầu bằng cách vâng lời, và tiếp đó hãy yêu cầu ta giải thích các mệnh lệnh của mình; ta sẽ sẵn sàng làm rõ lý do của các mệnh lệnh ấy ngay khi anh có khả năng hiểu được ta, và ta không bao giờ e ngại việc lấy anh làm người phân xử giữa anh và ta. Anh hứa là ngoan ngoãn, còn ta hứa chỉ sử dụng sự ngoan ngoãn ấy của anh để làm cho anh trở nên hạnh phúc nhất so với mọi người. Ta đem cái thân phận mà anh có được cho đến ngày nay để đảm bảo cho lời hứa của ta. Hãy tìm ra được ai cùng lứa tuổi với anh đã được trải qua một cuộc sống cũng êm đêm như của anh, và ta không còn hứa hẹn với anh điều gì nữa.

Sau việc thiết lập được uy tín của mình, mối quan tâm đầu tiên của tôi là tránh việc cần phải đem dùng nó. Tôi không hề tiếc sức để làm cho mình ngày càng được cậu tin cậy hơn, để làm cho mình ngày càng trở thành bạn tâm tình trong lòng cậu và là trọng tài cho những ý thích của cậu. Thay vì chống lại các khuynh hướng của lứa tuổi cậu tôi sẽ cân nhắc kỹ về chúng để làm chủ được chúng, tôi thâm nhập vào hướng phát triển của chúng để điều khiển chúng, tôi không hề tìm cho cậu một hạnh phúc xa vời mà có hại cho hiện tại. Tôi không hề muốn cậu chỉ được hạnh phúc một lần mà mãi mãi nếu có thể được.

Những ai muốn hướng dẫn cho thanh niên một cách khéo léo để đảm bảo cho họ tránh được những cạm bẫy của nhục cảm, thường khiến thanh niên ghê tình yêu, và sẵn sàng coi việc nghĩ đến tình yêu ở độ tuổi này là một tội lỗi, cứ như thể tình yêu được tạo ra cho các cụ già. Tất cả các bài học dối lừa mà trái tim phản đối, không hề thuyết phục được ai. Chàng thanh niên bị dẫn dắt bởi một bản năng vững chắc hơn, đang cười thầm những châm ngôn tẻ nhạt mà anh ta làm ra vẻ tán thành, và chỉ đợi có lúc để vô hiệu hóa chúng. Mọi chuyện ấy là trái tự nhiên. Trong khi đi theo một con đường ngược lại, tôi sẽ đạt tới cùng một mục đích ấy một cách chắc chắn hơn. Tôi sẽ không hề e ngại việc mơn trớn những tình cảm dịu ngọt ở anh mà đó là thứ anh đang khao khát; tôi miêu tả cho anh thấy đó là hạnh phúc cao nhất của cuộc đời, bởi vì thực sự nó là như thế, trong khi ca ngợi điều đó với anh ta, tôi muốn anh ta buông lòng mình vào đó; trong khi làm cho anh ta cảm nhận được rằng ngoài sức cuốn hút của nhục cảm lại có thêm sự gắn bó của những trái tim thì say mê đến thế nào, tôi làm cho anh ta chán ngấy thói phóng đãng, và tôi làm cho anh ta trở nên hiền minh trong khi làm cho anh ta biết yêu.

Thật phải thiển cận mới chỉ coi những dục vọng đang nảy sinh ở một người thanh niên là những cản trở cho các bài học của lý trí! Tôi thì tôi coi đó là phương tiện thật sự để làm cho anh ta dễ bảo trong chính các bài học ấy. Người ta chỉ tác động đến các đam mê bằng các đam mê; chính là phải nhờ vào thế lực của chúng mà chống lại sự câu thúc của chúng, và chính là phải luôn luôn xuất phát từ bản thân tự nhiên mới tìm ra được những phương tiện đặc hiệu để điều chỉnh nó.

Émile không phải được tạo ra để sống cô độc mãi; là một thành viên của xã hội, cậu phải làm tròn các nghĩa vụ xã hội. Sinh ra ở đời để sống với mọi người, cậu phải hiểu biết họ. Cậu hiểu biết con người nói chung, cậu còn phải biết các cá nhân. Cậu biết rõ những gì người ta làm ở ngoài đời; cậu còn phải thấy rõ người ta sống ra sao ở đó. Bây giờ đến lúc chỉ cho cậu thấy mặt ngoài của sân khấu rộng lớn ấy mà cậu đã biết tất cả các trò giấu bên trong. Cậu sẽ không còn đem theo vào đó sẽ thán phục sững sờ của một chàng trai dại khờ nữa, mà là sự phân biệt của một trí tuệ ngay thẳng và công bằng. Các đam mê có thể lừa dối cậu, chắc hẳn là vậy; có bao giờ đam mê không lừa dối những ai buông mình vào đó? Nhưng ít ra cậu sẽ không bị những đam mê của người khác lừa dối. Nếu nhìn thấy những đam mê ấy, cậu sẽ nhìn chúng bằng con mắt của hiền nhân, không bị lôi cuốn vì những tấm gương đó cũng không bị quyến rũ vì những thiên kiến của chúng.

Giống như có một lứa tuổi đặc biệt thuận lợi cho việc học các khoa học, cũng có một độ tuổi như thế để nắm vững tập quán ở đời. Ai học được tập quán này lúc quá trẻ thì nó đeo đẳng anh ta suốt đời, chẳng có lựa chọn, chẳng hề suy xét, và, cho dù là tự phụ đấy, nhưng chẳng bao giờ biết rõ được mình đang làm gì. Nhưng ai học được tập quán của người đời mà lại nhìn rõ được các lý lẽ trong đó, thì theo tập quán đó có suy xét hơn và kết quả là đúng đắn hơn và tao nhã hơn. Hãy giao cho tôi một đứa trẻ mười hai tuổi còn chưa hiểu biết gì hết, đến năm nó mười lăm tuổi tôi trao nó lại cho quý vị và nó trở nên ngang tầm hiểu biết đứa trẻ được quý vị dạy dỗ từ tuổi thơ, với sự khác biệt là ở chỗ sự hiểu biết của đứa trẻ của quý vị sẽ chỉ là trong trí nhớ của nó, còn đứa trẻ của tôi thì sự hiểu biết ấy lại trong sự phán đoán của nó. Cũng giống như vậy, quý vị hãy đưa một chàng trai hai mươi tuổi vào đời, đã được hướng dẫn chu đáo thì một năm sau anh ta sẽ trở nên dễ mến hơn và văn minh chững chạc hơn chàng trai được ta nuôi dưỡng trong cuộc sống giao tế từ thời thơ ấu của nó: Vì lẽ anh chàng thứ nhất vì có khả năng cảm nhận được lý do của mọi cách cư xử tương ứng với lứa tuổi, với tình huống, với giới tính là những điều hợp thành tập quán ấy, anh ta có thể rút gọn chúng thành những nguyên tắc, và lại có thể mở rộng chúng ra cho những trường hợp bất ngờ xảy đến; trong khi anh chàng kia chỉ biết lệ thường nếp cũ của mình như mọi quy tắc, lập tức bị bối rối khi người ta đưa anh ta ra khỏi nếp quen đó.

Các tiểu thư Pháp đều hoàn toàn được giáo dục trong các trường nội trú cho đến khi gả chồng. Ta thấy rằng các cô lúc đó thật khó nắm bắt được những cung cách mà đối với các cô, chúng thật quá mới mẻ? Và người ta sẽ có thể cáo buộc các phụ nữ Paris là có thái độ vụng về, lúng túng, và không biết rõ tập quán của giới thượng lưu chỉ vì không được để sống trong đó từ tuổi thơ của họ không? Thành kiến ấy xuất phát từ bản thân những người của giới thượng lưu, những người không biết có gì là quan trọng hơn cái hiểu biết nhỏ mọn này, cứ am tưởng rằng người ta không thể tiến hành quá sớm để tiếp thu được cái hiểu biết ấy.

Thật ra cũng chẳng nên chờ đợi quá lâu. Ai đã trải qua suốt cả tuổi thanh xuân xa cách với giới thượng lưu thì trong suốt phần đời còn lại của mình, nếu phải ở đó thì anh ta mang theo một thái độ lúng túng, gò bó, một sự trò chuyện luôn luôn lạc lõng, những cung cách thiếu tế nhị và mg về, mà thói quen sống ở đó không sao gột rửa đi được, có cố gắng trút bỏ những cái đó thì chỉ chuốc lấy những điều lố bịch mới mà thôi. Từng loại giáo dục có thời khắc riêng của nó mà ta phải biết, và những hiểm nguy của nó mà ta cần tránh. Nhất là đối với loại giáo dục này, có những hiểm nguy chất chồng; nhưng tôi cũng không để mặc cho học trò của tôi ở đó mà không đề phòng để đảm bảo tránh được cho cậu khỏi lâm nguy.

Khi phương pháp của tôi khiến cho mọi dự kiến đều nhằm vào cũng một mục tiêu, và, trong khi tránh được một khó khăn, thì nó lại đón trước được một khó khăn khác, thế thì tôi đánh giá nó là tốt, và thế là tôi đang làm đúng. ĐÓ là điều tôi cho là mình đã nhìn thấy ở thủ pháp mà nó gợi ra cho tôi ở đây. Nếu tôi muốn đối xử nghiêm khắc và khô khan với đệ tử của mình, tôi sẽ đánh mất lòng tin của anh ta và chẳng mấy chốc, anh ta sẽ giấu giếm tôi mọi việc. Nếu tôi lại muốn đối xử cho vừa. ý anh ta, dễ dãi, hoặc nhắm mắt làm ngơ, thì còn gì để làm cho anh ta chịu sự trông nom của tôi? Tôi chỉ cho phép sự mất trật tự của anh ta, và làm nhẹ nhõm lương tâm của anh ta bằng lương tâm của mình. Nếu tôi đưa anh ta vào đời với một dự kiến độc nhất là để dạy dỗ anh ta, anh ta sẽ tự học được nhiều hơn điều tôi mong muốn. Nếu tôi cứ giữ anh ta xa cách với đợi đến cùng, thì anh ta sẽ còn học được gì ở tôi nữa? Có thể là đủ thứ đấy, trừ cái nghệ thuật cần nhất cho con người và cho người công dân, đó là biết cách sống với đồng loại của mình. Nếu tôi lại đặt cho những chăm sóc này một lợi ích quá xa xôi, thì đối với anh ta lợi ích này kể như bằng không, anh ta chỉ coi trọng hiện tại. Nếu tôi chỉ vui lòng bày trò du hí cho anh ta, thì phỏng có ích gì cho anh ta? Anh ta mềm yếu đi và không tự mình học được gì nữa.

Mọi chuyện đó đều không hề có. Riêng thủ pháp của tôi là đủ để bù cho tất cả. Tôi bảo chàng trai: Trái tim con đang cần một người bạn tình; chúng ta hãy tìm một cô nào phù hợp với con; có thể là chúng ta sẽ không dễ dàng kiếm được cô ta, cái có giá trị thực sự bao giờ cũng hiếm hoi; nhưng chúng ta không hề vội vã và chẳng hề nản lòng. Hẳn là phải có một cô như thế và rốt cuộc rồi chúng ta cũng sẽ tìm được cô ta, hay ít ra là tìm được một cô gần được như thế hơn cả. Với một dự kiến làm anh ta thích thú đến thế, tôi đưa anh ta đến với mọi người. Tôi còn cần phải nói gì thêm về chuyện này nữa? Quý vị không thấy rằng tôi đã làm tất cả rồi sao?

Trong khi miêu tả với anh ta về người tình mà tôi dự định cho anh, quý vị hãy tưởng tượng xem liệu tôi làm anh ta nghe theo tôi, tôi có làm cho anh ta thích thú và quý trọng những phẩm chất mà anh ta phải yêu, liệu tôi sẽ huy động được mọi tình cảm của anh ta cho cái mà anh ta phải tìm kiếm hoặc anh ta phải tránh xa hay không? Có chăng tôi phải là một con người vụng dại nhất, nếu tôi không sớm làm được cho anh ta say mê trước mà chẳng biết người nọ là thế nào. Bất chấp đối tượng mà tôi mô tá cho anh ta chỉ là do tưởng tượng mà ra, chỉ cần đối tượng ấy làm cho anh ta chán ngấy những đối tượng có thể quyến rũ anh ta, chỉ cần anh ta tìm ở đâu cũng thấy những so sánh làm cho anh ta ưa chuộng hơn cái mơ tưởng của mình so với các đối tượng sẽ gây xúc động cho anh ta trong hiện thực: Và bản thân tình yêu chân chính là gì, nếu chẳng phải là mơ tưởng, là dối trá, là ảo ảnh? Ta yêu mến hình ảnh mà ta tạo ra nhiều hơn là đối tượng mà ta đem hình ảnh ấy ghép vào. Nếu ta lại thấy rõ đối tượng mà ta đem lòng yêu mến đúng như đối tượng ấy vốn là như thế, thì trên Trái đất này còn làm gì có tình yêu. Khi ta không còn yêu nữa, con người mà ta yêu vẫn cứ là chính con người ấy lúc trước, mà ta lại không còn thấy hình bóng xưa, tấm màn dụ hoặc rơi xuống, và tình yêu tan biến. Thế thì trong khi đưa ra đối tượng tưởng tượng, tôi làm chủ được những sự so sánh, và tôi dễ dàng ngăn chặn được ảo tưởng về những đối tượng có thực.

Tôi không muốn vì điều đó mà người ta lừa dối một chàng trai khi tô vẽ cho một hình mẫu của một sự hoàn thiện không thể nào có thực; nhưng tôi sẽ lựa chọn các nhược điểm của bạn gái anh ta, sao cho những nhược điểm ấy phù hợp với anh, mà anh thích chúng, và chúng giúp vào việc sửa chữa những nhược điểm của anh. Tôi cũng không muốn người ta nói dối anh, trong khi vờ thừa nhận rằng đối tượng mà người ta mô tả với anh ta là có thực; mà nếu thích hình ảnh này anh ta sẽ mong ước sớm tìm được nguyên bản của nó. Từ ước nguyện đến giả định, tiến trình thật dễ dàng; đó là việc của một vài sự mô tả khéo léo thế nào đó, để qua vài nét gợi cảm hơn sẽ tạo cho cái đối tượng tưởng tượng ra này một dáng vẻ thật hơn nhiều. Tôi muốn đi tới chỗ đặt tên cho đối tượng; tôi vừa cười vừa nói: Chúng ta hãy gọi cô bạn gái tương lai của anh là Sophie: Sophie là một cái tên mang điềm lành: Nếu như cô gái mà anh chọn không mang tên ấy, thì ít ra, cô cũng xứng đáng được mang tên ấy; qua đó chúng ta có thể tôn vinh trước cho cô. Tiếp sau mọi chi tiết này, nếu, không xác nhận, không từ chối, chúng ta thoát ra được nhờ những sự thoái thác, thì những nghi ngại của anh ta sẽ biến thành sự tin chắc, anh ta sẽ cho rằng người ta làm ra vẻ bí mật về người vợ mà họ đã nhằm cho anh, và khi đến thời điểm anh sẽ được thấy cô. Một khi anh đã đến chỗ đó, và khi ta đã lựa chọn kỹ các nét cần chỉ cho anh ta thấy, thì mọi việc còn lại thật dễ dàng; người ta có thể đưa anh ta vào giới giao tiếp hầu như chẳng có nguy cơ gì, chỉ cần bảo vệ anh ta trước nhục cảm, tấm lòng anh được an toàn.

Nhưng, hoặc là anh ta có nhân hình hoá được hay không cái hình mẫu mà tôi đã biết cách làm cho anh ta cảm thấy đáng yêu, hình mẫu này nếu được tạo ra thật thành công, sẽ chỉ bớt làm cho anh ta quyến luyến với tất cả những ai giống nó, và sẽ chỉ bởi khiến cho anh ta xa lánh tất cả những người không giống nó, nếu như anh ta đã có một đối tượng có thực. Thật là thuận tiện biết bao cho việc phòng ngừa các hiểm nguy cho trái tim anh ta mà con người anh ta có thể sa vào, cho việc tiết chế nhục cảm của anh ta bằng trí tưởng tượng của bản thân, cho việc bứt anh ta ra khỏi trước hết là những bà những cô ban phát sự dạy dỗ quá đắt giá và chỉ đào tạo một chàng thanh niên cho sự lịch thiệp bằng cách tước đi hết của anh ta mọi sự chính trực! Sophie thật quá khiêm nhường! Bằng con mắt nào mà anh ta sẽ nhìn thấy sự mời chào ngỏ ý của các bà các cô nọ? Sophie thật giản dị biết bao! Làm sao anh ta yêu thích được điệu bộ của các bà các cô? Thật là quá xa giữa các ý tưởng và các nhận xét của anh ta, thành thử những nhận xét ấy không bao giờ nguy hiểm với anh ta nữa.

