Đây là một chương quan trọng nên tôi chia ra làm hai phần. Để mở đầu, tôi sẽ chỉ cho bạn cách cùng với trẻ sử dụng thời gian và những kinh nghiệm bạn đã chia sẻ. Kế đến tôi sẽ nói về nghệ thuật tiêu dùng: làm sao để trở thành một người tiêu dùng thông thái hơn và một khái niệm rất quan trọng về giá trị tương đối , một điều sẽ giúp người tiêu dùng ở mọi lứa tuổi có những quyết định chi tiêu hợp lí hơn.

Đầu tiên, để tôi xin làm bạn an tâm một điều. Phần lớn các bậc phụ huynh thường cảm thấy áp lực khi dạy trẻ quá nhiều thứ.

(Riêng việc dạy trẻ ngồi bô thôi đã làm bạn kiệt sức rồi!) Bạn có thể đang tự hỏi, “Một người mẹ quá tải như tôi kiếm đâu ra thời gian hay sức lực để mà đề cập đến một chủ đề khác nữa với con mình?”

Khi chủ đề đó liên quan đến tiền bạc, thì bạn có thể. Việc này dễ hơn bạn tưởng, và trong chương này tôi sẽ chỉ cho bạn cách thức tiến hành. Bạn sẽ không cần phải soạn giáo án hay phải kiếm lấy một tấm bằng về tài chính. Tôi sẽ cung cấp cho bạn những ý tưởng, những gợi ý cũng như các công cụ (chẳng hạn như ngôn ngữ tài chính phù hợp để dùng với con bạn và các trò chơi lí thú, mọi lúc mọi nơi) nhằm truyền dạy những vấn đề cơ bản của quản lý tài chính cho nhóc nhà bạn.

“Lớp học” của bạn sẽ là bất kì nơi nào bạn muốn, và vào bất kỳ thời điểm nào do bạn chọn – khi đang dọn bữa tối, đọc báo, đi mua sắm hằng tuần, hay khi đang lái xe. Bạn sẽ không chỉ truyền đạt những kỹ năng quản lý tài chính, mà biết đâu còn có thể nâng cao chất lượng khoảng thời gian bạn dành cho trẻ nữa.

LÀM SAO ĐỂ CHA MẸ (GIÁN TIẾP) DẠY CON CÁI

Hãy nghĩ về cách bạn đang dạy con mình nhé. Hầu hết cha mẹ dạy con theo hai cách khác nhau – một là không ý thức (bằng cách làm gương) và cách kia là có cân nhắc khi chuyện gì đó xảy ra nhắc họ phải nói chuyện với trẻ, cách này tôi gọi là dạy dỗ có điều kiện.

Một bậc phụ huynh truyền kiến thức một cách không ý thức đơn giản bởi vì người đó cùng bạn đời của họ là những hình mẫu đối với đứa trẻ. Nhóc nhà bạn luôn quan sát rất kĩ những gì bạn làm, học theo những thao tác và hành động cũng như lời nói của bạn, và rồi bắt chước lại phần lớn cách xử lý của bạn – kể cả cách bạn tiêu tiền!

Bạn cũng bắt chước hệt như vậy từ cha mẹ mình. Chẳng hạn như bạn thích mua luôn một lúc hàng hóa đủ dùng cho hai tuần hay tạt vào vớ lấy thứ gì mình cần mỗi ngày? Đó chẳng phải cách cha mẹ bạn đi mua sắm sao? Vậy thì rất có khả năng đó cũng sẽ là cách con bạn đi mua sắm.

Một ví dụ khác: bạn có thường chờ đến khi kim trên đồng hồ xăng của xe chỉ đến (hay quá) vạch đỏ, hay bạn sẽ cố gắng đổ đầy khi kim xăng chỉ vào giữa cột? Bạn có đổi xe mỗi 1, 2 năm, hay bạn sẽ đợi tới khi chiếc xe tàn tạ lắm rồi mới tìm mua chiếc mới?

Đó là những ví dụ về phương thức tiêu dùng, và theo định nghĩa, chúng liên quan tới cả cách sử dụng đồng tiền. Một số người có thể nói rằng cách này hiệu quả hơn cách kia, nhưng nhìn chung, bạn là người quyết định chuyện đó. Chỉ cần nhớ rằng con bạn nhiều khả năng sẽ tiếp nhận cách thức ấy.

DẠY DỖ “CÓ ĐIỀU KIỆN”

Hình thức thứ hai truyền đạt kiến thức cho trẻ, như tôi đã nói, là có chủ ý. Đó là một khoảnh khắc đời thường khi mà bạn dừng lại và giảng giải hay hướng dẫn con bạn bằng một thái độ nào đó. Tôi gọi đó là giáo dục có điều kiện, bởi vì thường có một chuyện gì đó xảy ra trong môi trường sống hằng ngày, khung cảnh hay tình huống đặc biệt sẽ đòi hỏi bạn thực hiện một bài giảng cơ động tại chỗ.

Ví dụ, có lẽ bạn sẽ nhớ đến và thấy cần thảo luận về vấn đề phép tắc bên bàn ăn trong bữa tối khi nhận ra cục cưng của mình đang vừa say sưa chuyện trò và vừa phúng phính nhai cơm. Hay bạn sẽ giải thích những điểm căn bản về nướng bánh hoặc sửa chữa chiếc xe đạp khi đang làm chính việc đó với nhóc nhà bạn đứng bên cạnh.

LỚP HỌC TÀI CHÍNH MỌI LÚC MỌI NƠI

Đời thực sẽ khơi mào những bài học mà bạn muốn dạy trẻ, và bởi lẽ bạn hẳn vẫn thường xuyên xử lý chuyện tiền bạc trước mặt trẻ, hãy dừng lại và dành hai phút để giải thích việc mình đang làm. Việc này giúp trẻ ghi nhớ không bao giờ quên.

Một người bạn từng kể tôi nghe câu chuyện về một lần lái xe dọc đất nước với ba con nhỏ đến thăm ông bà vào dịp Giáng sinh. Trong cả chuyến đi, đứa con trai 4 tuổi luôn rời nhà hàng sau cùng cuối mỗi bữa ăn.

Sau cùng, khi họ đã gần về tới nhà, người cha bực bội hỏi đứa con trai nhỏ vì sao nó lại lề mề như thế. Thằng bé thò tay vào túi, lấy ra một nắm tiền lẻ và đáp, “Vì con phải quay lại xem trên bàn xem bố có lỡ để quên tiền không.”