Tất cả những ai nói về việc quản lý trẻ con đều theo cùng những thành kiến như nhau và những châm ngôn như nhau bởi vì họ quan sát sai và suy nghĩ lại còn sai hơn. Thế là chẳng phải do khí chất cũng chẳng phải do nhục cảm mà sinh ra sự lầm lẫn của tuổi trẻ, chính là do dư luận. Nếu đây là vấn đề của các em trai được dạy dỗ trong trường trung học và các thiếu nữ trong các trường nội trú, tôi sẽ cho thấy rằng điều đó là đúng, ngay cả đối với họ, bởi lẽ những bài học đầu tiên mà những em trai và em gái học được, những thứ độc nhất có kết quả chính là các bài học của thói xấu; và chẳng phải tự nhiên làm hư hỏng chúng, chính là do sự làm gương. Nhưng chúng ta hãy bỏ mặc các học sinh ở ký túc xá của các trường trung học và các trường nữ học nội trú cho các thói xấu của chúng; những tật xấu ấy sẽ mãi mãi là vô phương cứu chữa. Tôi chỉ nói về việc giáo dục tại gia. Chúng ta hãy lấy một chàng trai được nuôi dạy khéo léo trong ngôi nhà của cha chàng ở tỉnh lẻ, và hãy quan sát kỹ anh ta lúc đến Paris hay là lúc anh ta bước vào giới giao tiếp; quý vị sẽ thấy anh ta rõ ràng là đang suy nghĩ đúng đắn về những chuyện tử tế, và đang có ý chí cũng lành mạnh y như lý tính; quý vị sẽ thấy anh ta khinh rẻ thói xấu và ghê tởm sự trụy lạc; chỉ nghe đến một cái tên của cô điếm thôi, quý vị sẽ nhìn thấy trong ánh mắt anh ta cái công phẫn của sự trong trắng. Tôi khẳng định rằng chẳng có một ai có thể quyết định một mình đi vào những nơi trú ngụ thảm sầu của những cô gái khốn khổ ấy trừ phi con người ấy đã có thói quen vào đó, và anh ta cảm thấy có nhu cầu về nó.

Sáu tháng sau đó, quý vị hãy xem xét thêm một lần nữa chính chàng trai ấy, quý vị sẽ không còn nhận ra được anh ta nữa; những cuộc chuyện trò thoải mái, những châm ngôn cất cao giọng, những dáng vẻ thư thái sẽ khiến ta tường anh ta là một người khác, nếu những câu pha trò của anh ta về tình trạng chất phác ban đầu của mình, và sự hổ thẹn của anh ta khi có người nhắc lại sự chất phác ấy không chỉ ra rằng anh ta ván là con người ấy và anh ta đò mặt vì điều đó. Ôi, anh ta đã tự đào tạo biết bao nhiêu trong một thời gian ngắn ngủi! Sự thay đổi lớn đến thế và đột ngột đến thế do đâu mà có vậy? Đó sự phát triển của khí chất? Khí chất của anh ta chẳng lẽ không được phát triển y như thế ở nhà cha mẹ hay sao! Và chắc chắn là ở đó anh ta chẳng hề có cái giọng điệu ấy lẫn những châm ngôn này. Hay lại do những lạc thú đầu tiên của nhục cảm? Hoàn toàn là ngược lại: Khi người ta bắt đầu dấn thân vào đó,  người ta e ngại, lo lắng, người ta lánh mặt ban ngày và tránh xa chỗ ồn ào. Những thích thú đầu tiên bao giờ cũng huyền diệu, sự e lệ lại tô điểm them cho các thú vị ấy và che giấu cho chúng: Người tình đầu tiên không làm anh trơ trẽn mà là làm cho anh nhút nhát. Hoàn toàn bị thu hút vào một tình trạng quá mới mẻ với anh ta, chàng trai trầm tư để thưởng thức nó, và luôn luôn run sợ đánh mất nó. Nếu anh ta làm ồn ào thì anh ta chẳng khoái trá thú vị mà cũng không đa tình âu yếm; chừng nào mà anh ta còn huênh hoang tức là anh ta chưa hưởng thụ.

Những cách suy nghĩ khác cũng sinh ra những dị biệt này. Tấm lòng anh ta thì vẫn như vậy nhưng các ý kiến của anh ta đã thay đổi. Những tình cảm của anh ta chậm biến chất hơn, nhưng rốt cuộc rồi cũng sẽ biến chất đi vì  chúng và chính là chỉ đến lúc đó anh ta mới thực sự là hư hỏng. Vừa mới bước vào giới giao tiếp, anh ta hấp thụ ngay được ở đó một sự giáo dục khác hoàn toàn trái ngược với sự giáo dục lúc đầu, theo sự giáo dục khác ấy anh ta học được sự khinh bỉ cái anh ta từng yêu mến và quý mến cái anh ta từng khinh bi: Người ta làm cho anh ta coi các bài học của cha mẹ và của các thầy giáo của anh ta như điều khó nghe mang tính thông thái rởm đời, và những bổn phận mà họ khuyên bảo anh như là thứ luân lý dành cho trẻ con mà khi lớn lên người ta phải không thèm đếm xỉa gì đến nữa. Anh ta tự cho là vì danh dự mà mình phải thay đổi cách cư xử; anh ta trở nên bạo dạn với phụ nữ dù chẳng có  ham muốn, và hợm hĩnh những điều xấu hổ không phải lối. Anh ta chế giễu các phẩm hạnh tốt trước khi tập nhiễm sự ham thích các tính xấu, và tự phụ về thói dâm đãng mà không biết sống trụy lạc. Tôi không bao giờ quên được lời thú nhận của một anh chàng sĩ quan trẻ trong đội quân ngự lâm người Thụy Sĩ, anh ta rất phiền lòng về những thú ăn chơi đàng điếm bỗ bã của các bạn mình, và chẳng dám khước từ các cuộc chơi bời ấy vì sợ bị họ chế giễu: Anh ta nói: “Tôi tập chơi bời như vậy giống như tập hút thuốc cho dù mình ghê sợ: Sự ham thích sẽ đến do thói quen; không thể nào cứ làm trẻ con mãi được.”

Vậy như thế là, cần phải phòng ngừa sự dâm dục thật là ít hơn nhiều so với tính kiêu ngạo sĩ diện hão cho một chàng trai khi bước vào giới giao tiếp; anh ta thuận theo các khuynh hướng của người khác nhiều hơn là các khuynh hướng của mình, và lòng tự ái tạo nên sự phóng đãng nhiều hơn tình yêu.

Nếu vậy thì, tôi thử hỏi liệu có một ai trên khắp Trái đất này được trang bị tốt hơn anh chàng của tôi để chống lại mọi thứ có thể tấn công vào các cách cư xử các tình cảm, các nguyên tắc của anh ta không; liệu có một ai có nhiều khả năng hơn đề cường lại được dòng thác cuốn mình đi chăng. Vì có sự quyến rũ nào mà anh ta không kháng cự được? Nếu những ham muốn lôi kéo anh ta đến với tình dục, anh ta không thấy ở đó cái mà anh tìm kiếm, và trái tim lo lắng của anh ta giữ anh ta lại. Nếu nhục cảm có thôi thúc và giục giã anh ta thì anh ta sẽ tìm được chỗ nào để thoả mãn chúng? Sự ghê tởm tệ ngoại tình và thói trụy lạc làm anh ta lánh xa các cô gái điếm cũng như những người đàn bà có chồng và bao giờ cũng chính là từ một trong hai tình huống này mà khởi phát những quậy phá của tuổi trẻ. Một cô gái đến thời lấy chồng có thể hay làm đỏm nhưng cô ta sẽ không trơ trẽn, cô ta sẽ không đâm bổ vào một chàng trai có thể cưới cô, nếu anh tin cô là người hiền thục; vả chăng, cô ta sẽ có ai đó trông nom cho mình. Émile thì về phần anh cũng sẽ không phải được phó  mặc cho bản thân mình; cả hai ít ra là đều có sự e sợ và xấu hổ làm kẻ bảo vệ, nỗi e sợ và xấu hổ này không tách rời những ham muốn đầu tiên; họ sẽ không chuyên ngay lập tức sang những thân mật cuối cùng, và sẽ không có thời gian đạt tới sự thân mật đó theo từng mức độ mà không có cản trở. Muốn đạt tới đó cách khác thì anh ta lại phải nắm chắc được bài học của bạn bè, anh ta học được ở họ cách tự chế giễu mình về sự kiềm chế của mình, và trở nên ngạo mạn về việc bắt chước chúng. Nhưng có ai ở đời này là kẻ bắt chước kém cỏi hơn Émile? Có người nào ít có giọng đùa cợt hơn kẻ không hề có thiên kiến gì và không biết đoán ra những thành kiến của người khác? Tôi đã dành hai mươi năm làm việc để trang bị cho anh ta chống chọi với những kẻ giễu cợt, và họ phải tốn vô khối thời gian mới làm cho anh ta dễ bị họ lừa; vì trò cười dưới con mắt anh chỉ là lý lẽ của những kẻ ngu ngốc và chẳng có gì làm cho anh ta vô cảm với những lời nhạo báng chế giễu bằng cách sống bên trên dư luận.

Thay cho những sự đùa vui, anh ta cần các lý lẽ; và, chừng nào anh ta đã đạt tới điều đó, tôi không còn ngại gì những chàng trai điên khùng nọ chiếm mất anh ta; tôi có lương tâm và chân lý ủng hộ mình. Nếu như có bị thiên kiến can dự vào đó, thì sự gắn bó suốt hai mươi năm trời cũng là một cái gì đó: Người ta không sao làm được cho anh ta tin rằng tôi đã làm phiền anh ta bằng những bài học vô bổ; và trong một trái tim ngay thẳng và nhạy cảm thì tiếng nói của một người bạn trung thành và chân thật sẽ xoá hết những lời kêu gọi của hai chục kẻ quyến rũ. Thế thì vấn đề còn lại chỉ là vạch rõ cho anh ta thấy rằng họ lừa anh đấy, rằng trong khi giả vờ coi anh là người lớn thì thực ra họ đối xử với anh như với trẻ con, tôi sẽ làm sao cho luôn luôn thật giản dị, nhưng trang nghiêm và minh bạch trong cách lập luận của mình, nhằm làm cho anh ta cảm nhận được là tôi đối xử với anh như với người lớn. Tôi bảo anh: “Con thấy rằng lợi ích độc nhất của con cũng là lợi ích của ta, xui khiến nên những lời ta nói, ta không thể nào có lời nói khác trong chuyện này. Nhưng tại sao những thanh niên ấy muốn thuyết phục được con? Chính vì chúng muốn làm hư con: Chúng chẳng hề yêu quý gì con, chúng chẳng có mối quan tâm nào đến con, toàn bộ động cơ của chúng là sự bực tức ngấm ngầm thấy con có giá trị hơn chúng; chúng muốn hạ thấp con xuống ngang tầm nhỏ nhen của chúng, và chúng chỉ chê trách việc con chịu sự quản lí nhằm mục đích là để chính chúng quản lí được con. Liệu con có thể tin được rằng con có lợi trong sự chuyển biến này không? Vậy sự thông thái của chúng có cao đến thế và sự gắn bó nhất thời của chúng có chặt chẽ hơn sự gắn bó với con của ta không? Muốn cho sự chế giễu của chúng có sức nặng nào đó, thì cần phải đem lại cho uy tín của chúng sức nặng ấy; và chúng có những kinh nghiệm gì để đề cao được các châm ngôn của chúng hơn các châm ngôn của chúng ta? Chúng chỉ bắt chước những kẻ dại dột khác, giống như đến lượt chúng lại muốn được người khác bắt chước. Để vượt lên trên những điều gọi là những thiên kiến của cha anh chúng, thì chúng lại phục tùng các thiên kiến của bạn bè chúng. Tôi chẳng thấy chúng được gì trong chuyện này: Nhưng tôi thấy rõ là chúng mất chắc hai lợi thế lớn lao: Lợi thế về sự gắn bó của cha mẹ, mà các lời khuyên đều dịu hiền và chân thành, và lợi thế của sự trải nghiệm, nó bắt ta phán đoán về những gì người ta biết; bởi vì những người cha đều đã từng làm con, còn những người con chưa từng làm cha.

“Nhưng con có tin rằng ít ra là chúng chân thành trong những câu châm ngôn điên rồ của chúng? Ngay cả điều đó cũng không nốt, Émile thân mến ạ. Chủng tự dối mình để lừa dối con; chủng không hề bằng lòng với chính bản thân chúng; trái tim chúng luôn luôn chối bỏ chúng, và thường là miệng chúng lại mâu thuẫn với chúng. Kẻ nào đó trong bọn chúng cười nhạo tất cả những gì tử tế, kẻ đó sẽ trở nên tuyệt vọng khi vợ hắn cũng suy nghĩ giống hắn. Còn kẻ khác nào đó trong bọn chúng sẽ đẩy sự dửng dưng vô tình về phẩm hạnh đến tận phẩm hạnh của người vợ mà hắn còn chưa có, hoặc là, tận đỉnh cao của sự bỉ ổi, về phẩm hạnh của người vợ mà hắn đã có. Nhưng hãy đi xa hơn nữa, hãy nói với hắn về mẹ hắn và con xem liệu hồn có sẵn lòng coi hắn là một đứa con ngoại hôn và là con trai của một người đàn bà bất chính, là nhận xằng một dòng họ, là đánh cắp lấy cái quyền thừa kế tự nhiên; cuối cùng liệu hắn có đành để bị đối xử như đứa con hoang hay không. Ai là người trong bọn chúng sẽ muốn người ta chuốc cho con gái mình sự ô danh mà hắn khiến cho em gái kẻ khác đang gánh chịu? Ở đây chẳng có kẻ nào là không xâm hại ngay cả tính mạng của con, nếu trong thực tế con ứng dụng với hắn mọi nguyên tắc mà hắn cố truyền cho con. Chính là như thế mà rốt cuộc, chúng bộc lộ ra cái không nhất quán của chúng, và người ta cảm thấy không có kẻ nào trong bọn chúng tin vào điều kẻ đó nói ra. Đó là những lí lẽ, Émile thân mến: Hãy cân nhắc lý lẽ của chúng, nếu đó là lý lẽ, và hãy so sánh đi. Nếu ta muốn đối xử khinh miệt và chế giễu như bọn chúng, thì con sẽ thấy chúng hứng lấy sự lố bịch có thể là ngang bằng hay lại còn nhiều hơn ta. Nhưng ta không e ngại một cuộc thử thách nghiêm chỉnh. Thắng lợi của kẻ hay chế giễu là ngắn ngủi; sự thật vẫn đứng vững, và tiếng cười rồ dại của chúng tắt ngấm.”

Quý vị không tưởng tượng được rằng Émile ở tuổi hai mươi lại có thể là dễ bảo. Chúng ta suy nghĩ khác nhau làm sao! Còn tôi, tôi không quan niệm được cậu đã có thể dễ bảo vào năm lên mười; là vì tôi có cách gì mà nắm bắt được cậu ở độ tuổi ấy. Tôi đã phải cần đến mười lăm năm chăm sóc để mà chuẩn bị được cho mình cách nắm bắt này. Thời đó tôi không giáo dục cậu, mà chuẩn bị cho cậu được giáo dục. Bây giờ thì cậu được giáo dục đủ để trở thành dễ bảo; cậu nhận ra tiếng nói của tình bạn, và cậu biết nghe theo lí trí. Quả thực là tôi để cho cậu có vẻ ngoài độc lập, nhưng chưa bao giờ cậu lệ thuộc hơn với tôi, bởi cậu như vậy là vì cậu muốn thế. Chừng nào tôi chưa thể làm chủ ý chí của cậu, thì tôi vẫn làm chủ con người cậu; tôi không rời cậu một bước. Hiện thời tôi dôi khi để cậu cho chính cậu, bởi vì tôi luôn luôn quản lí cậu, khi rời xa cậu tôi ôm hôn cậu và bảo cậu với thái độ tin chắc: Émile, ta tin ở anh bạn của ta, ta giao phó con cho trái tim trung thực của con; chính là trái tim con sẽ trả lời cho ta về con.

Không phải là chuyện chốc lát mà làm hỏng được những xúc cảm lành mạnh trước đây chưa bao giờ bị hủy hoại, và lại xóa bỏ được những nguyên tắc được suy diễn trực tiếp từ ánh sáng hiểu biết đầu tiên của lí trí. Nếu có sự thay đổi gì đó trong lúc tôi vắng mặt thì nó sẽ không khi nào đủ lâu dài, cậu sẽ không bao giờ trốn được tôi đủ kỹ để tôi không nhận ra nguy cơ trước cái xấu,  và để tôi không kịp thời tìm ra phương cứu chữa. Như người ta không thể nào bất thình lình sinh ra đồi bại, người ta cũng không bất thình lình học được cách che giấu; và nếu xưa nay có con người nào vụng về trong cái nghệ thuật ấy thì chính là Émile, người mà suốt đời chẳng có lấy một cơ hội độc nhất sử dụng đến nó.