Sau khi đợt sóng giận dữ và xấu hổ qua đi, qua anh bạn rất đỗi mẫu mực của tôi (anh đã muốn song phải kìm lại ý định lái xe quay lại từng nhà hàng để bồi hoàn cho họ), người cha của đám trẻ, nhận ra rằng, với một đứa bé, việc để lại tiền trên bàn hẳn là một hành động hết sức bất cẩn.

Tôi từng trải qua một chuyện tương tự với con trai, Rhett, khi cháu còn rất nhỏ và chúng tôi đang đi xem hàng trong cửa hàng đồ chơi F.A.O Schwarz kì diệu ở New York. Thằng bé (thừa hưởng một thị hiếu xa xỉ từ cha mẹ nó) để mắt tới một chiếc Ferrari đỏ hoành tráng dành cho trẻ con với một đơn giá rất… người lớn.

Rhett mê mẩn và muốn có chiếc xe đó ngay lập tức. Khi tôi giải thích rằng mình không có tiền cho một thứ đồ chơi đắt đỏ đến thế, nó gợi ý tôi dùng “một trong những cái thẻ nhựa thần kì” thay cho tiền! Từ việc quan sát tôi, nó đã hiểu được rằng tấm thẻ tín dụng là một vật thay thế cho tiền – nhưng không hiểu được rằng đó chỉ là thay thế tạm thời.

Trẻ con không sáng suốt phân biệt được các hiện tượng, sự việc . Việc để lại tiền típ trên bàn cho người phục vụ rất dễ trở thành sự bất cẩn dưới mắt một đứa trẻ, và một tấm séc hay chiếc thẻ tín dụng tạo ảo giác có thể thoát được một cách thần kì việc phải chi tiền thật. Nhóc nhà bạn sẽ không hiểu được bạn đang làm gì với tiền bạc chừng nào bạn chưa giải thích cho chúng – vậy nên đừng giữ bí mật chuyện đó!

Ý tưởng ở đây là dành một phút để giải thích cho con bạn việc bạn làm với tiền mặt, séc, hay thẻ tín dụng ngay khi sử dụng chúng. Lần tới bạn vào nhà hàng hay xếp hàng chờ đổ xăng, hãy biến thời khắc đó trở thành “bài học” trong ngày. Như thế sẽ dễ hơn nhiều cho bạn, với tư cách người thầy, và là một ví dụ mạnh mẽ hơn nhiều với học trò.

Với ngoại lệ là những thứ bạn cho trẻ thấy tại ngân hàng (chương 5 và 8), phần nhiều lớp học của bạn sẽ là những cửa hàng bán lẻ – nơi bạn đến mua đủ thứ hàng hóa từ tuốc-nơ-vít, bánh mì cho tới kim chỉ. Đó là những nơi đồng tiền qua tay đổi chủ nhiều nhất và dễ thấy nhất với trẻ.

Ở phần sau của chương này, tôi sẽ mô tả kĩ về những trò chơi và bài thực hành cụ thể cho bạn và trẻ khi đang ở trong các lớp học/cửa hàng đó.

Tuy nhiên, trước khi đề cập tới các hoạt động này, tôi muốn dừng lại một chút để nói một chút về nghệ thuật tiêu dùng – một phần đáng kể trong quản lý tiền bạc – và cách trở thành một người tiêu dùng khôn ngoan, thông thái dù cho đó là một đứa trẻ mới lên sáu hay một người đã bước vào tuổi sáu mươi.

NGƯỜI TIÊU DÙNG LÀ GÌ?

Dạy con cách tiêu tiền không phải là điều khó khăn nhất mà bậc làm cha mẹ như bạn sẽ gặp phải; việc dạy chúng cách tiêu tiền cẩn trọng và thông minh, mới là một thách thức.

Nếu đứa trẻ đã đủ lớn để tự một mình tiêu tiền trong cửa hàng, thì tức là trẻ cũng đã đủ lớn để ngẫm nghĩ về quá trình lập ra những quyết định quanh việc chi tiêu. Bạn, bậc làm cha mẹ, có thể giúp con học cách tiêu tiền cẩn trọng và khôn khéo để chúng có thể hài lòng với những quyết định của mình.

Mục đích chung của chúng ta là nâng chỉ số IQ tài chính của con bạn lên mức cao nhất. Điều đó có nghĩa là phải cho con bạn biết cách để trở nên thông minh trong quản lý tiền bạc, đối với cả việc tiết kiệmvà tiêu dùng.

Hãy bắt đầu từ việc cắt nghĩa rằng chi tiêu thường là một quyết định có ý thức và cân nhắc của người tiêu tiền. Bên cạnh những ngoại lệ, như thuế và các khoản phí tương tự, thì ta có thể lựa chọn tiêu tiền khi nào và ở đâu, cũng giống như là ta chọn ăn gì hay không ăn gì. Trách nhiệm đưa ra lựa chọn chính xác nằm ở người sử dụng đồng tiền (và người ăn).

Ngày nay, trong xã hội tiêu dùng, chúng ta vô cùng may mắn vì có rất nhiều lựa chọn và nhiều hình thức mua sắm. Với một loại sản phẩm nào đó, chúng ta có vô số nhãn hiệu, chủng loại để lựa chọn, tùy theo sở thích và khả năng tài chính của mỗi người.

Tuy vậy, sự may mắn tuyệt vời này cũng có mặt trái của nó. Cái “thiên đường mua sắm” chúng ta được hưởng đó sẽ tạo ra những cám dỗ khổng lồ khiến ta muốn tiêu tiền ngay cả khi ta không có, hoặc khi ta đang định dành dụm để tiêu vào việc khác. Một nhà quản lý tiền bạc khôn ngoan sẽ làm gì để không bị trật bánh khỏi mục tiêu tài chính dài hạn của mình?

Người đó cần có một ngân sách! Ngân sách sẽ đơn giản hóa quá trình quyết định tiêu tiền vào việc gì, bởi lẽ ngân sách, cũng như một tấm bản đồ, định ra từ trước các hình thức tiêu tiền mà bạn chọn (Xem chương 4). Có hay không một ngân sách, chúng tôi vẫn sẽ chỉ cho bạn cách giúp trẻ trở thành người tiêu dùng thông thái.