Bằng các cách chăm sóc ấy và các cách tương tự tôi tin rằng tránh được cho anh ta khỏi các đối tượng xa lạ và những châm ngôn dung tục, tôi ưng được thấy anh ta giữa nơi xã hội tệ hại nhất của Paris hơn là một mình trong phòng riêng hay trong công viên, phó mặc cho toàn bộ mối bồn chồn áy náy của độ tuổi anh ta. Người ta có làm gì đi nữa thì trong mọi kẻ thù có thể tấn công chàng trai, kẻ nguy hiểm nhất và là kẻ độc nhất mà người ta không sao tách nó ra được, chính là bản thân anh ta: Kẻ thù này tuy thế lại chỉ nguy hiểm do lỗi của chúng ta; bởi lẽ, như tôi đã nói hàng ngàn lần, chính là có mỗi một sự tưởng tượng là thức tỉnh được nhục cảm. Nhu cầu của nó thực chất không phải là một nhu cầu thể chất: Thật không hẳn đó là một nhu cầu thực sự. Nếu chưa từng có đối tượng lẳng lơ đập vào mắt chúng ta, nếu chưa từng có ý định không đúng đắn len lỏi vào đầu óc chúng ta thì có thể là cái nhu cầu giả danh này cũng chưa từng làm cho chúng ta cảm nhận được; và chúng ta sẽ vẫn còn trong trắng, không ham muốn, không phải cố gắng, không phải tạo ra công cán gì. Người ta không biết được là những tình huống nào đó, những cảnh tượng nào để làm dấy men thầm kín trong dòng máu của tuổi trẻ, mà tuổi trẻ lại không biết tự mình làm sáng tỏ cái nguyên nhân của nỗi bứt rứt đầu tiên này, chẳng dễ dàng gì mà xoa dịu được, và nó lại xuất hiện sau đó không lâu la gì. Với tôi thì, càng suy nghĩ về cuộc khủng hoảng quan trọng này với những nguyên nhân gần hoặc xa của nó, tôi lại càng tự thuyết phục mình rằng một kẻ cô đơn được lớn lên trong hoang mạc, không sách vở, không giáo dục, không có đàn bà, thì chết ở đó còn trinh nguyên dù ở độ tuổi nào.

Nhưng ở đây lại không phải là vấn đề của một người hoang dã loại này. Trong khi giáo dục một con người sống giữa đồng loại và cho xã hội, thì không thể nào, không thể nói đến chuyện nuôi dưỡng anh ta mãi trong sự ngu dốt có ích ấy; và điều tệ hại cho sự khôn ngoan là thông thái nửa vời. Kỷ niệm về các đối tượng đã từng làm cho ta xúc động, các ý tưởng mà ta đã tiếp nhận, theo ta đến tận nơi ẩn cư, lại còn nảy nở thêm vào đó, ngoài ý muốn của ta, những hình ảnh còn quyến rũ hơn cả chính các đối tượng đã từng gặp, và làm cho sự cô đơn thành độc hại cho kẻ nào còn giữ khư khư các hoài niệm đó, y như sự cô đơn là có ích cho kẻ nào đứng vững được một mình ở đó.

Vậy thì hãy coi sóc cẩn thận cho chàng trai trẻ, anh ta sẽ tự mình tránh khỏi mọi cái còn lại; những chính là quý vị phải đảm bảo về anh ta cho anh ta. Đừng có để anh ta một mình cả ngày lẫn đêm, chí ít là hãy ngủ trong phòng của anh ta: Làm sao cho anh ta chỉ đi nằm khi buồn ngủ và ra khỏi giường ngay khi tỉnh dậy. Quý vị hãy phòng ngừa bản năng ngay khi quý vị không tự mình hạn chế mình ở đó: Bản năng là tốt đẹp khi nó tác động riêng lẻ; nó là đáng ngờ khi trà trộn vào các thể chế của con người: Không được tiêu diệt nó mà phải điều chỉnh nó; và điều đó có thể lại còn khó hơn là thủ tiêu nó. Sẽ là rất nguy hiểm nếu bản năng dạy được cho học trò của quý vị biết lừa phỉnh nhục cảm của mình và bù đắp cho các dịp thoả mãn chúng: Nếu anh ta biết được một lần sự thể chân nguy hiểm ấy, anh ta hỏng rồi. Kề tử lúc ấy luôn luôn anh ta có một thể xác và một con tim căng thẳng, anh ta mang theo tận xuống đáy mồ những hậu quả đáng buồn của thói quen này, là cái thói quen bi thảm nhất mà một thanh niên có thể bị buộc chặt vào. Rõ ràng là chẳng thà…còn hơn. Nếu những điều quá khích của một khí chất nồng nhiệt trở nên không chế ngự nổi, thì Émile thân yêu của ta, ta ái ngại cho con nhưng ta sẽ không hề do dự chút nào, ta sẽ không chịu nổi cái mục đích của tự nhiên bị lảng tránh. Nếu cần phải có một kẻ chuyên chế để chinh phục con, thì ta ưng giao phó con cho cái kẻ chuyên chế mà ta có thể giải thoát con khỏi kẻ đó: dù có xảy ra chuyện gì, thì ta cũng sẽ bứt con ra khỏi đàn bà dễ dàng hơn là ra khỏi bản thân con.

Cho đến hai mươi tuổi, thân xác tăng trưởng, nó cần đến toàn bộ chất liệu của mình: Sự tiết dục lúc đó là nằm trong trật tự của tự nhiên, và người ta hầu như chỉ bỏ qua điều đó với sự thiệt hại cho thể trạng của mình. Từ hai mươi tuổi trở đi thì sự tiết dục là một nghĩa mang tính đạo đức; nó cần thiết để học cách chế ngự được bản thân, để học cách làm chủ được những them muốn. Nghĩa vụ đạo đức có những sự điều chuyển, những ngoại lệ, những quy tắc của nó. Khi sự mềm yếu của con người đem lại một thế buộc phải chọn lựa không sao tránh được thì giữa hai cái hại thì chúng ta hãy ưng chọn cái hại nhỏ hơn; dù sao đi nữa thì phạm một lỗi còn hơn là nhiễm một thói xấu.

Xin quý vị nhớ cho rằng ở đây không phải là tôi còn nói về học trò của mình mà là nói về học trò của quý vị. Những đam mê của nó, mà quý vị đã để cho dấy men lên, đang khuất phục quý vị: Vậy thì quý vị hãy công khai chịu thua nó đi, và đừng có che đậy thành tích của nó. Nếu quý vị biết vạch trần cái thành tích ấy cho người học trò của quý vị, thì anh ta sẽ xấu hổ nhiều hơn là tự hào, và quý vị sẽ thu xếp được cho mình cái quyền dắt dẫn anh ta suốt trong sự lầm lạc của anh ta, ít ra là để tránh cho anh ta khỏi sa xuống vực thẳm. Điều quan trọng là người đệ tử không làm điều gì mà người thầy không biết và không muốn, ngay cả khi điều ấy là xấu; nếu người sư phó tán thành một lỗi và mắc lầm lẫn thì còn tốt hơn hàng trăm lần so với ông ta bị học trò lừa, và cái lợi được thực hiện mà ông ta không hề hay biết gì. Ai tưởng rằng phải nhắm mắt trước một sự việc nào đó thì chẳng mấy chốc tự thấy mình buộc phải nhắm mắt bỏ qua cho mọi sự sự sai lầm được tha thứ lần đầu dẫn đến một sai lầm khác: Và cái dây chuyền này chỉ chấm dứt bằng sự đảo lộn mọi trật tự và sự coi thường mọi luật lệ.

Một sai lầm khác mà tôi đã từng khắc phục, nhưng nó không bao giờ xuất phát từ những đầu óc nhỏ mọn, đó là luôn luôn tỏ ra phong thế đạo mạo của người thầy, và mong muốn được coi như một con người hoàn hảo trong đầu óc đệ tử của mình. Phương pháp này là vô lý. Làm sao mà họ không thấy rằng trong khi muốn xiết chặt quyền uy của mình thì họ đã thủ tiêu nó; rằng muốn người khác nghe mình nói thì phải đặt mình vào địa vị của người mà lời nói của mình hướng tới, và rằng phải là con người để biết cách nói với trái tim con người? Tất cả những con người hoàn hảo ấy không gây được cảm xúc mà cũng chẳng thuyết phục được: Người ta luôn tự nhủ rằng họ thật rất dễ khắc phục những đam mê mà họ không cảm nhận thấy. Hãy chỉ ra sự mềm yếu của quý vị cho học trò mình, nếu quý vị muốn chữa cho anh ta khỏi những mềm yếu của anh ta: Sao cho anh ta thấy rõ ở quý vị những cuộc đấu tranh mà anh ta đang nếm trải, sao cho anh ta học được cách chiến thắng bản thân mình theo gương quý vị, và sao cho anh ta không nói như những kẻ khác: Những ông già này bực bội vì không còn trẻ trung gì nữa, cứ muốn đối xử với người trai trẻ như với các cụ già: Và bởi vì một ham muốn của họ đều đã tắt ngấm, ha biến những đam mê của chúng ta thành một trọng tội.

Montaigne nói rằng một hôm ông hỏi công tước de Langey rằng trong cuộc đàm phán ở nước Đức có bao nhiêu lần ông bị say vì phục vụ đức vua. Tôi sẵn lòng hỏi người sư phó của một chàng trai nào đó rằng có bao nhiều lần ông ta vào một nhà thổ đề phục vụ cho học trò của mình. Có bao nhiêu lần? Tôi lầm rồi. Nếu lần đầu tiên không làm cho kẻ phóng đãng mất đi sự ham muốn trở lại nơi ấy, nếu nó không đem từ đó về niềm hối hận và nỗi hổ thẹn, nếu nó không tuôn trào lên ngực quý vị những dòng lệ, thì xin quý vị lập tức rời bỏ nó; nó chỉ là một quái vật, hay quý vị chỉ là một kẻ ngu ngốc; quý vị sẽ không bao giờ giúp được việc gì cho nó hết. Mà chúng ta hãy bỏ qua những thủ đoạn quá đáng ấy, vừa bi thảm cũng như nguy hiểm, và chúng chẳng có liên hệ gì với việc giáo dục của chúng ta.

Cần phải thận trọng biết bao đối với chàng trai sống trong nhung lụa trước khi để anh ta phải chịu trận trong những trò điểm nhục về phong hoá của thế kỷ! Những sự phòng ngừa này thật khó khăn, nhưng chúng lại cần thiết; sự lơ là trong việc này làm hư hỏng cả một tuổi thanh xuân; chính là do bừa bãi đầu đời mà con người ta thoái hoá đi, và trở thành những kẻ như hiện nay. Đê tiện và hèn nhát ngay trong thói hư, tật xấu, chúng chi có những tâm hồn nhỏ nhen, bởi vì thân xác còm cõi mòn mỏi của chúng đã bị sớm hư hỏng mất rồi; chúng chỉ còn chút ít sức sống đủ để cử động. Những suy nghĩ nhỏ nhen của chúng chứng tỏ những đầu óc bất tài; chúng không hề cảm nhận được cái cao thượng và cái thanh nhã; chúng chẳng có cả sự chất phác lẫn sức sống mạnh mẽ; ti tiện trong mọi sự việc, và độc ác một cách đê hèn, chúng chỉ là những kẻ vô dụng, những tên bất lương, những kẻ dối trá; chúng không có gan ngay cả để trở thành những tên gian ác. Đó là những con người đáng khinh được tạo ra bởi bọn bợm bãi trụy lạc trong giới thanh niên: Nếu như trong đám ấy mà có lấy một người biết sống đúng mực, thanh đạm, biết gìn giữ lòng mình, bầu nhiệt huyết của mình, phẩm hạnh của mình khỏi bị lây từ tấm gương của bọn chúng thì đến năm ba mươi tuổi anh ta sẽ đè bẹp tất cả  đám dòi bọ ấy, và sẽ trở thành người chủ của chúng còn đỡ khó khăn hơn là làm chủ chính mình.

Dòng dõi và số mệnh có làm được chút gì cho Émile, anh ta sẽ trở thành con người ấy nếu như anh ta muốn được như thế. nhưng anh ta sẽ quá khinh bỉ chúng mà chẳng buồn hạ cố chế ngự chúng. Chúng ta hãy xem chàng ta hiện nay đang sống giữa bọn chúng trong khi bước vào đời, không phải để nổi trội lên ở đó, mà là để tìm hiểu cuộc đời, và tìm ra ở đó một người bạn gái xứng đáng với mình.

Cho dù anh ta có sinh trưởng ở trong một tầng lớp nào đi nữa, dù anh ta có bắt đầu thâm nhập vào một xã hội nào, thì bước đầu vào đời của anh ta cũng sẽ thuần phác và không hào nhoáng: Lạy Chúa cho anh ta được có đủ vô phúc để khỏi nổi bật ở đó! Những phẩm chất gây xúc động ngay từ cái nhìn đầu tiên không phải là phẩm chất của anh ta, anh ta không có các phẩm chất ấy mà cũng không muốn có chúng. Anh ta đặt quá ít giá trị vào các điều phán đoán của mọi người nên không đặt giá trị vào những thành kiến của họ, và anh ta chẳng thiết đến việc người ta quý trọng mình trước khi hiểu biết mình. Cái cung cách tự giới thiệu mình của anh ta chẳng phải là khiêm tốn lại cũng không kiêu căng, mà tự nhiên và chân chất; anh ta không thấy ngượng nghịu mà cũng không giả trá, và anh ta ở giữa chốn tụ hội đông người cũng y như lúc anh ta ở một mình và không có ai chứng kiến. Có phải vì thế mà anh ta sẽ trở nên thô thiển, kiêu ngạo, chẳng buồn chú ý đến ai không? Hoàn toàn trái lại; nếu, lúc ở một mình, anh ta không coi rê người khác thì tại sao anh ta lại có thể coi rẻ họ trong khi anh ta sống với họ? Trong cử chỉ, anh ta không hề coi trọng họ hơn bản thân mình, bởi vì trong thâm tâm, anh ta không coi trọng họ hơn bản thân mình tuy nhiên anh ta cũng không hề tỏ ra với họ một sự thờ ơ mà anh ta còn lâu mới có; nếu anh ta không có các công thức về sự lễ độ, thì anh ta có những ân cần của lòng nhân ái. Anh ta không thích thấy ai bị đau khổ; anh ta không nhường chỗ ngồi của mình cho người khác vì để làm ra vẻ điệu đàng, nhưng anh ta sẽ sẵn lòng nhường lại chỗ ấy cho người kia vì long tốt, nếu như, vì thấy người kia bị bỏ quên, anh ta đoán ra rằng sẽ lãng quên đó là hạ nhục người ấy; bởi vì đối với chàng trai của tôi thì tự nguyện đứng sẽ ít khó chịu hơn nhìn thấy người khác bị bắt buộc phải đứng ở đó.

Mặc dầu nói chung là Émile không quý mến những người khác, anh ta vẫn sẽ không tò ra khinh bỉ họ, bởi vì anh ta xót thương họ và ái ngại cho họ. Vì không thể giúp họ thưởng thức các điều tốt lành có thực, anh ta dành cho họ những điều tốt lành của dư luận mà họ lấy làm hài lòng, vì anh ta sợ rằng nếu lấy đi ở họ những điều ấy một cách uổng công, thì anh ta chỉ làm cho họ đau khổ hơn trước mà thôi. Vậy nên anh ta không phải là con người hay cãi vã cũng không hay phản đối; anh ta cũng không phải là con người hay chiều long lựa ý và cũng không nịnh bợ nốt; anh ta bày tỏ ý mình mà không đánh đổ ý kiến của ai hết, vì anh ta yêu tự do trên hết mọi chuyện, vì sự ngay thẳng là một trong các quyền tốt đẹp nhất của con người.

Anh ta ít nói, vì anh ta không để ý mấy đến việc người ta quan tâm đến mình, cũng vì chính lý do này, anh ta chỉ nói những điều gì có ích thôi: Nếu không phải thế, có ai mà bắt buộc được anh ta phải nói chữ Émile được giáo dục quá chu đáo để không bao giờ hay nói nhảm. Cái tật lớn ba hoa khoác lác bắt nguồn một cách tất yếu, hoặc do lòng tự phụ là có trí tuệ mà tôi sẽ nói đến sau đây, hoặc do cái giá trị mà người ta gán cho các chuyện phù phiếm mà cứ tưởng một cách ngu xuẩn rằng những người khác cũng quan tâm đến những chuyện phiếm ấy như mình. Ai hiểu biết khá nhiều sự việc để đánh giá được tất cả mọi việc theo đúng giá trị có thật của chúng, thì không bao giờ nói nhiều quá vì người ấy cũng biết thẩm định sự chú ý mà người ta dành cho mình và mối quan tâm của người ta đối với lời nói của mình. Thông thường là những người biết ít lại nói nhiều, còn những người biết nhiều lại nói ít. Đơn giản là một người dốt nát thì cho tất cả những gì mình biết và đem nói ra với tất cả mọi người đều là quan trọng cả. Nhưng một người có học không dễ dãi mở ra bầu kiến thức của mình; anh ta có quá nhiều điều đề nói, và anh ra thấy sau mình còn quá nhiều điều để nói nữa, nên anh ta lặng im.

Chẳng những không đụng chạm tới các cung cách của người khác, Émile còn vui lòng chiều theo, không phải là để tỏ ra hiểu biết các tập tục, cũng không phải để làm ra vẻ một người có lễ độ, mà trái lại là để tránh bị nhận ra, e rằng người ta sẽ biệt đãi mình; và bao giờ anh ta cũng chỉ được thoải mái khi người ta không chú ý đến mình mà thôi.

Khi bước chân vào đời, mặc dù anh ta hoàn toàn không hề biết các cung cách đối xử, anh ta không vì thế mà nhút nhát và e sợ; nếu anh ta lẩn tránh, đó không phải là vì luống cuống, mà vì muốn nhìn cho rõ thì đừng nên để người ta nom thấy mình; vì những gì người ta nghĩ về anh ta thì anh ta vẫn chẳng mấy quan tâm và sự lố bịch không hề làm anh ta sợ hãi chút nào. Điều đó khiến cho, vì luôn luôn thản nhiên và bình tĩnh, anh ta không hề bối rối do sự thẹn thùng không đáng có. Dù người ta có nhìn mình hay không, thì anh ta luôn tận lực làm những gì mình làm; và luôn luôn hoàn toàn thư thái quan sát tường tận những kẻ khác, anh ta nhận ra các cung cách cư xử của người khác với một sự thoải mái mà những kẻ nô lệ cho dư luận không thể nào có được. Có thể nói rằng anh ta sớm nắm được tập tục của người đời, chính là vì anh ta ít coi trọng nó.