Hãy dành một phút để bàn về mảng chi tiêu trong vấn đề quản lý tiền bạc. Khi bạn mua một thứ gì đó cho chính mình hay cho gia đình, bạn lập tức trở thành một người tiêu dùng . Bạn đã là một người tiêu dùng trong suốt những năm qua, và nếu con bạn được hơn hai tuổi rưỡi, trẻ cũng rất có thể đã là một người tiêu dùng tiềm năng.

Cái khó của việc đóng vai trò một người tiêu dùng ấy là hầu hết chúng ta, trừ khi đã được “chẩn đoán” là sở hữu phong cách giữ tiền hiếm hoi, đều có vẻ mang trong mình một khả năng xài tiền, hay tiêu dùng, bẩm sinh. Điều này đòi hỏi một chút sự giáo dục và đào tạo thực sự, nếu có – và rồi chúng ta có thể tận hưởng rất nhiều niềm vui thích từ việc chi tiêu!

Từ điển định nghĩa “người tiêu dùng” một cách rất đầy đủ là: “một người sử dụng của cải vật chất để thỏa mãn các nhu cầu của đời sống sinh hoạt hằng ngày”. Còn đây là định nghĩa của tôi về “người tiêu dùng thông minh”: một người biết cách thiết lập ngân sách và trung thành với nó, hiểu được sự khác biệt giữa sự muốn và sự cần, và biết thương lượng một cách khôn ngoan trong khi mua sắm.

Hãy nhớ rằng bạn sẽ cần tất cả những điều trên. Lập một ngân sách không thôi vẫn chưa đủ nếu bạn không trung thành với nó.

Và mặc cả trong mua sắm có thể giúp bạn trở thành một người mua sắm khôn ngoan, nhưng không hẳn điều đó sẽ giúp bạn làm một người tiêu dùng thông minh. Sự khác biệt nằm ở đâu? Giờ hãy lấy cô bạn Wanda của tôi làm ví dụ nhé. Cửa hàng đồ điện tử gần nhà cô ấy có một đợt hạ giá cực kỳ hấp dẫn cho mẫu iPod mới nhất, và Wanda có thể mua nó với giá giảm tới gần 50%. Vậy là cô ấy mua iPod. Đó hẳn là một vụ mua bán thành công, trừ việc Wanda vừa chuyển đến căn hộ mới, và toàn bộ tiền mặt sẵn có của cô đã phải dành trang trải các nhu cầu cần thiết như nội thất và vật dụng gia đình. Cô ấy không hoàn toàn đủ tiền cho một chiếc iPod dù là với giá khuyến mãi, và cô ấy hẳn nhiên không thể đủ tiền để tải trên mạng về một bài nhạc nào vào chiếc máy nghe nhạc mới này.

Chiếc iPod là một món hời. Nhưng điều đó không khiến Wanda trở thành một người tiêu dùng thông minh.

Một người tiêu dùng bất cẩn hoặc thiếu kiểm soát sẽ nhanh chóng rơi vào những khó khăn tài chính bất kể trong túi có bao nhiêu tiền . Trừ khi bạn là một con bạc say sưa hay điên cuồng chơi chứng khoán (đó lại là những kiểu vấn đề khác), làm một người tiêu dùng dở là lí do chính khiến người ta thất bại với tiền bạc.

Có lẽ việc hiệu quả nhất mà bạn có thể làm để nâng cao IQ tài chính của nhóc nhà mình chính là dạy trẻ trở thành một người tiêu dùng thông minh. Việc này đòi hỏi tính kỷ luật, kiến thức, óc phán đoán, và thường là cả một chút tính toán nữa, nhưng đó là một mục tiêu có thể vươn tới và là điều cốt yếu cho thành công trong quản lý tiền bạc của bất kì ai.

LÀM SAO ĐỂ DẠY CON BẠN NHỮNG QUY TẮC CHI TIÊU THÔNG MINH

Bạn làm thế nào để bắt đầu một nỗ lực có chủ đích trong việc chỉ mua sắm những thứ mình cần và thực sự muốn, và bỏ qua cái áp lực khổng lồ phải mua những thứ bạn không cần và không thực sự muốn? Làm thế nào để bạn duy trì được ngân sách ấy? Tôi sẽ trình bày một số quy tắc, cùng các trò chơi và bài thực hành làm cho sự tuân thủ ngân sách thành một công việc vui vẻ hơn nhiều đối với bạn và trẻ.

Đầu tiên, hãy bắt đầu với việc cắt nghĩa cho con bạn thế nào là chi tiêu “giỏi” và chi tiêu “kém”. Chi tiêu giỏi có thể là khi bạn dùng tiền mua thứ gì bạn thực sự cần, như giấy vở cho việc học tập chẳng hạn. Chi tiêu kém là khi bạn dốc hết tiền có trong ví ra để mua kẹo. Tự tìm ra những ví dụ về chi tiêu giỏi và kém của riêng bạn sẽ có nhiều ý nghĩa với trẻ hơn.

Tiếp đến, hãy giải thích về mục tiêu của bạn, và của trẻ, là học cách làm một người chi tiêu, hay tiêu dùng, giỏi. Dưới đây là định nghĩa cho trẻ:

NGƯỜI TIÊU DÙNG GIỎI: Một người sử dụng đồng tiền một cách khôn ngoan.

Nghe rất đơn giản, phải không? Công thức trở thành người tiêu dùng giỏi cũng vậy. Việc này đòi hỏi đồng đều cả những nghiên cứu và việc lên kế hoạch, hay “bài tập về nhà” theo cách tôi thích gọi, trước khi bạn bước chân vào cửa hàng, và cả một liều vừa vặn của tính tự kiểm soát một khi đã ở đó.

NGHIÊN CỨU + KẾ HOẠCH (NGÂN SÁCH) + KỶ LUẬT = NGƯỜI TIÊU DÙNG THÔNG MINH

Để tôi giải thích một chút về công thức này vì tôi nghĩ đó là điều cốt yếu trong việc trở thành một người tiêu dùng thông thái và một nhà quản lý tài chính khôn ngoan.

Lên kế hoạch về những gì bạn muốn mua (trước khi bạn vào cửa hàng và bị cám dỗ mua thứ khác) là chìa khóa cho sự thành công trong quản lý tài chính. Khi bạn thiết lập được một kế hoạch như thế, nó được gọi là ngân sách, và tôi đã dành hẳn một chương trong cuốn này để nói về cách thực hiện (xem Chương 4).