Tuy nhiên quý vị đừng hiểu lầm về thái độ của anh ta, và quý vị đừng đem so sánh thái độ ấy với thái độ của các chàng trai dễ mến của quý vị. Anh ta kiên quyết nhưng không tự mãn; các cử chỉ của anh ta tự do nhưng không khinh người: Vẻ xấc xược chỉ thuộc về những tên nô lệ, tính độc lập không có  gì là làm bộ kiểu cách cả. Tôi chưa từng thấy người nào có sự kiêu hãnh trong tâm hồn lại biểu lộ điều đó trong thái độ của mình: Sự làm bộ kiểu cách ấy phù hợp hơn với các tâm hồn ti tiện và phù phiếm mà thôi, vì chỉ có thể bằng cách ấy mà lừa người ta. Tôi có đọc trong một cuốn sách nói rằng một người ngoại quốc có hôm xuất hiện ở phòng khách của ông Marcel nổi tiếng, ông hỏi ông khách rằng ông ấy ở nước nào đến: “Tôi là người Anh, người ngoại quốc trả lời.-Ông là người Anh! Ông vũ công đáp lại; ông sống ở hòn đảo mà ở đó các công dân tham dự vào việc hành chính công, và là một phần của quyền lực to cao!^[255]. Không, thưa ông; cái trán ấy cúi xuống, cái nhìn ấy rụt rè, cái dáng đi ấy không đường hoàng, chỉ nói lên với tôi rằng đó là một kẻ nô lệ mang danh cử tri.”

Tôi không rõ có phải sự phán đoán này cho thấy sự am hiểu rõ về mối quan hệ có thực giữa tính cách của con người với vẻ ngoài của anh ta hay không. Với tôi, là người không có vinh dự được làm vũ sư, tôi lại nghĩ ngược lại. Tôi sẽ nói rằng: “Người Anh này không phải triều thần, tôi chưa từng bao giờ nghe nói rằng các triều thần phải cúi đầu và có dáng đi không đường hoàng: Một người rụt rè ở nhà người vũ công chắc hẳn không như vậy ở Hạ nghi viện Anh.” Chắc chắn là cái ông Marcel này phải coi các đồng hương của mình ngang như những người La Mã.

Khi người ta yêu, người ta muốn được yêu mến. Émile yêu mọi người, vậy nên anh ta muốn vui lòng họ, huống chi là anh muốn làm vui lòng phụ nữ, độ tuổi phẩm hạnh, dự định cho tương lai của anh, tất cả đều hùa nhau vào nuôi dưỡng ở anh cái ham muốn ấy. Tôi nói các phẩm hạnh của anh ta, vì ở đây nó làm nên nhiều chuyện lắm; những người đàn ông có phẩm hạnh là những người thật sự tôn thờ phụ nữ. Họ không giống những người khác có bao nhiêu là ẩn ngữ đùa cợt để tán tỉnh phụ nữ, nhưng họ có sự ân cần vồn vã chân chất hơn, dịu ngọt hơn, và xuất phát từ trái tim. Tôi sẽ biết được bên cạnh một phụ nữ trẻ một người đàn ông có phẩm hạnh và biết chế ngự cái tự nhiên trong số hàng trăm ngàn kẻ trụy lạc. Hãy phán đoán xem Émile phải làm gì với một thể chất hoàn toàn mới mẻ, và bao nhiêu là lý trí để mà đứng vững được ở đó! Để tiếp cận các cô, tôi cho rằng anh ta đôi khi sẽ nhút nhát và lúng túng; nhưng chắc chắn là sự lúng túng này không làm cho các cô phật ý, và đến những cô kém láu lỉnh hơn luôn vẫn hay biết cách thưởng thức cái đó và lại làm cho anh ta lúng túng hơn. Còn sự ân cần vồn vã của anh ta sẽ thay đổi rõ rệt về mặt biểu hiện tuỳ theo các tình huống. Anh ta sẽ khiêm nhường và tôn trọng hơn đối với các bà, hoạt bát và dịu dàng hơn khi gần các cô đến tuổi cập kê. Anh ta không rời mắt khỏi đối tượng mà mình tìm kiếm, và bao giờ cũng vậy, cô nào gợi cho anh về những tìm kiếm ấy thì anh ta tỏ ra chú ý nhịều nhất.

Không ai sẽ đúng đắn hơn khi tuân theo tất cả những tôn kính căn cứ vào trật tự của tự nhiên, và ngay cả trật tự của xã hội; nhưng những tôn kính theo trật tự của tự nhiên này sẽ luôn luôn được ưa chuộng hơn mọi sự tôn kính khác; và anh ta sẽ kính trọng một cá nhân cao niên hơn là một vị thẩm phán ngang tuổi. Vậy, vì thường anh ta là một trong những người trẻ nhất trong xã hội nơi anh ta sẽ có mặt, anh ta sẽ luôn luôn là một trong những người khiêm tốn nhất, không phải vì muốn tỏ ra nhún nhường đã tự đề cao, mà do một tình cảm tự nhiên và dựa trên lý trí. Anh ta sẽ không hề có cách xử thế xấc xược của một chàng trai hợm hĩnh, để làm vui cho đồng bọn, nói năng cao giọng hơn các triết gia và ngọt lời các bậc đàn anh của mình! Về phần mình, anh ta không chịu được câu của một nhà quý tộc cao niên đã trả lời vua Louis XV, khi nhà vua hỏi ông ta ưa chuộng thời đại nào, thời đại của ông hay thời đại này: “Tâu Hoàng thượng, hạ thần đã trải qua thời niên thiếu của mình trong việc kính trọng các bậc lão thành và giờ đây hạ thần phải để tuổi già của hạ thần cho việc kính nể các thiếu niên.”

Vì có một tâm hồn dịu dàng và nhạy cảm, nhưng không thẩm định bất cứ việc gì theo dư luận đánh giá, anh ta sẽ, dù cho thích làm vui lòng nhũng người khác, vẫn ít quan tâm đến việc được họ kính nể. Do đó, anh ta sẽ thương mến hơn là lễ độ, anh ta sẽ không bao giờ vênh váo, cũng không khoa trương, và anh ta sẽ xúc động vì một lời nói êm ái hơn là vì ngàn lời ca tụng. Cũng chính vì lý do này, anh ta sẽ không sao nhãng các cử chỉ cũng như thái độ của mình; anh ta có thể sẽ có một vài vẻ cầu kỳ nào đó trong cách trang sức của mình, không phải để tỏ ra là một người có con mắt thẩm mỹ; mà là để làm cho khuôn mặt mình dễ coi; anh ta sẽ không nhờ đến cái khung thếp vàng và không bao giờ làm hoen ố cách trang sức của mình bằng chiêu bài của sự giàu có.

Người ta thấy rằng tất cả các điều đó không hề đòi hỏi về phần tôi một sự phô bày các quy tắc, và chỉ là một hậu quả của sự giáo dục ban đầu của anh ta thôi. Với chúng ta, người ta làm ra vẻ có một sự huyền bí ghê gớm về tập quán ấy, tựa hồ như, vào độ tuổi mà người ta theo tập quán ấy, người ta không học nó một cách tự nhiên, và tựa hồ như không phải trong một tấm lòng chính trực mới tìm được các định luật đầu tiên của các tập quán ở đời! Lễ độ thực sự là chứng tỏ lòng tốt đối với những người khác; thiện tâm đó biểu lộ không khó khăn gì khi người ta có đức tính đó; chính là đối với kẻ không có đức tính đó mà người ta bắt buộc phải biến sự biểu hiện bề ngoài của họ thành một thứ nghệ thuật.

“Hậu quả tai hại nhất của phép lễ độ theo tập quán là dạy cái nghệ thuật bỏ qua các đức độ mà phép lễ độ ấy mô phỏng. Trong việc giáo dục người ta hãy gây cho chúng ta lòng nhân đạo và lòng từ thiện đi, thì chúng ta sẽ có lễ độ, nếu không thì chúng ta chẳng cần đến lễ độ nữa.”

“Nếu chúng ta không có lối lễ độ biểu lộ ra bằng các vẻ nhã nhặn, thì chúng ta sẽ có lối lễ độ biểu hiện con người chính trực và người công dân, chúng ta sẽ không cần nhờ đến sự giả dối.”

“Thay vì xảo trá để làm vui lòng, ta sẽ chỉ cần có lòng tốt là đủ, thay vì giả dối để nịnh hót những nhược điểm của kẻ khác, ta sẽ chỉ cần khoan dung là đủ.”

“Những kẻ được người ta đối đãi như thế, sẽ không vì thế mà trở nên kiêu căng và hư hỏng; họ sẽ chỉ biết ơn và trở thành tốt hơn vì được đối xử như vậy.”

Theo tôi, nếu có sự giáo dục nào đó phải sinh ra thứ lễ độ mà ông Duelos đòi hỏi ở đây, thì chính là lối giáo dục mà, cho đến nay, tôi đã vạch ra kế hoạch.

Tuy nhiên tôi đồng ý rằng với các châm ngôn khác biệt đến vậy, Émile sẽ không giống với mọi người, và lạy Chúa gìn giữ cho anh ta đừng bao giờ như mọi người! Nhưng về những gì anh ta khác biệt với những kẻ khác, anh ta sẽ không hay quấy rầy, cũng không lố bịch: Sự khác biệt sẽ biểu hiện mà không gây khó chịu. Émile sẽ là, nếu ta muốn, một người xa lạ dễ mến. Mới đầu, người ta sẽ tha thứ cho anh ta về cái tính kỳ dị ấy và nói rằng: Anh ta sẽ tập dần. Về sau người ta sẽ quen hẳn với cung cách của anh ta; và thấy anh ta không thay đổi cung cách của mình, người ta sẽ còn tha thứ cho anh ta nữa và nói rằng: Bản tính anh ta như thế.

Anh ta sẽ không hề được khoản đãi như một người đáng mến, nhưng người ta sẽ yêu mến anh ta mà chẳng hiểu vì sao; không có ai tán tụng tài trí của anh ta, nhưng người ta sẽ sẵn lòng nhờ anh ta phân xử giữa những người thông tuệ: Trí óc của anh ta minh bạch và thô thiển, anh ta có ý thức ngay thẳng và óc phán đoán lành mạnh. Vì không bao giờ chạy theo các ý tưởng mới mẻ, anh ta sẽ không thể từ phụ về tài trí của mình. Tôi đã làm cho anh ta ý thức được rằng tất cả các ý tưởng lành mạnh và có ích thực sự cho con người là những ý tưởng đã được biết đến đầu tiên, rằng những ý tưởng ấy bất cứ thời kỳ nào cũng là những mối liên hệ duy nhất và là thực sự của xã hội, và rằng các bộ óc siêu việt chỉ còn có cách nổi danh bằng những ý tưởng nguy hiểm và tai hại cho nhân loại thôi. Cách thức làm cho mình được ngưỡng mộ ấy không làm anh ta xúc động mấy: Anh ta biết nơi mà mình sẽ tìm thấy hạnh phúc cho đời mình, và bằng cách nào mình có thể góp phần vào hạnh phúc của người khác. Phạm vi các kiến thức của anh ta không trải ra xa hơn những gì có ích. Con đường của anh ta chật hẹp và rõ rệt; vì không bị cám dỗ để ra khỏi con đường đó, anh ta để mình lẫn vào những người đi theo con đường ấy; anh không muốn lạc lối cũng không muốn nổi bật. Émile là một người có lương tri, và không muốn là cái gì khác hơn: Người ta có muốn lăng mạ anh ta về danh nghĩa ấy cũng sẽ hoài công, anh ta sẽ luôn luôn lấy làm vinh dự.

Mặc dù ý muốn làm đẹp lòng không để anh ta hoàn toàn thờ ơ với dư luận nữa, anh ta sẽ chỉ lấy ở dư luận ấy những gì liên quan trực tiếp đến bản thân mình mà thôi, không quan tâm đến các lời bình phẩm chỉ lấy “mốt” hay lấy các thành kiến làm quy tắc. Anh ta sẽ có niềm kiêu hãnh muốn làm chu đáo tất cả những gì mình làm, thậm chí muốn làm các việc ấy chu đáo hơn người khác nữa; anh ta muốn là người nhanh nhẹn nhất trong cuộc chạy đua, kẻ mạnh nhất trong cuộc đấu vật, kẻ giỏi nhất trong công việc, kẻ khéo léo nhất trong các trò ảo thuật; nhưng anh ta sẽ ít tìm kiếm lợi thế mà tự nó không được tỏ rõ mà phải cần được nhìn nhận bằng sự phán đoán của kẻ khác, như là có tài trí hơn một người khác, nói giỏi hơn, thông thái hơn v.v…; anh ta sẽ còn ít tìm kiếm hơn nữa các lợi thế không liên quan gì đến chính mình, như là thuộc về một dòng dõi cao quý hơn, được coi là giàu có hơn, có thể lực hơn, được kính trọng hơn, mà đánh lừa bằng một sự xa hoa hơn.

Trong khi thương yêu con người vì họ là những đồng loại của mình, anh ta sẽ yêu thương hơn cả những ai giống mình nhất, bởi vì anh sẽ cảm thấy mình có thiện tâm; và, vì phán đoán sự tương đồng đó qua sự phù hợp của các thị hiếu về các vấn đề đạo đức, nên về tất cả những gì thuộc về tính tốt anh sẽ rất vui lòng được khen ngợi. Anh ta sẽ không tự nhủ một cách đơn giản: “Ta không vui mừng vì mọi người khen ngợi ta; nhưng ta vui mừng vì người ta khen những việc thiện mà ta đã làm, ta mừng vì những người tôn trọng ta lấy làm vinh hạnh; chừng nào mà họ còn phán đoán một cách xác đáng như vậy, thì việc được họ ưa chuộng vẫn là một việc tốt đẹp.”

Trong khi nghiên cứu con người qua các tập tính của họ ở đời, giống như anh ta nghiên cứu qua các đam mê của họ trong lịch sử đã nói ở phần trên, anh ta thường hay có cơ hội để ngẫm nghĩ về cái mơn trớn hay làm phật lòng người. Thế là anh ta triết lý về các nguyên khởi của các thị hiếu; và đây là nghiên cứu phù hợp với anh ta suốt thời kỳ này.

Người ta càng đi sâu tìm tòi định nghĩa của thị hiếu lại càng đi lạc: Thị hiếu chỉ là cái khả năng để phán đoán xem cái gì làm vừa lòng hay phật ý số đông hơn. Ra khỏi nơi đó, quý vị không còn biết cái gì là thị hiếu. Nói thế không phải đi đến kết luận rằng có nhiều người có óc thẩm mỹ sành sỏi hơn những người khác; bởi vì, tuy rằng số đông phán đoán xác đáng về một đối tượng, lại có ít người phán đoán như số đông về mọi mặt; và, dù cho sự hội tụ nhiều thị hiếu phổ biến nhất tạo nên sự sành sỏi, thì vẫn có ít người được sành sỏi, cũng y như là ít có người đẹp, dù rằng sự tụ hội các nét chung nhất tạo nên sắc đẹp.

Phải lưu ý rằng ở đây không đề cập đến cái mà ta yêu quý vì nó có ích cho ta, cả những cái mà ta ghét vì nó có hại cho ta. Thị hiếu chỉ tác động lên các vật không quan hệ đối với ta hoặc nhiều nhất là có một hứng thú giải trí, chứ không phải những gì gắn với các nhu cầu của ta; để xét đoán về những cái đó thì không cần đến thị hiếu, chỉ riêng sự thèm muốn là đủ rồi. Đó là điều làm cho các quyết định thuần tuý do thị hiếu thật là khó khăn và dường như là võ đoán, bởi vì ngoài bản năng là quyết định những điều này, người ta không còn thấy lý do của các quyết định do thị hiếu nữa. Ta còn phải phân biệt các quy luật của thị hiếu trong các sự việc tinh thần và các quy luật của nó trong các sự việc về sắc giới. Trong những sự việc này, các nguyên khởi của thị hiếu có vẻ hoàn toàn không sao giải thích nổi. Nhưng cần phải biết rằng có yếu tố tinh thần trong tất cả những gì liên quan đến sự bắt chước^[256]: Cho nên người ta giải thích các vẻ đẹp có vẻ thuộc về vật chất song thực sự chúng không hề như vậy. Tôi sẽ thêm vào đó rằng thị hiếu có các quy tắc mang tính địa phương khiến cho trong hàng ngàn sự việc thị hiếu tùy thuộc vào các khí hậu, vào các phong tục, vào chính thể, vào các sự việc về thiết chế, và có cả các quy tắc khác liên quan đến độ tuổi, đến giới tính, đến tính cách, và nói thêm rằng chính là trong ý nghĩa đó mà không nên tranh cãi về thị hiếu.