Trước khi dự trù toàn bộ ngân sách cả năm cho con bạn, hãy nhớ rằng lên kế hoạch thứ bạn muốn mua là điều quan trọng đối với cả những hình thức tiêu tiền nhỏ nhặt (như tạt nhanh qua cửa hàng tạp hóa) lẫn những thứ dài hạn và tầm cỡ (như mua xe đạp, xe máy hay xe hơi).

Phần lớn điều dễ làm hỏng ngân sách nhất là do những lần mua sắm nổi hứng bất chợt. Hãy dự tính thứ bạn muốn mua trước khi ra khỏi nhà.

Nghiên cứu nghĩa là thu thập mọi thông tin thích hợp về thứ bạn dự tính mua trước khi bước vào cửa hàng, hay trước khi nhấn nút mua hàng trên mạng. Nếu tôi là một người quyết định đi mua một chiếc iPod ngày hôm nay, tôi sẽ không biết được liệu 100 đô la có phải một giá hời, hay là 500 đô la, hay 1.000 đô la. Và tôi chỉ thơ thẩn vào cửa hàng mà không biết những đặc tính nào của sản phẩm tôi muốn hay dung lượng bộ nhớ của máy cỡ nào được xem là nhiều, tôi sẽ phó mặc mình cho một người bán hàng – người đó có thể có hoặc không có những hiểu biết về sản phẩm và có hoặc không có lương tâm. Bản thân tôi từng là một người bán hàng và tôi biết phần lớn họ đều giỏi giang và trung thực, nhưng vẫn tốt hơn nếu bạn vừa biết tin tưởng lại vừa biết thẩm định thông tin.

Nhiều khả năng rằng, là một bậc phụ huynh, bạn đã có được “tấm bằng” nghiên cứu tiêu dùng: bạn nghe và đọc các bài quảng cáo sản phẩm (và khuyến mãi); bạn thăm dò người hàng xóm xem anh ta có mua được máy giặt với giá hời không trước khi bạn cũng mua; bạn nghe lời khuyên khi một người bạn kể về chỗ chị ta mua dự trữ hàng đống giấy vệ sinh giảm giá; trước khi đi mua sắm bạn chỉ cắt phiếu mua hàng trên báo với những món bạn thường xuyên mua. Đó đều là những kĩ thuật nghiên cứu tiêu dùng thông minh.

Tôi có một mô hình cho việc này, thứ mà tôi gọi là chương trình L.Đ.T.T và tôi khuyến khích bạn, và nhóc nhà bạn, hãy cùng đi theo L.Đ.T.T!

Dưới đây là định nghĩa và cơ chế vận hành của L.Đ.T.T:

MÔ HÌNH L.Ð.T.T

— L: Lập danh sách. Lập một danh sách mua sắm là việc quan trọng bởi lẽ nó sẽ giúp bạn quyết định sẵn thứ gì mình thật cần, thứ gì mình không cần, và thứ gì mình chưa cần mua tuần này trước khi bước vào bầu không khí áp lực cao trong cửa hàng. Nó đồng thời cũng nhắc bạn tính toán, kiểm lại danh sách hàng hóa cần mua trước khi rời nhà.

— Đ: Đánh giá trong nhà bạn những gì thực sự là nhu cầu thiết yếu và thứ gì không : Nhu yếu phẩm là những loại hàng hóa cơ bản được bạn và gia đình sử dụng thường xuyên và cần mua dự trữ sẵn. Tôi lập ra 3 danh sách riêng biệt cho mục này: đồ nhà tắm, đồ nấu bếp, và đồ gia dụng.

Những khi lưỡng lự, tôi thường tự hỏi, “Mình có thể sống thiếu thứ này được không?”. Nếu thứ đó là giấy vệ sinh, câu trả lời chắc chắn là không. Nếu đó là kẹo cho hộp bánh kẹo trong phòng khách, đáp án là có. Danh sách ấy có thể như thế này:

Danh sách nhu yếu phẩm:

Một khi đã phân định rạch ròi những gì cần thiết và những gì không cần thiết, các quyết định mua sắm của bạn khi ở trong cửa hàng sẽ trở nên dễ dàng hơn rất nhiều.

Giờ ta nói tiếp về L.Đ.T.T:

— T: Tham khảo quảng cáo. Mặc cho những hoài nghi của chúng ta về phần lớn các mục quảng cáo, đây vẫn là phương tiện tối ưu để tìm hiểu về các mặt hàng và dịch vụ ở các mức giá khác nhau. Nhất là đối với những vật dụng đắt đỏ như nệm giường hay tủ lạnh, quảng cáo có thể chỉ cho bạn những lựa chọn hoàn hảo nhất. Cũng đừng quên các chương trình quảng cáo trên truyền hình và trên các tuần báo.

Đối với tôi, đây là phần hấp dẫn nhất trong trò chơi mua sắm. Tôi coi đó như một thử thách trí tuệ khi săn hàng giá rẻ nhất, và tận hưởng niềm vui tìm thấy món hàng đó!

— T: Trung thành với mục tiêu. Thật quá dễ bị xao lãng và mua sắm vô tội vạ khi bạn đã ở trong cửa hàng. Đừng làm thế. Hãy trung thành với danh sách của bạn! Hãy thận trọng đừng (hay để con bạn đừng) liệng thêm hàng vào xe đẩy khi bạn đẩy xe dọc lối đi.

* Mẹo cho người tiêu dùng

Những món hàng đáng quan tâm thường được trưng bày rõ ràng ở đầu gian hàng, chứ không phải bị vùi ở giữa. Vậy nên để tránh những cám dỗ về sau, tôi xin gợi ý bạn hãy đến quầy hàng cần để mua những thứ trong danh sách, lướt mắt nhanh qua lối đi chính giữa gian hàng, rồi tiến ra quầy thanh toán.

MUỐN VÀ CẦN

Trẻ con học câu “con muốn” gần như ngay khi biết nói hay khi nhìn vào cửa hàng. Và nếu bạn nói với con, “Con muốn, nhưng con không cần” thì chúng sẽ học câu “Con câââần” cũng nhanh như vậy – và định nghĩa ban đầu của chúng về “cần” cũng sẽ giống như là “muốn”, nhưng thật ra không phải thế. Vậy nên, bạn sẽ cần tìm cách phân biệt rạch ròi hai khái niệm này.