Thị hiếu là tự nhiên cho một người, nhưng mọi người lại không phải có nó ở một mức độ ngang nhau, nó cũng không phát triển lên cùng một trình độ như nhau ở tất cả mọi người, và trong mọi người, nó đều bị sai lệch đi vì nhiều nguyên nhân. Mức độ thị hiếu mà người ta có thể có được phụ thuộc vào sự nhạy cảm mà người ta đã nhận được, sự vun đắp và hình thái của thị hiếu phụ thuộc vào các tập hội mà người ta đã sống trong đó. Thứ nhất là phải sống trong những tập hội đông đảo để làm nhiều cuộc so sánh. Thứ hai cần phải là những tập hội ăn chơi và nhàn tản; bởi vì trong các tập hội của công việc thì người ta không lấy sự vui thú làm quy tắc, mà là lợi nhuận. Thứ ba đó phải là các tập hội mà sự bất bình đẳng không phải là quá lớn, ở đó sự áp chế của dư luận là vừa phải, và ở đó sự khoái trá chi phối nhiều hơn thói huyênh hoang; bởi vì ở trường hợp ngược lại thì thời trang bóp nghẹt thị hiếu; và người ta không còn tìm đến cái người ta thích, mà tìm cái làm cho người ta nổi bật.

Trong trường hợp vừa nói đến, còn gì đúng hơn là sự sành điệu thuộc về đa số. Tại sao như thế? Bởi vì đối tượng thay đổi. Lúc đó số đông không còn xét đoán họ nữa, họ chỉ còn xét đoán theo những người mà họ cho rằng sáng suốt hơn họ; họ chấp nhận, không phải cái tốt đẹp, mà là cái được những người kia chấp nhận. Bao giờ cũng vậy, hãy làm sao cho mỗi người có sự cảm nhận riêng của mình; và điều làm cho con người ta thấy dễ chịu hơn cả bao giờ cũng sẽ có nhiều sự tán thưởng.

Trong công việc của mình, con người chỉ làm được những gì tốt đẹp bằng sự bắt chước. Mọi hình mẫu chân chính của thị hiếu đều có trong tự nhiên. Chúng ta càng xa rời bậc thầy (tức là tự nhiên), thì các bức tranh của chúng ta lại càng biến dạng đi. Vậy thì chính là từ các đối tượng mà chúng ta yêu mến mà chúng ta mới rút tỉa ra các kiểu mẫu của mình; và cái đẹp của sự khác thường, không sao tránh khỏi thất thường và độc đoán, chẳng phải là cái gì khác ngoài cái làm thoả mãn những người đang hướng dẫn chúng ta.

Những người đang hướng dẫn chúng ta là các nghệ sĩ, những người quyền thế, những kẻ giàu có; còn cái đang hướng dẫn chính họ lại là lợi ích của họ hay thói kiêu ngạo hão của họ. Những người này thì vì muốn phô trương của cải của họ, những kẻ kia lại muốn lợi dụng nó, tranh nhau tìm ra những cách chi tiêu mới mẻ. Xuất phát từ đó mà thói xa hoa thiết lập được sự chi phối của nó, và làm cho cái khó khăn và đắt giá được ưa chuộng: Lúc đó cái đẹp giả mạo, thay vì bắt chước tự nhiên, lại chỉ được coi là đẹp do cứ ra sức trái với tự nhiên. Thói xa hoa và sự kệch cỡm thường không tách rời. Cứ ở chỗ nào mà thị hiếu là tốn kém, thì ở đó nó là giả tạo.

Nhất là trong sự giao thiệp của hai giới mà thị hiếu, tốt hoặc xấu, được hình thành; sự vun đắp cho nó là một hiệu quả tất yếu do đối tượng của xã hội này. Nhưng khi sự dễ dàng trong hưởng thụ làm nhạt phai ham muốn được ưa thích, thị hiếu bị bóp méo đi; và theo tôi thì đó chính là một lí do khác trong số được coi là mạnh nhất giải thích vì sao thị hiếu lành mạnh lại bắt nguồn từ thuần phong mỹ tục.

Quý vị hãy tham khảo thị hiếu của người đàn bà trong những vấn đề vật chất và liên quan đến sự tài phán của các giác quan; tham khảo thị hiếu của đàn ông trong các vấn đề tinh thần và phụ thuộc nhiều hơn vào lí trí. Khi những người đàn bà trở thành như là họ phải vậy, họ tự hạn chế mình trong những việc thuộc khả năng của mình, và sẽ phán xét luôn luôn đúng, nhưng từ khi họ tự quyết đoán về văn chương, từ khi họ bắt đầu phán xét về sách vở, và cố hết sức làm việc đó, thì họ chẳng còn biết một chút gì hết. Các tác giả đi hỏi ý kiến các nữ bác học về tác phẩm của mình chắc chắn là bao giờ cũng bị góp ý kiến không đúng: Những người tình mà hỏi ý kiến về trang sức thì luôn luôn phục sức lố lăng nực cười. Tôi sẽ sớm có dịp nói về những tài năng thực sự của giới này, về cách trau dồi các tài năng đó và về những vấn đề mà những nhận định của họ vì thế mà phải được nghe theo.

Đó là những nhận định cơ bản mà tôi sẽ dùng làm nguyên tắc trong khi bàn luận với Émile của tôi về một lĩnh vực không phải là không có can hệ đến cậu ta chút nào trong hoàn cảnh cậu ta đang sống, và trong sự tìm kiếm mà cậu đã quan tâm. Và lĩnh vực ấy phải là không can hệ gì đến ai? Sự hiểu biết về những gì có thể là dễ chịu hay khó chịu cho con người không chỉ là cần thiết cho ai cần đến họ, mà còn cần thiết cho ai muốn hữu ích cho họ: Cũng cần phải làm hài lòng họ để phục vụ họ; và nghệ thuật viết lách không hề là một sự nghiên cứu phù phiếm khi người ta dùng nó làm cho người khác nghe theo chân lý.

Nếu muốn gây dựng thị hiếu cho đệ tử của tôi mà tôi phải chọn giữa các nước, nơi sự gây dựng này còn đang phát sinh, với những nước khác, nơi nó đã bị thoái hóa, thì tôi đi theo trật tự giật lùi; tôi sẽ bắt đầu bằng việc cho anh ta dạo qua các nước sau và kết thúc ở các nước đầu. Lý do của sự lựa chọn này là ở chỗ thị hiếu bị làm hư hỏng đi bởi một sự tinh tế quá đáng làm cho mình thành nhạy cảm với những sự vật mà phần đông mọi người không nhận ra; sự tinh tế này dẫn tới đầu óc ưa tranh luận; bởi vì người ta càng tinh tế hóa các đối tượng bao nhiêu thì chúng lại nhiều lên bấy nhiêu: Sự tinh tế hóa này làm cho sự mẫn cảm tế nhị hơn và bớt đồng dạng hơn. Lúc đó có bao nhiêu con người thì có bấy nhiêu thị hiếu. Trong cuộc tranh cãi về sự ưa chuộng thì triết học và các kiến thức được mở rộng ra; và chính là như thế mà người ta học được cách tư duy. Những quan sát tinh tế hầu như chỉ có thể tạo nên bởi những người giao thiệp rộng, vì rằng những quan sát ấy gây xúc động sau mọi quan sát khác, và vì rằng những người ít quen thuộc với việc giao du đông người đã tận dụng sự chú ý của mình đến những nét lớn ở đó. Hiên nay có thể chẳng có một địa điểm văn minh nào trên Trái đất lại có cái thị hiếu kệch cỡm hơn là ở Paris. Trong khi đó, chính ở thủ đô này mà số thanh nhã được trau dồi, và hình như ít có các quyển sách nào ở châu Âu mà tác giả không từng tự đào tạo ở Paris. Những ai nghĩ rằng chỉ cần đọc sách là đủ thì họ đã bị lầm rồi: Người ta học được nhiều trong sự trò chuyện của các tác giả hơn là trong các sách vở của họ; và chính các tác giả lại không phải những người mà người ta học được nhiều nhất. Chính tinh thần của các cuộc giao du làm phát triển một đầu óc đang suy tư, và mang một tầm nhìn ra xa đến hết mức mà nó có thể đạt tới. Nếu như bạn có một tia sáng lấp lánh từ tài năng thì xin bạn hãy tới Paris sống một năm: Chẳng bao lâu bạn có thể trở thành tất cả những gì mà bạn có thể đạt được hoặc bạn sẽ chẳng bao giờ trở thành cái gì hết.

Ta có thể học được cách suy nghĩ ở những nơi thị hiếu xấu ngự trị; nhưng không được suy nghĩ như những kẻ có thị hiếu xấu ấy, và thật quá khó để điều đó lại không xảy ra khi ta ở với họ quá lâu. Phải hoàn thiện nhờ họ cái công cụ dùng để phán đoán, trong khi tránh không dùng nó giống như họ. Tôi hết sức tránh việc trau chuốt sự phán đoán của Émile đến nỗi làm hỏng nó đi; và khi nào anh ta có sự tinh tế đủ nhạy để cảm nhận và so sánh các thị hiếu khác nhau của con người, chính là lúc mà tôi dắt dẫn cho anh ta định rõ thị hiếu của mình trên những đối tượng đơn giản hơn.

Ở đây tôi còn tiến hành từ xa hơn nữa để giữ gìn cho anh ta một thị hiếu thuần khiết và lành mạnh. Trong cái náo nhiệt của cuộc sống phóng đãng tôi vẫn giữ những cuộc trò chuyện có ích với anh ta; và bao giờ cũng lái vào những đối tượng làm anh ta thích thú, tôi cố sức thận trọng để làm cho các cuộc trò chuyện này vừa mang tính chất giáo dục vừa có tính vui đùa. Đây là thời điểm dành cho việc học và cho các cuốn sách hay; đây là thời điểm để dạy cho anh ta cách phân tích lời nói, để làm cho anh ta trở nên dễ cảm nhận với mọi vẻ đẹp của tài hùng biện và văn phong. Học tập các ngôn ngữ vì chính các ngôn ngữ đó chưa là gì nhiều; việc sử dụng những ngôn ngữ này không quá quan trọng như ta tưởng: mà quan trọng là việc nghiên cứu các ngôn ngữ dẫn tới nghiên cứa ngữ pháp đại cương. Phải học tiếng Latin để nắm vững tiếng Pháp phải nghiên cứu và so sánh ngôn ngữ này với ngôn ngữ khác để hiểu rõ các quy tắc của nghệ thuật nói chuyện.

Vả chăng cũng còn có một sự giản dị nào đó của óc thẩm mỹ đi vào long người, và chỉ thấy có trong các trước tác của các tác giả cổ. Trong thuật hùng biện, trong thi ca, trong đủ mọt loại văn học, ta lại nhận ra chúng như trong lịch sử, đầy ắp các sự kiện, và giản dị thanh nhã trong sự xét đoán. Các tác giả của chúng ta thì trái lại, nói thì ít mà phán định thì nhiều. Việc không ngừng coi các phán xét của họ là luật lệ đối với chúng ta không phải là cách đào tạo sự phán đoán của ta. Sự dị biệt của hai thị hiếu bộc lộ trong mọi tượng đài và đến cả trên các nấm mồ. Các nấm mồ của chúng ta đầy những lời tán tụng, còn trên mộ người cổ xưa ta đọc được các sự kiện:

Sta, viator; heroem calcas^[257]

Khi tôi tìm thấy lời văn bia trên một tượng đài cổ, thoạt đầu tôi đã đoán rằng đây là một lời văn bia hiện đại; bởi vì giữa chúng ta chẳng có gì bình thường hơn các anh hùng; nhưng ở những người cổ thì những anh hùng lại hiếm hoi. Thay vì nói rằng một con người là một anh hùng, họ lại nói về những gì con người này đã thực hiện để làm anh hùng. Đem văn bia của người anh hùng này so với văn bia của con người ủy mị Sardanapale^[258]:

Ta đã xây dựng nên Tarse và Anchtal trong một ngày, và bây giờ ta chết.

Theo ý bạn thì lời văn bia nào nói lên nhiều hơn? Lời văn bia của chúng ta với thói kênh kiệu của nó, chỉ đáng để làm kinh ngạc những kẻ tầm thường. Những người cổ đại thì trình bày con người theo tự nhiên, và ta thấy rằng đó là những con người. Xénophon ngợi ca hoài niệm về một số chiến binh bị giết vì gian kế trong cuộc rút lui của mười ngàn quân. Ông nói: Họ đã chết, không chê trách vào đâu được trong chiến tranh và trong tình hữu ái. Tất cả chỉ có thế: Nhưng hãy xét xem, trong lời tụng quá ngắn ngủi và quá giản dị này tác giả phải có cái gì đó tràn ngập trái tim mình. Thật bất hạnh cho kẻ nào không thấy câu đó làm cho mình vui thích!

Người ta đã đọc được những từ này trên một phiến đá cầm thạch ở Thermopyles:

Hỡi người qua đường, hãy đến nói vớt Sparte rằng chúng tôi chết ở đây chỉ để tuân theo các luật lệ thiêng liêng của Sparte.

Người ta thấy rõ rằng đây không phải là Viện Bị kí soạn ra câu này.

Tôi đã lầm nếu học trò của tôi quá rẻ rúng lời nói, không đem lại sự chú ý đầu tiên của mình cho những khác biệt này, và nếu những khác biệt ấy không ảnh hưởng gì đến sự lựa chọn trong việc đọc sách của anh ta. Bị lôi cuốn bởi tài hùng biện nam tính của Démosthène, anh ta nói: Đó là một nhà hùng biện; nhưng trong khi đọc Cicéron, anh ta lại nói: Đó là một thầy cãi.

Nói chung, Émile có hứng thú với sách vở của cổ nhân nhiều hơn là sách vở thời đại chúng ta; chỉ qua riêng điều đó thôi là thấy rằng các cổ nhân gần gũi hơn với tự nhiên, và tài năng ở họ là của họ hơn. Cho dù La Motte và tu sĩ Terrasson có nói thế nào về điều đó đi nữa, chẳng có tiến bộ thực sự nào về lí trí trong loài người, bởi vì tất cả những gì người ta làm được ở mặt này lại mất ở mặt khác; vì mọi đầu óc đều xuất phát từ cùng một điểm, và vì thời gian đem dùng để biết những điều mà người khác suy nghĩ là mất đi để học cách tự mình suy nghĩ, con người ta có quá nhiều hiểu biết thu lượm được và có ít mãnh lực của trí tuệ.

Trí tuệ của chúng ta cũng giống như cánh tay của chúng ta vậy, được tập luyện để làm mọi việc với các công cụ, và không làm gì được bằng chính nó. Fontenel1e đã nói rằng toàn bộ cuộc tranh luận về những người cổ đại và những người hiện nay rút lại là để xem liệu cây cối ngày xưa có lớn hơn cây cối ngày nay không. Nếu nông nghiệp có thay đổi đi rồi thì câu hỏi này sẽ chẳng là xấc xược phi lý khi được đặt ra.

Sau khi đã dẫn anh ta đi ngược lên ngọn nguồn của văn học thuần túy, như vậy tôi cũng trình bày cả cống rãnh nước thải trong các kho chứa của những soạn giả hiện đại: Các nhật báo, các bản dịch, các từ điển; anh ta nhìn qua một lần mọi thứ đó, rồi bỏ mặc nó không bao giờ quay trở lại đó nữa. Để mua vui cho anh ta, tôi cho anh ta nghe những lời ba hoa của các hội văn chương, tôi lưu ý anh ta rằng mỗi thành viên của các hội ấy bao giờ cũng vậy, cứ một thân một mình thì đáng giá hơn là cùng với đoàn thể: Như vậy anh ta sẽ tự mình rút ra được kết luận về sự hữu ích của các thiết chế vô bổ này.

Tôi đưa anh đi xem kịch, để nghiên cứu, không chỉ các tập quán, mà cả thị hiếu nữa; bởi vì nhất là ở đó mà thị hiếu tự phô bày với những người biết suy nghĩ. Tôi bảo anh ta hãy bỏ qua các châm ngôn và đạo đức, đây không phải là nơi cần học những điều đó. Sân khấu không phải được lập nên vì chân lý; nó được lập nên để mua vui, để mơn trớn con người, chẳng có trường học nào mà ở đó người ta lại được học nghệ thuật làm vui lòng người và cuốn hút trái tim con người giỏi đến vậy. Việc nghiên cứu về sân khấu dẫn đến việc nghiên cứu về thi ca; chúng đúng là có cùng một đối tượng. Nếu như anh ta có một tia hứng thú với nó thì anh ta sẽ trau dồi được ngôn ngữ của các nhà thơ, tiếng Hy Lạp, tiếng Latin, tiếng Ý với biết bao nhiêu là ham thích! Những việc học tập ấy đối với anh ta sẽ là những cuộc đùa vui thôi không có gì là gò bó, và chỉ nhờ đó mà có lợi nhiều hơn thôi; các việc học tập ấy sẽ làm cho anh ta thích thú ở một độ tuổi và ở những bối cảnh trong đó trái tim để ý với biết bao say mê đến một vẻ đẹp được tạo nên để làm nó xúc động. Xin hãy hình dung một bên là Émile của tôi, một bên là một cậu học sinh trung học ranh mãnh cùng đọc quyển thứ tư của L’ Énéide^[259], hay Tibulle, hay lại là Banquet (Dạ tiệc) của Platon: Thật là khác nhau biết bao nhiêu! Trái tim của người này bị xao động bao nhiêu về những điều thậm chí chẳng gây được xúc động ở người kia! Ồ, hỡi chàng trai tốt bụng, hãy dừng lại, thôi đừng đọc thêm nữa, ta thấy con quá cảm động; ta rất muốn rằng ngôn ngữ của tình yêu sẽ làm con ưa thích, nhưng không muốn rằng nó làm con lầm lạc; con hãy là một con người nhạy cảm, nhưng hãy làm một con người khôn ngoan. Nếu con chỉ là một trong hai người đó thì con chẳng là gì hết. Vả chăng, anh ta có hay không thành công trong việc học các từ ngữ, văn chương, thi ca, đối với tôi chẳng hệ trọng gì. Anh ta sẽ chẳng phải là kém cỏi nếu anh ta không biết gì về tất cả các thứ đó, và mọi chuyện không quan trọng này cũng chẳng liên quan gì tới việc giáo dục của anh ta.

Mục tiêu chủ yếu của tôi, trong khi dạy cho anh ta biết cảm nhận và yêu mến cái đẹp thuộc mọi thể loại, là khiến cho các cảm tình và thị hiếu của anh ta chuyên chú vào cái đẹp ấy, là ngăn cản để các ham muốn tự nhiên của anh ta đừng hỏng đi, và để đừng có một ngày nào đó anh ta tìm kiếm trong tài sản của mình những phương tiện sống hạnh phúc mà anh ta ắt phải tìm được ở gần mình hơn. Tôi đã nói ở đoạn khác rằng thị hiếu chỉ là nghệ thuật để nhận biết được các tiểu tiết và điều này là rất thực; nhưng chính vì đó là một liên kết các tiểu tiết mà niềm vui sống phụ thuộc vào nó; những chăm chút như thế không phải là không quan hệ chút nào; chính là thông qua chúng mà ta học được cách làm đầy ắp cuộc sống bằng những gì tốt đẹp trong khả năng của mình, trong toàn bộ sự chân thực chúng có thể có đối với chúng ta. Ở đây tôi không hề có ý nói đến những điều tốt đẹp liên quan đến một trạng thái tốt đẹp của tâm hồn, mà chỉ nói đến những gì thuộc tình dục và khoái cảm có thực, không kể đến các thành kiến và dư luận

Để phát triển đầy đủ hơn các ý tưởng của mình thì phải cho phép tôi, bỏ mặc Émile một lúc, mà trái tim tinh khiết và lành mạnh không thể dùng làm quy tắc cho một ai nữa, và để tìm kiếm trong chính tôi một ví dụ để cảm nhận hơn và gần gũi hơn với các thói quen của độc giả.

Có những quốc gia dường như làm thay đổi bản chất, rồi lại hun đúc lại con dân của họ, hoặc là tốt hơn lên, hoặc là tồi tệ đi. Một kẻ nhát gan trở nên dũng cảm khi gia nhập binh đoàn Navarre. Chẳng cứ riêng gì trong giới quân sự mà người ta có tinh thần đồng đội, và cũng không phải là luôn luôn điều đó có những hiệu quả được coi là tốt đẹp. Tôi đã suy nghĩ hàng trăm lần với sự sợ hãi rằng nếu tôi có cái bất hạnh là hôm nay phải thực hiện một công việc nào đó theo tôi nghĩ ở một số đất nước nào đó, thì ngày mai tôi không sao tránh khỏi trở thành một kẻ chuyên chế, kẻ tham nhũng, kẻ hủy diệt dân chúng, kẻ có hại cho vương triều, kẻ do chức nghiệp mà trở thành thù địch của nhân loại, của mọi công lý và của mọi đức độ.

Cũng vậy, nếu tôi giàu, tôi sẽ làm mọi điều phải làm để trở nên như thế, tôi sẽ ngạo đời và đê tiện, nhạy cảm và tế nhị cho riêng mình, không thương xót và tàn nhẫn với tất cả mọi người, kẻ quan sát xem thường mọi đau khổ của đám tiện dân, bởi tôi sẽ không còn gọi những người bần cùng bằng cái tên khác nữa để làm cho thiên hạ quên đi rằng trước kia tôi từng thuộc tầng lớp của họ. Cuối cùng dùng tài sản của mình làm công cụ hưởng lạc là điều duy nhất mà tôi quan tâm đến; và cho tới đó tôi sẽ sống như mọi người khác.

Nhưng cái gì làm tôi tin rằng tôi khác họ nhiều, chính là ở chỗ tôi sẽ dâm đãng và ham khoái lạc hơn là kiêu ngạo và tự phụ, tôi sẽ buông mình vào thói xa hoa hưởng lạc hơn hẳn thói xa hoa phô trương. Tôi cũng sẽ có đôi chút hổ thẹn vì đem trưng của cải của mình ra quá lố, bao giờ tôi cũng sẽ tưởng rằng thấy kẻ đố kị mà sự phô trương của tôi làm choáng ngợp, ghé vào tai người bên cạnh mà nói: Đấy, một thằng gian manh rất sợ không được biết đến là như thế.

Do sự thừa thãi hạnh phúc tràn trề bao trùm Trái đất như thế, tôi sẽ tìm kiếm cái gì làm cho tôi khoan khoái nhất và tôi có thể chiếm hữu được nhiều hơn. Muốn vậy thì việc sử dụng đầu tiên của cải của mình sẽ là mua lấy sự nhàn tản và tự do, tôi thêm vào đó là sức khoẻ, nếu nó được trả giá bằng tiền của; nhưng vì nó chỉ mua được bằng sự điều độ, và chẳng hề có khoái lạc thật sự nào trên đời mà lại không cần đến sức khoẻ, cho nên tôi sẽ sống có chừng mực về tình dục.

Tôi cũng sẽ luôn luôn sống gần gũi với tự nhiên hết mức có thể để mơn trớn các giác quan mà tự nhiên đã ban cho, đúng là tự nhiên càng đặt cái của tự nhiên ban cho vào trong các lạc thú của tôi, thì tôi lại sẽ càng thấy thực tại ở đó. Trong sự lựa chọn các đối tượng để bắt chước, tôi luôn luôn lấy tự nhiên làm kiểu mẫu; trong các thèm muốn của mình, sẽ trao cho nó phần ưa thích hơn; trong các thị hiếu của mình tôi luôn luôn tham khảo tự nhiên; trong các món ăn tôi sẽ luôn luôn muốn dùng các món được tự nhiên sửa soạn tốt nhất và qua tay càng ít người để đem bày trên bàn ăn của chúng tôi. Tôi sẽ đề phòng sự giả mạo của việc làm ăn gian dối. Cái thói tham ăn điên cuồng và thô tục của tôi sẽ không hề làm giàu cho người đầu bếp; ông ta không bán được cho tôi một con cá đất bằng số vàng trả cho thuốc độc; bàn ăn của tôi sẽ chẳng được bày biện đầy kín bằng các thứ rác rưởi xa hoa và các xác thối từ miền xa xôi; tôi phung phí khó nhọc của riêng mình nhằm thoả mãn dục vọng của mình, chính vì thế mà sự nhọc nhằn ấy tự nó lại là một lạc thú, và nó bổ sung thêm cho cái lạc thú mà ta mong đợi. Nếu tôi muốn nếm thử một món ăn ở tận cùng thế giới, tôi sẽ đi, giống như là Apicius, đến tận nơi để tìm được nó hơn là sai người ta đem nó đến, bởi vì món ăn độc đáo nhất bao giờ cũng thiếu hẳn sự chế biến bằng gia vị mà người ta không đem theo nó được và chẳng có đầu bếp nào tạo ra được không khí xứ sở đã sản sinh ra món ăn ấy.

Cũng vì một lý do như vậy, tôi không bắt chước theo những kẻ chỉ thấy thoải mái ở nơi mà họ chẳng hề sống, bao giờ cũng cứ đặt các mùa vào sự mâu thuẫn với nhau, và các khí hậu thì mâu thuẫn với các mùa; họ trong khi đi tìm mùa hè trong mùa đông, và mùa đông trong mùa hè, sắp phải chịu lạnh ở Ý và cái nóng ở phương Bắc, mà không nghĩ rằng bằng cách tưởng mình chạy trốn được cái gay gắt của các mùa, thì họ lại gặp phải nó ở những nơi mà họ không hề được biết tí gì mà phòng ngừa. Tôi thì tôi sẽ ở lại tại chỗ, hoặc là tôi lấy cái ngược lại hoàn toàn: Tôi rút ra từ một mùa tất cả những gì là khoan khoái, và từ một khí hậu tất cả những gì là riêng biệt. Tôi sẽ có một tập hợp đa dạng các khoái cảm và các thói quen mà chẳng có cái nào giống cái nào, và chúng đều luôn luôn sẽ tồn tại trong tự nhiên, tôi sẽ đi nghỉ hè ở Naples, qua mùa đông ở Pétersbourg; lúc thì hít thở một làn gió nhẹ hiu hiu, nửa nằm nửa ngồi ngả lưng trong các hang động vùng Tarente; lúc thì trong ánh sáng rực rỡ của một lâu đài xây bằng băng, hết hơi, và mệt vì những khoái cảm của vũ hội.

Trong việc phục vụ bàn ăn của tôi, trong việc trang trí chỗ ở của tôi, tôi muốn bắt chước theo sự thay đổi của các mùa bằng những đồ trang hoàng rất đơn giản, và rút ra từ mỗi mùa tất cả những thú vị của nó, mà không lấn trước sang các mùa tiếp theo. Thật là vất vả mà không hứng thú khi đảo lộn trật tự của tự nhiên, lấy đi của tự nhiên những sản phẩm cưỡng ép mà nó tiếc rẻ phải cho ta trong lời nguyền rủa, và những sản phẩm này vừa không có chất vừa không có vị, không thể nuôi dưỡng được cả dạ dày lẫn làm khoái khẩu. Không gì vô vị bằng rau quả trái mùa, chỉ có chi phí lớn như nhà đại phú ở Paris với các lò hơi và các nhà kính ấm, cố công cùng sức để quanh năm trên bàn chỉ được những thứ rau quả không ngon lành gì. Nếu tôi có những quả anh đào khi tuyết đang xuống, những quả dưa màu hồ phách giữa mùa đông, nào có hào hứng gì để tôi nếm chúng khi mà vòm miệng tôi chẳng cần phải thấm ướt cũng chẳng cần làm mát đi? Trong cái nóng khắc nghiệt của tiết trời mùa hạ thì hạt dẻ nặng nề khó tiêu liệu có làm cho tôi thật thoải mái chăng? Liệu tôi có ưa thích nó khi vừa từ chảo rang ra, hơn cái quả lý chua chua, cái quả dâu đất và các thứ quả giải khát được đãi đắng cho tôi trên mặt đất mà chẳng cần phải chăm sóc nhiều đến thế. Vào tháng Giêng mà chất đầy quanh lò sưởi của mình những thứ cây mọc ép, những đoá hoa nhợt nhạt và chẳng có hương thơm, thì không phải là trang hoàng cho mùa đông mà là làm xấu mùa xuân: Chính là tự tước bỏ của mình cái hứng thú được vào rừng tìm bông hoa đồng thảo đầu tiên, rình đón cái chồi non đầu tiên, và để reo lên trong sự xúc động đột ngột của niềm vui: Hỡi con người, các người không bị bỏ rơi, tự nhiên vẫn đang sống.

Để được phục vụ tốt, tôi sẽ cần ít người giúp việc, điều này tôi đã từng nói tới, và vẫn cứ phải nói thêm nữa. Một anh thị dân được hầu hạ thực sự với mỗi một tên đầy tớ nhiều hơn so với một công tước có mười ngài xúm quanh. Tôi đã hàng trăm lần nghĩ rằng khi có được một ly rượu trên bàn ở bên thì tôi uống lúc nào tôi thích trong khi nếu tôi mở đại tiệc, phải có tới hai chục tiếng nói lặp đi lặp lại mãi: xin nâng cốc, rồi sau đó tôi mới được uống cho đã khát. Mọi điều ta làm do người khác đều khó chịu dù ta xoay sở cách nào. Tôi không sai ai đến nhà người bán hàng mà sẽ tự mình tới; tôi sẽ tới để người nhà tôi không điều đình với họ trước tôi, để chọn kỹ hơn, để trả rẻ hơn; tôi sẽ đi như một cuộc tập thể dục thoải mái, để nhìn ngó đôi chút điều xảy ra bên ngoài nhà mình; điều đó vừa giải trí, đôi khi còn dạy được mình; cuối cùng là tôi sẽ đi để mà đi, thế cũng là được việc gì đó. Sự buồn chán là vì một cuộc sống quá tĩnh tại, khi ta đi nhiều, ta ít buồn chán. Không có những kẻ truyền đạt nào tồi hơn là người gác cửa và những tên đầy tớ; tôi không muốn có chúng xục vào giữa tôi và phần còn lại của thế giới, cũng chẳng muốn đi kèm với tiếng lộc cộc của một cỗ xe ngựa bốn bánh, cứ y như là tôi sợ bị người ta đến gần. Những con ngựa của một người đàn ông mà luôn luôn sử dụng những cái chân của mình, đều luôn luôn sẵn sàng, nếu ngựa có mệt hay ốm đau thì ông ta biết điều đó trước mọi người khác; và ông ta cũng chẳng sợ vì lý do đó mà phải ở nhà, khi anh xà ích lại muốn chơi bời phóng túng; có hàng ngàn trở ngại dọc đường cũng chẳng hề làm ông ta sốt ruột, cũng chẳng làm ông ta dừng lại vào lúc muốn bay nhảy. Rốt cuộc, chẳng có ai phục vụ cho chúng ta tốt bằng chính chúng ta, có nhiều quyền lực hơn cả Alexandre và giàu có hơn cả Crésus, thì ta cũng chỉ nên nhận từ những người khác những dịch vụ mà ta không thể lấy được từ bản thân mình.

Tôi không hề muốn có một lâu đài để ở, vì rằng trong lâu đài này tôi sẽ chỉ ở có mỗi một phòng; mọi phòng chung là chẳng thuộc về ai, còn phòng của mỗi người trong số người nhà của tôi thì đối với tôi cũng xa lạ như là của người hàng xóm. Những người phương Đông, cho dù rất thích hưởng lạc, tất cả đều ở và trần thiết đồ đạc một cách giản dị. Họ coi cuộc sống như một chuyến đi du lịch và nhà họ như một cái quán rượu. Cái lý lẽ này ít chinh phục được chúng ta, những người giàu có, chúng ta thu xếp để được sống mãi: Nhưng tôi lại có một lý lẽ khác cũng sẽ gây ra được hiệu quả giống y như vậy. Tôi sẽ coi việc xếp đặt cho mình với bao nhiêu là thiết bị như thế ở một nơi thì sẽ như đuổi mình ra khỏi mọi nơi khác, và có thể nói là bỏ tù mình trong lâu đài của mình. Thế giới là một lâu đài đủ đẹp rồi: Mọi thứ chẳng phải là của người giàu khi họ muốn hưởng thụ đó ư? Uni bene, ibipatria^[260] đó là khẩu hiệu của họ, nhà cửa của họ là những nơi mà đồng tiền có thể làm nên tất cả, đất nước của họ là khắp nơi mà có thể chuyển két bạc của họ tới, giống như Philippe giữ cho mình tất cả các chiến lũy mà một con lừa thồ đầy bạc có thể vào. Vậy thì tại sao lại tự đi giam hãm mình để cho những bức tường và những cái cửa vây quanh mà không bao giờ ra khỏi đó? Một dịch bệnh, một cuộc chiến tranh, một cuộc bạo loạn mà có đuổi tôi ra khỏi một địa điểm nào thì tôi lại đi vào một nơi khác và ở đó tôi lại tìm thấy biệt thự của tôi đã đến đó trước tôi. Tại sao lại cứ chăm lo để tự mình tạo nên một biệt thự cho mình, trong khi người ta xây dựng nó ở khắp mọi nơi cho mình? Tại sao quá hối hả để sống mà lại sửa soạn quá xa cho mình những hưởng thụ mà tôi có thể tìm thấy ngay từ hôm nay? Người ta sẽ không tạo ra được cho mình một cảnh ngộ dễ chịu mà cứ không ngừng tự đặt mình mâu thuẫn với mình. Chính là như vậy mà Empedocle trách mắng những người Agrigentin về việc tận hưởng thật nhiều lạc thú cứ như là họ chỉ sống mỗi một ngày và về việc xây dựng la liệt cứ như là họ mãi mãi không phải chết.