Định nghĩa cho trẻ:

— THỨ MÌNH CẦN: Một thứ mà nếu không có nó thì cuộc sống hằng ngày sẽ trở nên bất khả thi, hoặc rất, rất khó khăn.

— THỨ MÌNH MUỐN: Một thứ mà nếu có ta sẽ vui hơn, nhưng không có thì ta vẫn sống được.

Cách hiệu quả nhất để trẻ hiểu ra sự khác biệt ấy là có ví dụ xác thực và cách tốt nhất để làm thế là chơi trò Cần và Muốn.

Luật chơi rất đơn giản. Một người gọi tên một món đồ, và mọi người cùng thảo luận xem ta cần hay muốn có nó. Đôi khi phần thảo luận lại rất dễ dàng – sẽ không có nhiều bất đồng trong việc giấy vệ sinh là cần hay muốn, và có lẽ điều này cũng không khó khăn đối với một chiếc TV plasma HD màn hình rộng.

Đôi lúc sự phân biệt lại khó hơn. Ta có cần máy vi tính không? Nếu ta chỉ dùng để chơi game? Như vậy chắc không phải là cần rồi. Để chat với bạn bè? Ừ thì mọi người đều cần bạn bè và phát triển kỹ năng giao tiếp, nhưng nếu không có máy vi tính, ta vẫn có thể tìm ra cách liên lạc với bạn bè. Để làm bài tập? Ngày nay, nhất là khi nhà trường yêu cầu tra cứu trên Internet, thì máy tính là thứ ta cần. Đồng ý, thế còn đường truyền Internet tốc độ cao thì sao? Cần hay muốn đây?

Thứ gì có thể nằm cả trong hai phạm trù Cần và Muốn? Một đôi giày Người Nhện có đèn chớp thì sao nhỉ? Ta cần giày. Nhưng phần “cần” đó có thể được đáp ứng mà không cần đèn hay hình Người Nhện.

Cách hay nhất để chơi trò Cần và Muốn là chơi khi đi trên đường, với các bảng quảng cáo ngoài trời. Với mỗi bảng quảng cáo mà bạn vượt qua, bạn và con sẽ phải quyết định cần hay muốn món đồ trên quảng cáo ấy.

Một chiếc Lexus? Bạn cần xe… liệu đó có nhất thiết phải là một chiếc dòng xa xỉ như Lexus?

Một khóa học Taekwondo? Muốn… nhưng ta cần tập thể dục, và cần phát triển kỹ năng cũng như kỉ luật.

Ống nước? Khi bạn cần chúng, thì tức là bạn cần.

Mua sắm trong siêu thị lớn? Sẽ có hàng đống thứ ở đó bạn cần và vô số thứ bạn không cần. Đây là một dịp rất tốt để dạy cho trẻ một bài học nho nhỏ về mua sắm thông minh và tầm quan trọng của việc mang theo danh sách mua hàng.

Thực tế là trò Cần và Muốn này có thể là một hình thức dạy trẻ rất hay nhiều bài học về thế giới mà ta đang sống.

Công ty bảo hiểm? Nếu trẻ đáp “muốn”, bạn có thể giải thích cho con hiểu bảo hiểm là gì và tại sao chúng ta cần nó.

KẾ HOẠCH QUẢN LÝ TIỀN BẠC

Mọi người vẫn thường gặp khó khăn trong việc quản lý tiền nong. Nhờ những thành công của tôi với những gia đình nghiện mua sắm trên Oprah và một vài nơi khác, tôi rất hay được hỏi rằng, “Chị có thể đưa ra vài lời khuyên tại chỗ để giúp kiểm soát những ham muốn chi tiêu không?”.

Dưới đây là vài điều tôi đúc kết được.

Kế “xa mặt cách lòng”

Rất nhiều người nói với tôi rằng, “Nếu tiền ở trong ví tôi thì rồi chúng sẽ bốc hơi sạch. Tôi luôn tìm ra cách để tiêu tiền.” Trong thời buổi hiện tại, chuyện này rất dễ để giải quyết. Ngày nay, sẽ là không khôn ngoan lắm khi ta mang một lượng tiền lớn theo người, vì thế hãy chọn một hình thức khác để thay thế.

Khi tôi mở văn phòng ở New York, người trợ lý của tôi gặp phải vấn đề này ở mức độ nhẹ hơn. Cô ấy làm việc và nhận lương ở một bang (New York), nhưng sống ở Connecticut, nơi cô đồng thời thực hiện các giao dịch ngân hàng. Ngân hàng của cô mất 4 ngày đợi để chuyển séc ra ngoài bang, nên mỗi ngày lĩnh lương cô ấy sẽ đổi phiếu lương ra tiền mặt ngay ở nơi cô làm việc và gửi tiền mặt vào ngân hàng để cô có thể bắt đầu ký séc với số tiền đó ngay lập tức.

Vấn đề ở chỗ, trong khoảng thời gian giữa lúc đổi tiền vào ngày thứ Năm và gửi tiền vào ngân hàng ngày thứ Bảy, một lượng lớn số tiền ấy bằng cách nào đó đã bốc hơi một cách kì bí khỏi ví của cô.

Chúng tôi thảo luận vấn đề này và tìm ra một giải pháp. Ngay khi đổi phiếu lương ra tiền mặt, cô ấy sẽ rút ra 20 đô la cho việc chi tiêu tức thời và cho phần còn lại vào một phong bì niêm kín lại. Việc này giúp cô cảm thấy nhẹ nhõm vì vẫn có tiền mặt cho vài ngày kế tiếp mà vẫn tránh xa được cám dỗ.

Một người bạn làm bác sĩ tâm lý rất giỏi phân tích hành vi con người nhắc tôi rằng “tiền bạc là quyền lực”, hay đúng hơn nó có thể cho bạn cảm giác quyền lực. “Ta có thể làm, hay mua, bất cứ thứ gì ta muốn” là suy nghĩ trong tiềm thức. Tuy nhiên việc mang theo quá nhiều tiền, đặc biệt đối với người có xu hướng tiêu tiền, thì giống như là mang một khẩu súng đã nạp đạn. Rất có thể điều đó sẽ khiến người ta gặp rắc rối.

Kế “tiền-không-có-phép- màu”

Lẽ dĩ nhiên, tiền không bao giờ bốc hơi một cách huyền bí.

Nó không tự nhiên thần kì thăng đến một lâu đài châu báu bí mật nào cả. Tiền luôn đi về một nơi nào đó. Ta có thể làm mất, nhưng nhiều khả năng hơn là ta đã tiêu mất, mà không hề ý thức về hành động đó.

Tiền đi về đâu? Cách hay nhất để tìm ra là làm và mang theo một thứ tôi gọi là Sổ tiền không có phép màu.

Rất đơn giản thôi. Lấy một cuốn sổ nhỏ và luôn mang theo bên người. Hay bạn có thể dùng một công cụ điện tử nào đó, một máy tính bảng hoặc một điện thoại có khả năng ghi chép, lưu dữ liệu. Và mỗi khi bạn tiêu tiền, hãy ghi lại .

Chỉ đơn giản thế thôi. Hãy kẻ 4 cột trong sổ của bạn, một cột Hàng hóa/Dịch vụ, một cột Số lượng, một cột Chi phí, thêm một cột Dự định trước hay Tùy hứng. Mở một trang mới cho mỗi ngày và ghi ngày tháng lên đầu trang. Rồi ghi lại tất cả các khoản chi của bạn. Một túi kẹo, một tờ báo, đồ tạp hóa cho cả tuần… Những công dân hiện đại biết tính lượng calo trong khẩu phần ăn mỗi ngày vì lý do sức khỏe, giờ bạn sẽ phải theo dõi chi tiêu của chính mình nữa.

Điều này có thể khó hơn bạn tưởng, không phải chỉ vì việc tạo dựng một thói quen mới thì luôn có chút khó khăn. Mà bạn có thể gặp khó khăn khi phải từ bỏ cái cảm giác quyền lực trong chốc lát có được nhờ tiêu tiền. Nhưng hãy nghĩ xem. Còn gì hão huyền hơn cảm giác đó? Quyền lực thực sự đến khi bạn tự đặt mình vào thế chủ động với việc biết được tiền của mình đi về đâu.

Với bọn trẻ, cuốn Sổ tiền không có phép màu sẽ tương đối dễ dàng đơn giản vì chúng không có nhiều tiền lắm. Thế nên, đó sẽ là một thói quen tốt cần được phát triển, nhất là đối với những nhóc thường có khuynh hướng mơ hồ về chuyện này.

Kế để-thẻ-tín-dụng-ở-nhà

Cũng giống như vấn đề mang theo quá nhiều tiền – nếu bạn không mang theo thẻ, bạn chỉ có thể nhìn món hàng mà không thể mua được nó.

Những lời trên có thể sẽ nghe giống như tựa đề “Những trò chơi ta tự chơi với chính mình” hơn là những phương pháp quản lý tiền bạc khôn ngoan. Song cách nào hợp với bạn, và nhóc nhà bạn, mới là điều quan trọng.

Hay là, nếu như bạn luôn ngứa ngáy với tấm thẻ tín dụng, thì đây là một ý tưởng tôi nghĩ ra và đã được bật mí trên một chương trình của Oprah đã trở nên rất nổi tiếng.

Để thẻ tín dụng của bạn vào tủ đá. Cho nó đóng vào trong một tảng nước đá. Như thế tấm thẻ không bị hỏng mà bạn lại không thể dùng được nó… cho đến khi đá tan ra. Nếu bạn làm khối nước đá đủ lớn đến mức phải để tan qua đêm, niềm ham muốn cháy bỏng mua-mua-mua trong bạn có thể sẽ nguội đi. Và bạn cũng không thể làm đá tan nhanh hơn được. Nếu bạn cố cho tảng nước đá vào lò sưởi, hay dùng máy sấy hay lò vi sóng để làm tan nước đá, bạn sẽ làm hỏng tấm thẻ.

KHÁI NIỆM GIÁ TRỊ TƯƠNG ĐỐI VÀ TẦM QUAN TRỌNG CỦA NÓ

Giá trị tương đối là một trong những khái niệm giáo dục quan trọng nhất mà tôi sẽ bàn tới trong cuốn sách này. Đây là nền tảng của giáo dục về quản lý tài chính có trách nhiệm, và là cơ sở cho những quyết định khôn ngoan về tiền bạc.

Giá trị tương đối nghĩa là cái giá của một vật trong mối quan hệ tương đối với những gì bản thân bạn phải làm để chi trả. Giá trị tương đối là giá “thật” của đồ vật, và nó sẽ khiến quyết định mua sắm của bạn và trẻ trở nên rõ ràng hơn rất nhiều.

Chẳng hạn như ở Mỹ, một gia đình bốn người đi chơi 1 tuần đến DisneyWorld sẽ tốn tổng cộng 6.000 đô la. Giờ hãy nghĩ về chi phí cho chuyến đi theo một cách khác. Ta phải đi làm một tuần để kiếm được số tiền đó, hay là 8 tuần? Ta hẳn đã chi 6.000 đô la tiền mặt, nhưng nói theo giá trị tương đối, chuyến đi đó tốn của ta một số X tuần lao động cật lực.

Giờ hãy chuyển đổi con số ấy theo một cách nào đó mà con bạn có thể hiểu được. Một đứa trẻ sẽ phải làm việc và tiết kiệm toàn bộ tiền tiêu vặt trong bao lâu để đủ chi trả một chuyến đi chơi cho cả gia đình? Một nhóc 8 tuổi với tiền tiêu vặt hằng tuần là 8 đô la sẽ phải tiết kiệm toàn bộ tiền tiêu vặt trong cả thảy 9 năm, 6 tháng, 1 tuần để trả cho một chuyến đi đến DisneyWorld. Con số cực kì ấn tượng, phải không? Giá trị tương đối tạo ra một góc nhìn hoàn toàn mới về giá cảthật của mọi thứ.

Đây là định nghĩa cho trẻ:

GIÁ TRỊ TƯƠNG ĐỐI: Giá trị thực của một thứ xét theo khía cạnh thời gian và công sức phải bỏ ra .

Giá trị tương đối định nghĩa lại chi phí cho một thứ và đặt dưới góc độ một người phải làm gì để có được thứ đó. Chiếc găng bóng chày mà nhóc 12 tuổi nhà bạn muốn mua sẽ có một giá trị tương đối khác so với nhóc 6 tuổi.