Vả chăng tôi dùng làm gì một chỗ ở quá rộng trong khi đó có quá ít người để đưa vào ở, và chẳng có nhiều đồ đạc để bày biện cho khắp? Những đồ đạc của tôi sẽ cũng giản dị như những ý thích của tôi; tôi sẽ chẳng có cả phòng trưng bày đồ mỹ thuật lẫn thư viện gia đình, nhất là nếu tôi lại mê đọc sách và am hiểu về tranh. Vì thế cho nên tôi sẽ thấy những bộ sưu tập như thế không bao giờ đầy đủ được và sẽ thấy cái mà ta thiếu làm cho ta buồn hơn việc ta chẳng có gì. Trong chuyện này thì sự dồi dào làm nên nỗi đau: Chẳng có một người làm sưu tập nào là chưa từng trải nghiệm điều đó. Khi người ta am hiểu chuyện này, người ta chẳng nên làm gì hết; người ta chẳng có lấy một phòng  để trưng ra cho những người khác khi người ta biết dùng nó cho chính mình. Ván bài không phải là sự vui chơi của người giàu, nó chỉ là phương sách của kẻ ăn không ngồi rồi; và những lạc thú của tôi sẽ khiến tôi có quá nhiều việc thành thử chẳng để cho tôi còn nhiều thời gian mà khoả lấp một cách dở đến vậy. Tôi không chơi gì hết, sống cô đơn và nghèo nàn, nếu thỉnh thoảng có chơi cờ thì cũng là quá lắm rồi. Nếu tôi mà giàu có, tôi sẽ còn chơi ít hơn nữa, và chỉ là một ván cò con, để khỏi phải nhìn thấy ai khó chịu hoặc là khỏi phải khó chịu. Hứng thú của ván bài; vì thiếu hẳn động cơ trong cảnh giàu có phong lưu nên bao giờ cũng chỉ có thể chuyển thành sự cuồng nhiệt trong một đầu óc kém phát triển. Một người giàu có bao giờ cũng ít để ý đen món lời thu được từ các ván bài hơn là số tiền bị thua; và theo cách đánh các ván đặt cửa vừa phải, làm cho về lâu dài tiền bạc kiếm được hao mòn đi thành ra nói chung là các ván bài đó thua nhiều hơn được, và nếu xét kỹ thì người ta không thể để cho bị lôi cuốn vào một cuộc vui chơi mà mọi rủi ro đều chống lại bản thân mình. Ai nuôi dưỡng tính huênh hoang của mình bằng những ưu đãi của vận may có thể tìm kiếm các ưu đãi đó trong các đối tượng hấp dẫn hơn, và những ưu đãi này thể hiện ra ở canh bạc cò con nhất chẳng kém ở ván bài lớn nhất. Cái thú đánh bạc, kết quả của thói keo kiệt và sự buồn chán chỉ bám được vào một đầu óc và một trái tim rỗng tuếch, và tôi cho rằng tôi sẽ đủ tình cảm và đủ hiểu biết để không cần đến một sự bổ sung như thế. Người ta thấy rất ít các nhà tư tưởng ham hố việc đánh bạc, nó làm ngừng thói quen, hay là chuyển nó sang những kết hợp vô vị; bởi thế một trong những điều tốt, và có thể là điều độc nhất do hứng thú khoa học gây nên, là giảm bớt đi một chút cái đam mê nhơ nhớp này; người ta sẽ thích luyện tập để chứng minh lợi ích của việc đánh bài hơn là lao vào vòng cờ bạc. Tôi thì tôi chống lại sự bài bạc ngay giữa các tay chơi, và tôi sẽ thấy vui khi được chế giễu họ khi thấy họ thua hơn là được tiên của họ do thắng họ.

Tôi vẫn sẽ cứ y như thế trong cuộc sống riêng và trong việc giao tiếp với người đời. Tôi sẽ mong muốn cho tài sản của mình đem lại sự thoải mái đến mọi nơi, và không bao giờ làm cho người ta cảm thấy sự bất bình đẳng. Sự hào nhoáng của bộ đồ trang sức thật bất tiện về mọi mặt. Để giữ cho mình được tất cả tự do có thể có giữa mọi người, tôi muốn trang phục sao cho ở mọi đẳng cấp tôi đều tỏ ra ở vị trí của tôi, và để cho người ta đừng chú ý đặc biệt đến tôi ở bất kì tầng lớp nào; để cho không có một điệu bộ kiểu cách nào, một thay đổi nào ở cá nhân tôi khiến tôi được là dân thường ở quán rượu ngoài trời và là người thượng lưu trong Hoàng cung. Qua đó, càng làm chủ hơn được hành vi của mình, tôi luôn luôn đặt các thú vui thuộc mọi tình huống vào tầm tay của mình. Người ta nói rằng có những người đàn bà cấm cửa các ông mặc áo có cửa tay thêu và chỉ tiếp những người có của tay viền ren; vậy thì tôi sẽ sống qua ngày ở chỗ khác; nhưng nếu những người đàn bà ấy trẻ và đẹp, thì tôi nhiều nhất là một đôi lần có thể mặc áo viền ren để qua đêm ở đó.

Mối dây liên hệ độc nhất trong các tập hội giao du của tôi sẽ là sự quyến luyến lẫn nhau, có cùng sở thích giống nhau, sự phù hợp về tính cách; tôi sẽ buông mình vào đó như một người thường chứ không là một kẻ giàu có; tôi không bao giờ chịu để cho cái thú của sự giao du bị đầu độc bằng cái lợi. Nếu sự giàu có của tôi có để lại cho tôi một chút tình người thì tôi sẽ trải rộng ra nơi xa xôi những việc phục vụ và việc từ thiện của tôi; nhưng tôi sẽ muốn có quanh mình một tập hội chứ không phải là một triều đình, những người bạn chứ không phải là những người được che chở; tôi sẽ không phải là chủ nhân của các khách mời của mình, tôi sẽ là chủ nhà của họ. Tính độc lập và bình đẳng sẽ để lại cho mối quan hệ của chúng tôi tất cả sự chân thành của lòng bao dung và trong đó không có nghĩa vụ, không có lợi lộc nào xen vào làm gì được, chỉ có vui thích và tình hữu ái là luật lệ.

Người ta không mua được cả bạn bè lẫn người tình. Thật là dễ dàng có những người đàn bà bằng tiền bạc; nhưng đó là cách để không trở thành người yêu của bất kì ai. Tình yêu chẳng để đem bán, mà đồng tiền chắc chắn giết chết nó. Kẻ nào trả tiền, dù hắn có là người đàn ông đáng yêu nhất chăng nữa, chỉ riêng việc hắn trả tiền thì hắn đã không thể được yêu lâu bền. Chẳng mấy chốc mà hắn sẽ trả tiền cho người khác, hoặc cái người ấy sẽ được trả tiền bằng tiền của hắn; và, trong mối liên hệ kép này, được hình thành bằng mối lợi bằng sự truỵ lạc, không tình yêu, không danh dự, chẳng vui thú gì thật sự cả, người đàn bà hám lợi, không trung thành và khốn khổ, bị đối xử bởi cái thằng đê tiện nhận tiền y như cô ta đối xử với cái thằng ngu cho tiền, như thế là hết nợ với cả hai gã. Thật dịu ngọt khi được tự do đối với người ta yêu, nếu điều đó không tạo ra sự mua bán. Tôi chỉ biết có một cách để thỏa mãn khuynh hướng này với người tình của mình mà không đầu độc mất tình yêu: Đó là cho người yêu tất cả rồi sau đó được cô ta nuôi dưỡng. Còn phải biết đâu là người đàn bà mà cách đối xử này không phải là quá đáng.

Kẻ nào nói rằng: Tôi sở hữu Laĩs mà cô ta không sở hữu tôi, tức là đã nói một lời vô hồn. Sự sở hữu mà không phải là sự sở hữu lẫn nhau là không thành cái gì hết: Nhiều nhất là sở hữu tình dục, chứ không phải là sở hữu con người cá thể. Thế mà ở chỗ nào không có đạo đức về tình yêu thì tại sao con phải làm to chuyện đến vậy? Chẳng có gì dễ tìm được vậy. Đương thế thì một người dắt la lại tiếp cận được hạnh phúc nhiều hơn ngài triệu phú.

Ồ! Nếu ta có thể phát triển đầy đủ những cái vô lý của thói xấu, thì khi người ta có được thứ mà người ta muốn, người ta sẽ thấy thứ đó xa biết bao nhiêu so với điều mình muốn! Tại sao lại có sự háo hức man rợ muốn hủy hoại sự trong trắng, biến đối tượng non trẻ mà người ta phải bảo vệ thành một nạn nhân và ngay từ bước đầu tiên ấy người ta không sao tránh khỏi việc dẫn dắt đối tượng này đến một vực thẳm của sự khổ ải mà đối tượng chỉ thoát được ra khi chết đi? Bạo lực, kiêu ngạo, ngu ngốc, lầm lạc và chẳng còn gì hơn thế! Cái dục vọng này tự nó không phải do tự nhiên; nó là do dư luận, và là do thứ dư luận mạt hạng nhất, chính vì nó gắn với sự khinh bỉ bản thân mình. Kẻ nào nhận ra mình là kẻ kém nhất trong tất cả một người thì sự so sánh với người khác và muốn vượt qua đầu tiên cho bớt khả ố. Hãy xem liệu có phải những kẻ ham hố nhất trong thứ gia vị tưởng tượng này bao giờ cũng là những người trẻ tuổi đáng yêu, đáng được thỏa lòng, và họ sẽ dễ được dung thứ hơn khi khó tính chăng. Không: Với gương mặt, với giá trị, và với những tình cảm, người ta ít e ngại kinh nghiệm của người tình của mình; trong một niềm tin chắc chắn, người ta bảo cô: Em biết các điểm lạc thú, không sao cả; trái tim ta hứa hẹn với em những lạc thú mà em chưa từng biết.

Nhưng một kẻ dâm đãng già đời đã mòn mỏi vì trụy lạc, chẳng còn gì thú vị, chẳng còn nể nang ai, chẳng còn tôn trọng, chẳng còn chút nào lịch sự, không có khả năng, không xứng đáng làm vui lòng mọi người đàn bà am hiểu về những con người khả ái, tưởng rằng bù đắp vào một thiếu hụt ấy ở một thiếu nữ ngây thơ, bằng cách vượt qua kinh nghiệm, và bằng cách gây cho cô ta xúc cảm đầu tiên của các giác quan. Hy vọng cuối cùng của hắn là làm vui lòng nhờ sự mới mẻ; điều này hiển nhiên là động cơ thầm kín của cái sở thích riêng này; nhưng hắn lầm, điều ghê tởm mà hắn làm cũng thuộc về tự nhiên chẳng kém những dục vọng mà hắn sẽ muốn khêu gợi. Hắn cũng lầm trong cái mong đợi điên rồ của mình: Chính cái tự nhiên ấy đã cẩn thận đòi lại các quyền của mình: mọi cô gái bán mình đều đã hiến thân rồi; và do đã hiến thân theo sự lựa chọn của mình, cô ta đã làm việc so sánh mà hắn e sợ. Vậy là hắn đã mua lấy một khoái lạc tưởng tượng và không kém phần ghê tởm khoái lạc ấy.

Đối với tôi, khi trở nên giàu có thì có cố gắng thay đổi cũng vô ích, có một điểm mà tôi không bao giờ thay đổi. Nếu ở tôi mà chẳng còn thói quen hay đức hạnh, ít ra thì cũng còn lại ở tôi một thị hiếu nào đó, một giác quan nào đó một sự tế nhị nào đó; và điều đó sẽ ngăn trở tôi dùng tài sản của mình làm một kẻ dễ bị lừa mà theo đuổi các ảo tưởng, dốc cạn túi và cuộc sống của mình để làm mình bị bọn trẻ con phản bội và chế giễu. Nếu tôi còn trẻ, tôi sẽ tìm kiếm những thú vui của tuổi trẻ; và do muốn có các thú vui ấy trong tất cả sự khoái trá mà chúng đem lại, tôi sẽ không tìm kiếm chúng theo kiểu người giàu có. Nếu tôi còn giữ được mình như tôi vốn đã như thế, đó sẽ là chuyện khác; tôi sẽ hạn chế mình một cách khôn ngoan trong các thú vui của độ tuổi mình; tôi sẽ có các hứng thú mà tôi có thể thụ hưởng, và tôi dập tắt tất cả những hứng thú sẽ chỉ còn đem lại cho tôi nỗi thống khổ. Tôi sẽ không muốn chút nào đem hiến dâng bộ râu hoa râm của mình cho sự khinh thường nhạo báng của các thiếu nữ; tôi không chịu nổi khi thấy rằng sự chiều chuộng đáng ghét của tôi làm cho các cô ghê tởm, khi tôi làm cho các cô có các câu chuyện lố bịch nhất để đem kể lại, khi tưởng tượng ra các cô đang miêu tả những khoái lạc đáng khinh của con khỉ già, để trả thù cho việc các cô phải chịu đựng những khoái lạc ấy. Những thói quen khó chế ngự của tôi nếu biến các dục vọng của tôi thành nhu cầu, thì có thể tôi sẽ thoả mãn nó, nhưng với sự hổ thẹn, xấu hố vì hành động của mình, tôi sẽ tước bỏ đam mê khỏi nhu cầu, tôi sẽ làm cho mình phù hợp nhất và sẽ giữ vững ở đó: Tôi sẽ không khiến cho sự yếu đuối của mình thành một mối bận tâm nữa và nhất là chỉ muốn có một chứng nhân độc nhất trong chuyện này. Đời người có nhiều thú vui khác, khi không có những thú vui này; mà vì cứ chạy theo một cách uổng công vô ích những thú vui đã mất đi rồi, thì ta lại tự tước bỏ mất của mình những thú vui còn lại. Hãy thay đổi thị hiếu theo năm tháng, hãy đừng có vượt qua tuổi tác như qua các mùa: Phải là chính mình trong mọi lúc, và đừng có đấu tranh chống lại tự nhiên: Những cố gắng uổng công này làm mòn mỏi cuộc đời và ngăn cản ta sử dụng nó.

Người dân thường chẳng hề buồn chán, cuộc sống của họ sôi động, nếu các cuộc vui của người bình dân không đa dạng thì chúng lại hiếm có; rất nhiều ngày cực nhọc làm cho họ thưởng thức với niềm vui thú vài ngày hội hè. Một sự luân lưu những công việc lao động dài ngày và những ngày rảnh rỗi ngắn ngủi tăng thêm thú vị cho các niềm vui trong tình cảnh của họ. Đối với những người giàu có, gánh nặng của họ là sự buồn chán; bên trong các cuộc vui có được bằng chi phí lớn, giữa đám người tranh nhau làm vui lòng họ, sự buồn chán làm hao mòn họ và giết chết họ, họ sống qua ngày để chạy trốn sự buồn chán và để lại mắc phải sự buồn chán ấy: Họ bị nó đè ép vì sức nặng không sao chịu nói của nó: Nhất là các bà, họ chẳng biết làm gì, cũng chẳng biết vui chơi gì, bị sự buồn chán này vì, dưới cái tên là chứng khó ở chếnh choáng, đối với các bà nó thành ra một nỗi đau khủng khiếp, đôi khi nó làm mất cả lý trí của các bà và cuối cùng là cả cuộc sống nữa. Với tôi, tôi không biết có gì thảm hại hơn số phận của một người đàn bà đẹp ở Paris, sau số phận của anh chàng bé nhỏ dễ thương gắn bó với bà ta, anh chàng cũng đã biến thành người đàn bà ăn không ngồi rồi, như vậy là hai lần xa rời địa vị của mình, và cái hãnh diện làm chàng trai có số đào hoa khiến anh ta chịu đựng được sự lê thê của những ngày dài sầu thảm nhất mà con người từng trải qua.

Những phép lịch sự, các kiểu thời trang, các tập quán phát sinh ra từ sự xa hoa và từ xã hội thượng lưu, giam hãm dòng đời trong một sự đơn điệu buồn bã nhất. Sự vui thú mà người ta muốn có trong con mắt người khác đều tan biến cho tất cả một người: Người ta chẳng có nó cho họ và cũng chẳng có nó cho bản thân mình^[261]. Cái lố bịch mà dư luận e ngại trong mọi việc bao giờ cũng luôn ở bên họ để hành hạ họ và trừng phạt họ. Người ta cũng chỉ bị lố bịch bao giờ theo những mẫu định sẵn: Ai biết thay đổi hoàn cảnh và các thú vui của mình, xóa sạch trong ngày hôm nay những ấn tượng của hôm qua: Anh ta như là không có gì để lại trong đầu óc mọi người; nhưng anh ta hưởng thụ, bởi vì anh ta làm hết mình trong từng giờ và trong từng việc. Khuôn mẫu ổn định độc nhất của tôi là cái đó; trong mọi tình huống tôi không quan tâm đến bất cứ cái gì khác; tôi xem mỗi ngày như chính nó, như là không dính líu gì với đêm qua và với ngày mai. Như tôi sẽ là dân thường với dân thường, tôi sẽ là nông dân ngoài đồng áng; và tôi sẽ nói về nghề nông mà người nhà quê không chế giễu tôi. Tôi sẽ không đi xây dựng cho tôi một thành phố ở đồng quê, và đặt ở chỗ hang cùng ngõ hẻm của một tỉnh, một cung điện Tuileries trước căn phòng của tôi. Trên sườn một ngọn đồi xinh xắn nào đó rất nhiều bóng mát, tôi sẽ có một ngôi nhà bé nhỏ theo kiểu nhà ở đồng quê, một cái nhà sơn trắng với các cánh cửa sổ sơn màu xanh; mặc dù một mái tranh là kiểu mái nhà tốt nhất thích hợp với bất cứ mùa nào, tôi sẽ thích một cách trang trọng, không phải là đá đen ảm đạm, mà là ngói, vì ngói có vẻ sạch hơn và trông vui mắt hơn tranh, vì ở xứ tôi người ta không lợp nhà theo kiểu khác đâu và vì việc đó sẽ nhắc lại cho tôi một chút thời niên thiếu hạnh phúc của tôi. Tôi sẽ có một sân nuôi gia cầm để làm sân luôn, còn về chuồng trại thì có một chuồng nuôi bò sữa để có các thức ăn bằng sữa mà tôi rất thích. Tôi sẽ có một vườn rau dùng để làm vườn, một vườn cây ăn quả dùng để làm vườn hoa giống như cái vườn mà tôi sẽ nói đến sau đây. Trái cây phó mặc cho những khách đi dạo sẽ không được người làm vườn của tôi đếm, cũng không hái xuống, và sự rộng lẫy hà tiện của tôi sẽ không hề phô bày trước mặt mọi người những cây có quả dựa vào tường, tráng lệ đến nỗi người ta không dám mó tới. Song sự hoang phí cỏn con ấy sẽ ít tốn kém, bởi vì tôi đã chọn chỗ dung thân của mình ở một tỉnh xa xôi nào đó, nơi mà người ta trông thấy ít tiền bạc nhưng lại nhiều vật phẩm và là nơi ngự trị cả của sự sung túc lẫn nghèo nàn.