Bạn cũng có thể cắt nghĩa giá trị tương đối theo những cách khác. Chuyến đi chơi 6.000 đô la vừa rồi chẳng hạn, còn có thể được tính là một phần ba giá một chiếc xe mới. Theo đó:

Xe mới = 3 x Chuyến đi đến DisneyWorld

hay 20 Chiếc xe mới = 1 Căn nhà mới

Đối với mục tiêu của chúng ta, tôi gợi ý bạn hãy tập trung vào giá cả một thứ trên khía cạnh thời gian và công sức bỏ ra khi nói về giá trị tương đối. Làm như thế sẽ tạo một ấn tượng mạnh mẽ hơn với con bạn.

Khi con bạn đã hiểu về giá trị tương đối của một sản phẩm hay dịch vụ, trẻ sẽ có thể bắt đầu đưa ra những quyết định sáng suốt về một khoản chi nào đó có phải là cách sử dụng tiền khôn ngoan hay không. Và sau rốt, khi nói đến tài năng, sắc đẹp, trí tuệ, hay tiền bạc, vấn đề không phải là ta có bao nhiêu, mà là ta sử dụng nó hiệu quả như thế nào!

LÀM THẾ NÀO ĐỂ DÙNG GIÁ TRỊ TƯƠNG ĐỐI LÀM CÔNG CỤ DẠY TRẺ

Giờ thì bạn và trẻ đều đã quen thuộc với khái niệm giá trị tương đối, hãy nghĩ về cách bạn có thể sử dụng ý tưởng này khi dạy trẻ về tiền bạc.

Thực tế, có hai cách để bạn nói về giá trị tương đối. Một là, như chúng ta đã bàn ở trên, về thời gian và mất bao lâu để một đứa trẻ tiết kiệm đủ tiền mua thứ gì đó. Ví dụ như con bạn sẽ mất 2 tuần tiết kiệm số tiền tiêu vặt 80.000 đồng mỗi tuần để mua chiếc xe đồ chơi trị giá 150.000 đồng. Nói cách khác, trẻ sẽ phải đợi 2 tuần và không mua thứ gì khác để có được món đồ chơi ấy.

Một cách khác nhấn mạnh giá trị tương đối của một món đồ với con bạn là nói theo sức lao động. Johnny hay Jenny sẽ phải cắt bao nhiêu bãi cỏ để mua một đĩa game mới? Năm? Mười? Cái ý tưởng phải cắt mười bãi cỏ để kiếm tiền mua trò chơi điện tử sẽ giúp trẻ quyết định – gần như tức khắc – rằng trẻ có thực sự muốn món đồ đó hay không. Đi mua sắm với giá trị tương đối như vậy sẽ nhắc nhở trẻ về giá trị thực của món đồ chơi bằng cách đặt cái giá ấy vào một hoàn cảnh mà trẻ có thể hiểu được.

Sử dụng khái niệm về giá trị tương đối để giúp nhóc nhà bạn đặt ra những ưu tiên của cho riêng trẻ, và hiểu được những ưu tiên của bạn. Với những đứa lớn hơn đang mê mệt một đôi giày Adidas mới, cần phải chỉ ra cho trẻ thấy đôi giày ấy có thể là X tuần tiết kiệm tiêu vặt hay X bãi cỏ phải cắt; riêng với bạn, số tiền mua đôi giày ấy có thể mua được thực phẩm dùng cho gia đình trong vòng 8-10 ngày.

Một chiêu khác bạn nên thỉnh thoảng dùng với trẻ, đó là cho cô hay cậu nhóc biết bạn phải làm việc bao lâu để kiếm đủ tiền mua đôi giày Adidas cho trẻ. Có phải là nửa ngày? Cả một ngày? Điều này sẽ cho trẻ thấy rằng một đôi giày với mức giá hơn 2 triệu đồng là xa xỉ, kể cả với một người lớn.

Hãy thật sáng tạo và không ngừng cắt nghĩa giá trị tương đối bằng những cách khác nhau với trẻ. Mục tiêu của bạn là khuyến khích trẻ có một thói quen đặt câu hỏi, “Cái này sẽ tốn của con bao nhiêu thời gian công sức?”. Dần dần rồi khái niệm sẽ bắt đầu thấm vào trẻ.

Để bổ trợ hay tăng cường cho lý thuyết về giá trị tương đối, tôi đã tạo ra trò chơi này. Nó tương tự như gameshow Hãy chọn giá đúng nổi tiếng trên truyền hình. Trò này bạn có thể chơi ở nhà và chơi cùng nhiều người.

TRÒ CHƠI VỀ GIÁ TRỊ TƯƠNG ĐỐI

— Mục đích

Dạy trẻ về khái niệm giá trị tương đối.

— Dụng cụ

Các loại tạp chí hay báo có hình các sản phẩm, bút chì và giấy cho mỗi người chơi, và một trọng tài/giám khảo (thường là cha mẹ).

— Luật chơi

Trọng tài sẽ đưa ra hình ảnh của một sản phẩm nhất định và mỗi người chơi phải đoán giá theo giá trị tương đối, tức là, bao nhiêu tuần tiết kiệm tiền tiêu vặt để mua món đồ, hay bao nhiêu công việc làm thêm (trông em, cắt cỏ,…) phải thực hiện để kiếm đủ tiền mua nó.

Ví dụ như một cái quần jeans nữ.

— Chiến thắng

Sau khi tất cả đoán xong, trẻ đoán gần đúng nhất mà không vượt quá giá thật sẽ giành chiến thắng.

— Nhiệm vụ

Đứa trẻ phải đoán chính xác giá trị sản phẩm quy về số tuần tiết kiệm tiền tiêu vặt của nó. Chẳng hạn như trẻ có thể đoán rằng cái quần sẽ tốn của nó 4 tuần tiền tiêu vặt hay 7 tiếng trông em.

Một khi bạn và nhóc đã quen và thông thạo lý thuyết giá trị tương đối, hãy tiếp tục với khái niệm kế tiếp, “giá trị đối chiếu”.

CẮT NGHĨA KHÁI NIỆM KHẢO SÁT ĐỐI CHIẾU THẾ NÀO

Giá trị tương đối của một món đồ được xét tới khi bạn đã lựa chọn một sản phẩm hay dịch vụ để cân nhắc tới chuyện mua. Còn trước khi tới đó, bạn hẳn đã phải làm một số khảo sát đối chiếu (bạn nhớ mô hình L.Đ.T.T của chúng ta chứ?) để nắm được đôi chút về giá cả các mặt hàng.