Ở đó tôi sẽ quy tụ được một tập hội, được chắt lọc, hơn là đông đảo, gồm các bạn hữu thích lạc thú và sành điệu, các bà có thể rời khỏi ghế bành của họ và vui lòng tham gia các trò vui đồng nội, đôi khi sử dụng chiếc cần câu, cái que bôi nhựa dính để bắt chim, cái chĩa ba của các cô thôn nữ trở cỏ để phơi khô, và chiếc sọt của những người hái nho, thay cho cái thoi đan lưới bọc tóc và các quân bài. Ở đó, tất cả các phong cách thành thị đều bị lãng quên, và trở thành dân quê trong làng, chúng tôi sẽ lao mình vào rất nhiều trò chơi khác nhau chỉ làm cho mỗi tối chúng tôi bối rối trong việc lựa chọn cho ngày hôm sau. Sự tập luyện và cuộc sống hoạt động sẽ tạo cho chúng tôi một dạ dày mới và những hứng thú mới. Mọi bữa ăn của chúng tôi đều là các bữa tiệc, trong đó thức ăn dồi dào sẽ làm hài lòng hơn các mỹ vị. Sự vui vẻ, các công việc đồng quê các trò chơi bông đùa là những người đầu bếp hạng nhất thế giới, và các món thịt hầm tinh tế thật đáng buồn cười đối với những người bận rộn hoài từ lúc mặt trời mọc. Cách dọn ăn cũng sẽ không theo thứ tự các món mà cũng sẽ không thanh lịch, phòng ăn sẽ ở khắp nơi, trong vườn, trên một chiếc thuyền, dưới một gốc cây, đôi khi, ở đàng xa, bên một dòng suối chảy, trên bãi cỏ xanh tươi và mát mẻ, dưới các lùm cây trăn và cây phỉ; một đoàn dài thực khách vui tươi sẽ vừa ca hát vừa mang đến các gia vị cho bữa tiệc; người ta sẽ có bãi cỏ xanh làm bàn ăn và ghế ngồi, các bờ suối nước làm tủ bát đĩa, và thức tráng miệng sẽ treo lủng lảng trên cây. Các món ăn sẽ được dọn ra không theo thứ tự nào cả, sự ngon miệng sẽ bỏ qua các lễ tiết, mỗi người đều công khai dành ưu tiên cho riêng mình hơn bất cứ ai khác, và sẽ thấy rằng có một ai khác cũng dành ưu tiên cho họ hơn mình là đúng; từ sự thân mật thực tình và vừa phải đó nảy sinh một cách không khiếm nhã, không giả dối, không cưỡng bách, một sự tranh giành vui tươi trăm lần thú vị hơn sự lễ độ, và thích hợp hơn để liên kết các tấm lòng. Không hề có đầy tớ rình mò một cách bất tiện để nghe chúng tôi nói, rồi thì thầm bình phẩm thái độ của chúng tôi, đếm các miếng ăn của chúng tôi với con mắt thèm khát, đùa nghịch bằng cách làm cho chúng tôi phải đợi đồ uống và lẩm bẩm phàn nàn về một bữa ăn quá lâu. Chúng tôi sẽ là người đầy tớ để được làm chủ chính mình, vì mỗi người sẽ được tất cả những người khác phục dịch; thời giờ sẽ trôi qua mà chẳng ai tính đến; bữa ăn sẽ là sự nghỉ ngơi và sẽ kéo dài tuỳ theo nhiệt tình của ban ngày. Nếu một người nhà quê nào đi qua chỗ chúng tôi để ra chỗ làm đồng, vai vác nông cụ, tôi sẽ làm vui lòng anh ta bằng vài câu chuyện vui, bằng vài ngụm vang ngon, các thứ ấy sẽ làm cho anh ta chịu đựng vui vẻ hơn nỗi cực nhọc của mình; còn tôi, tôi cũng sẽ có sự lạc thú cảm thấy tâm can rung động đôi chút và tự nhủ thầm: Tôi vẫn còn là con người.

Nếu một cuộc lễ hội thôn dã nào đó quy tụ dân cư sở tại, tôi cùng với cả nhóm của mình sẽ là những người đầu tiên có mặt ở đó; nếu có vài đám cưới, được trời ban phúc nhiều hơn ở thành thị, mà cử hành bên láng giêng của tôi, thì người ta sẽ biết rằng tôi ham vui và tôi sẽ được mời dự đám cưới ấy. Tôi sẽ đem đến cho những người chất phác này vài tặng vật giản dị phù hợp với họ và để góp phần vào cuộc lễ; và, đổi lại tôi sẽ tìm được ở đó những của quý vô giá, những của quý mà những người ngang hàng với tôi ít khi biết đến: Tính thật thà và lạc thú chân thực. Tôi ăn bữa cơm đêm một cách vui vẻ ở đầu chiếc bàn dài của họ; tôi sẽ đồng ca đoạn điệp khúc của một bài hát đồng quê cũ kỹ, và tôi sẽ vui lòng khiêu vũ trong vựa lúa của họ hơn là khiêu vũ ở nhà hát Nhạc vũ kịch.

Cho tới đây thì mọi chuyện đều tuyệt vời, người ta bảo tôi như vậy; nhưng còn chuyện đi săn? Có phải ở đồng quê mà không đi săn sao? Tôi hiểu: Tôi chỉ muốn có một sở đất nhỏ ở đồng quê, và tôi đã lầm. Tôi cứ cho là mình giàu có đi thì tôi phải có những thú vui độc đáo, những thú vui phá phách: Đây lại là những chuyện khác hẳn. Tôi phải có nhiều đất đai, nhiều cánh rừng, nhiều tuần canh, nhiều địa tô, những quyền hành của lãnh chúa, nhất là những lời tán tụng và nước thánh.

Tốt rồi. Nhưng mà vùng đất này sẽ có những người láng giềng quá ham quyền lợi của họ và cứ muốn lấn chiếm quyền lợi của người khác; những người tuần canh của chúng tôi gây lộn với nhau, và có thể cà những người chủ nữa: Đó là những cuộc cãi vã, những cuộc phân tranh, những thù hằn, ít ra là kiện tụng: Điều đó thật là chẳng dễ chịu gì. Các tá điền của tôi sẽ không hề muốn trông thấy ruộng lúa mì bị thỏ rừng, ruộng đậu tâm bị lợn lòi bởi nát; họ chẳng dám giết chết đối thủ huỷ hoại lao động của mình, ít ra là sẽ muốn đuổi chúng ra khỏi cánh ruộng của họ; sau khi suốt ngày cày cấy, họ lại phải ngủ đêm ngoài ruộng để canh gác, họ phải có những con chó to và dữ, những cái trống, những tù và, những cái chuông báo động: Với mọi sự huyên náo ấy họ quấy rối giấc ngủ của tôi. Tôi sẽ buộc phải nghĩ ngợi về nỗi khổ của những con người tội nghiệp này và sẽ không sao tránh khỏi tự trách mình về điều đó. Nếu tôi có thể lực của một ông hoàng thì mọi chuyện này chẳng động chạm gì đến tôi, nhưng tôi chỉ là một anh giàu sổi, một người mới nổi lên giàu có, tôi sẽ vẫn còn có tấm lòng khá là bình dân.

Như thế chưa phải là đã hết, việc có quá nhiều thú vật để săn bắn sẽ cám dỗ những người đi săn, tôi sẽ có những thợ săn trái phép để trừng phạt; cần có những phòng giam, những cai tù, những tuần đinh và những sự trừng phạt tội dịch: Với tôi những chuyện này là quá độc ác. Các bà vợ của những kẻ bất hạnh này sẽ đến ngồi lì ở cổng nhà tôi và quấy rầy tôi bằng những tiếng kêu gào của họ, hoặc là phải đuổi họ đi, phải xử tệ với họ. Những kẻ khốn khổ nào mà không đi săn trộm trên đất của tôi và bị thú săn bới lộn tung mùa màng, về phía họ sẽ đến kêu ca phàn nàn: Những người này thì bị phạt vì đã giết thú săn, những kẻ khác thì bị tàn phá vì tránh điều đó: Một trạng thái phải lựa chọn mới đáng buồn làm sao! Tôi sẽ chỉ thấy mọi phía quanh tôi toàn là chuyện đau khổ, tôi sẽ chỉ nghe thấy toàn là những tiếng rên rỉ, theo tôi thì điều đó hẳn là làm giảm nhiều cái thú tàn sát tuỳ thích hàng đàn gà gô và hang đàn thỏ gần như là ngay dưới chân mình.

Bạn có muốn giải tỏa những thú vui của mình khỏi những nỗi cực khổ của họ, thì hãy bỏ đi khỏi những thú vui đó tính chất loại trừ bạn càng để cho các thú vui ấy làm của chung cho mọi người thì bạn sẽ càng thưởng thức được chúng luôn thuần khiết. Vậy nên tôi chẳng hề làm chút gì về những điều tôi vừa nói; nhưng mà, không hề đổi ý thích, tôi sẽ theo đuổi cái gì mà tôi cho rằng ít tốn kém nhất. Tôi sẽ tổ chức kỳ nghỉ của tôi ở một xứ mà mọi người được tự do đi săn, và ở đó tôi có thể vui chơi thoả thích chẳng e ngại gì. Thú vật để săn sẽ ít hơn; nhưng sẽ có nhiều khéo léo hơn để tìm nó và nhiều vui thích hơn khi bắt gặp nó. Tôi sẽ nhớ lại sự hồi hộp mà cha tôi đã trải qua khi thấy chú gà gô đầu tiên bay lên và những niềm vui cuồng nhiệt khi cha tôi bắt gặp con thỏ mà ông tìm suốt cả ngày mới thấy. Tôi tán thành rằng, chỉ một mình với con chó của ông, vác theo khẩu súng, cái túi đựng thú săn, túi thuốc súng, với con mồi nhỏ, đến chiều ông trở về nhà mệt nhoài và quần áo rách toạc vì gai góc, ông còn hài lòng về buổi săn của mình hơn tất cả những người đi săn khác đi trên đường mòn, cưỡi ngựa tốt, theo sau có hàng hai chục tay súng nạp đạn sẵn, những người chỉ làm cái việc là đổi súng, bắn và giết xung quanh họ, chẳng có gì khéo léo, chẳng có vinh quang, và hầu như chẳng phải động chân động tay gì. Vậy nên thú vui cũng chẳng kém đi và sự phiền toái sẽ không còn nữa khi mà ta không có vùng đất phải canh giữ, không có kẻ săn trộm để mà trừng phạt, không có kẻ khốn khổ để mà làm rầy rà cho họ: Đây là lý do vững chắc để ưa thích hơn. Dù cho ta có làm gì, người ta không hề làm rầy mãi mọi người mà mình lại không phải chịu một điều phiền phức nào hết; và những bất hạnh kéo dài của dân chúng sớm muộn gì cũng làm cho con thú săn đem về trở nên đắng ngắt.

Còn nữa, những thú vui độc hữu của riêng mình là cái chết của sự vui thú. Sự vui chơi thật sự là phải chia sẻ cùng mọi người; những gì mà ta muốn có cho riêng mình, thì ta chẳng có được chúng nữa. Nếu những bức tường mà tôi xây quanh vườn hoa của mình tạo ra cho tôi một sự kín cổng cao tường đáng buồn, tôi chỉ có mà tốn tiền chi phí cho việc tước bỏ mất của mình cái thú đi dạo: Thế là tôi buộc phải đi tìm thú dạo chơi tận nơi xa. Con quỷ của sự sở hữu làm ô nhiễm mọi thứ nó đụng tới. Một người giàu có muốn làm chủ ở mọi nơi và chỉ thấy dễ chịu ở nơi nào anh ta không là như vậy: Anh ta buộc phải luôn luôn muốn chạy. Trong khi ấy thì với tôi, tôi sẽ làm trong sự giàu có của mình những gì tôi đã làm trong lúc mình nghèo khó. Bây giờ tôi càng giàu có hơn từ tài sản của người khác và tôi sẽ chẳng bao giờ giàu có như thế từ tài sản của mình: Tôi chiếm lĩnh mọi thứ thích hợp với mình ở quanh tôi: Chẳng có kẻ xâm lấn nào kiên định bằng tôi: Tôi lấn lướt cả các ông hoàng; không hề phân biệt, tôi bằng lòng với mọi vùng đất trống mà tôi thích; tôi đặt tên cho chúng, tôi lấy mảnh đất này làm vườn hoa, mảnh kia làm tiền cảnh, và thế là tôi làm ông chủ; từ nay, tôi cứ đi dạo mà chẳng bị hạch sách gì; tôi quay lại đó luôn để duy trì sở hữu; tôi sử dụng vùng đất nhiều đến chừng nào như tôi muốn do cứ mãi đi lại trên đó; và người ta sẽ không sao thuyết phục nổi tôi rằng người chủ sở hữu của vùng đất lại sử dụng được số tiền vùng đất này đem lại cho ông ta nhiều hơn là tôi sử dụng vùng đất của ông ta. Cho dù họ có vừa mới làm phiền nhiễu tôi bằng các hào hố hay rào dậu thì chẳng mấy ảnh hưởng gì với tôi, tôi vác cả vườn hoa của mình đặt ra ngoài; quanh vùng chẳng thiếu gì địa điểm thay thế, và tôi sẽ vẫn sẽ cướp mãi các láng giềng trước khi thiếu chỗ dung thân.

Đó là vài luận đề về thị hiếu thực sự trong việc lựa chọn những thú nhàn rỗi dễ chịu: Ta cần thưởng thức theo tinh thần như thế đấy; mọi cách còn lại chỉ là ảo ảnh, chỉ là ảo tưởng, chỉ là sự kiêu ngạo ngu muội mà thôi. Ai xa rời các quy tắc này, cho dù có giàu có đến đâu chăng nữa, thì cũng sẽ tiêu xài vàng bạc của họ vào những thứ vô giá trị, và sẽ chẳng bao giờ biết được giá trị của cuộc đời.

Hơn là người ta sẽ phản bác lại tôi rằng các kiểu vui chơi như thế là trong tầm tay của mọi người, rằng cần gì phải giàu có để mà thưởng thức chúng. Đúng là tôi muốn đề cập đến điều đó. Người ta có được vui thú khi người ta muốn có được như vậy: Chỉ riêng có dư luận là gây khó khăn cho mọi việc, nó đánh bạt mất hạnh phúc ngay trước mặt ta, và được sống hạnh phúc thì dễ chịu gấp trăm lần so với được xem là có vẻ như vậy. Con người sành điệu và thật sự là biết hưởng lạc thú chẳng cần giàu có để làm gì; anh ta chỉ cần sống được tự do và làm chủ được bản thân mình là đủ. Ai hưởng thụ được sức khoẻ và chẳng thiếu gì cái cần dùng, nếu anh ta chẳng để tâm đến những thị phi của dư luận, thì thật là giàu có; chính là l’aurea mediocrias, sự trung dung bằng vàng của Horace^[262]. Vậy những người có két sắt hãy nên tìm cách khác mà sử dụng sự giàu có thừa mứa của mình, bởi vì muốn có lạc thú thì của cải thừa mứa chẳng được việc gì đâu. Émile sẽ chẳng biết gì hơn tôi về mọi chuyện này, nhưng vì có trái tim thuần khiết hơn và lành mạnh hơn, anh ta sẽ còn cảm nhận điều đó được nhiều hơn, và mọi sự nhận xét của anh ta trong giới giao tiếp, chỉ làm cho anh ta khẳng định được điều đó.

Trong khi thời gian trôi đi như vậy, chúng tôi luôn tìm kiếm Sophie và vẫn chưa tìm thấy cô ta ở đâu. Điều cần thiết là cô ta đừng có xuất hiện quá nhanh, và chúng tôi đã tìm kiếm cô ta ở nơi mà tôi biết chắc rằng cô ta không có ở đó. Mulierem fortem quis inveniet? Procul et de ultimus finibus pretium ejus^[263]. Cuối cùng thì thời điểm thúc ép, đã đến lúc phải thực sự kiếm tìm cô ta, chỉ sợ anh ta tạo ra cho bằng được một người thiếu nữ mà anh ta tưởng là cô ta, và chỉ sợ anh ta nhận ra sai lầm của mình quá muộn. Vậy thì xin chào nhé, Paris, thành phố nổi tiếng, thành phố ồn ào, đầy khói và bùn lầy, nơi mà phụ nữ không còn tin vào danh dự và đàn ông không còn tin vào đức hạnh. Chào nhé, Paris: Chúng tôi tìm kiếm tình yêu, hạnh phúc, sự trong trắng; chúng tôi sẽ không bao giờ ở quá xa người đâu.