Lý tưởng nhất là, đặc biệt với những mặt hàng có giá trị cao, bạn phải đọc các tạp chí tiêu dùng và xem các quảng cáo để biết các lựa chọn và giá cả. Rồi bạn mới đến cửa hiệu và xem hàng, so sánh với những món rẻ và đắt hơn, và đưa ra quyết định mua – hay không.

Bạn có thể sử dụng Internet làm một công cụ khảo sát đối chiếu khác. Một số trang web bán hàng qua mạng hiện nay sẽ giúp bạn đối chiếu giá của nhiều mặt hàng cùng chủng loại. Thường thì bạn có thể tra theo nhãn hiệu, theo độ phổ thông, hay theo giá.

Tuy nhiên, đừng quên tính đến cả phí vận chuyển khi bạn có ý định mua hàng trên web.

Nhưng nhiều khi, tôi thấy mình đứng trước dãy trưng bày dụng cụ lau dọn nhà cửa để tìm một thứ tôi không thường dùng, như nước tẩy rửa đồ bạc chẳng hạn. “Mình sẽ mua loại nào đây?” Tôi tự hỏi. Đây chính là lúc tôi dùng đến kỹ năng khảo sát đối chiếu của mình.

Tôi đang xem những mặt hàng tương tự nhau, chứ không giống hệt nhau. Tôi chọn một nhãn hàng quen thuộc; tôi kiểm tra giá và khối lượng. Tôi lấy một nhãn hàng khác, hay có thể là một loại nước rửa đồ bạc bình dân, và xem những gì đề trên đó. Rồi tôi sẽ quyết định tốt nhất nên chọn mua cái nào.

Bạn biết tôi đang làm gì, và hẳn là bạn cũng thường làm thế khi mua sắm. Giờ thì, bạn sẽ giảng giải như thế nào về quá trình đưa ra quyết định này với nhóc nhà bạn? Hãy bắt đầu với một định nghĩa:

KHẢO SÁT ĐỐI CHIẾU KHI MUA HÀNG: Là xem xét sự giống và khác nhau giữa 2 hay nhiều món hàng mà bạn đang có ý định mua.

Khảo sát đối chiếu tốt nhất là phải làm “tại hiện trường”, vậy hãy cùng thử thực hành bài tập này với nhóc từ 4 đến 12 tuổi của bạn ngay trong cửa hàng tạp hóa:

TRÒ CHƠI KHẢO SÁT ÐỐI CHIẾU KHI MUA HÀNG

— Mục đích

Dạy trẻ những điều căn bản về quản lý ngân sách và khảo sát đối chiếu khi mua sắm.

— Dụng cụ

Giấy, bút chì, và máy tính.

— Luật chơi

Tại đầu mỗi dãy hàng trong siêu thị, cha hoặc mẹ sẽ giao cho trẻ một món đồ (hay nhiều món với những đứa lớn hơn) và một khoản tiền.

Ví dụ: Tại khu bán giấy.

Hàng hóa: 2 lốc giấy vệ sinh.

Ngân sách: 60 ngàn đồng.

— Chiến thắng

Sau khi hoàn tất việc mua sắm, nếu trẻ chi dưới khoản tiền cho phép, nó sẽ được giữ phần dư làm tiết kiệm. Nhóc nào tiết kiệm được nhiều nhất sẽ chiến thắng.

— Nhiệm vụ

Trẻ sẽ phải tìm được (những) món hàng theo yêu cầu của cha mẹ mà không chi quá khoản tiền cho phép.

Khi bạn bắt đầu cùng trẻ chơi trò này trong siêu thị, đó cũng là thời điểm rất tốt để dạy trẻ về sản phẩm bình dân (generic brand products). Hãy giải thích tại sao bạn tin rằng một số sản phẩm bình dân tốt hơn hoặc dở hơn các sản phẩm khác. Đừng quên nhìn vào ô thành phần trên nhãn hàng – điều đó có thể giúp được bạn trong trường hợp này!

LÀM THẾ NÀO ĐỂ BIẾN THẾ GIỚI THÀNH LỚP HỌC CHO CON BẠN

Thế là, bạn và trẻ đã cùng làm theo L.Đ.T.T, cùng thảo luận về khái niệm giá trị tương đối, và đã thực hiện một chút khảo sát đối chiếu khi mua hàng. Nhiệm vụ kế tiếp là sắp xếp một chuyến đi thực tế nữa để bạn và trẻ có thể thực hành thêm những lý thuyết này ngoài cuộc sống.

Ở nhà tôi gọi đó là chạy việc vặt và thường tổ chức vào các sáng thứ Bảy.

Phần lớn chúng ta, những bậc cha mẹ đi làm, thường không có quản gia hay người giúp việc làm cả ngày, vậy nên chúng ta hay dành ngày thứ Bảy để làm việc nhà và chạy việc vặt. Việc vặt ở đây là tạt qua mọi nơi khắp thành phố để nhận đồ giặt ủi, đi rửa ảnh, mua một cái tuốc-nơ-vít mới ở hàng kim khí…

Chạy việc vặt là lúc rất thích hợp để chia sẻ thời gian với con bạn trong khi vẫn thoải mái đi khắp thành phố. Nếu bạn có từ hai nhóc trở lên, bạn sẽ nhận ra việc đưa mỗi đứa đi vào một tuần là một cách giúp trẻ cảm thấy chúng đặc biệt.

Một lần nữa, lo việc nhà hay chạy việc vặt gì là tùy ở bạn, song hãy dành một phút để giải thích việc bạn sắp làm với trẻ.

Dưới đây là một vài trò chơi trong cửa hàng. Những trò này hiệu quả nhất trong một siêu thị lớn, song cũng áp dụng được trong hiệu thuốc, cửa hàng kim khí, và các điểm bán lẻ khác. Chúng rất dễ, rất vui, và bạn có thể chơi với một hay nhiều nhóc. Các trò chơi này đều phục vụ mục đích dạy trẻ và củng cố những thói quen mua sắm tiêu dùng đúng đắn:

PHIẾU MUA HÀNG (MỘT TRÒ CHƠI RẤT HỢP VỚI TRẺ NHỎ)

— Mục đích

Dạy trẻ cách dùng phiếu mua hàng hiệu quả.

— Dụng cụ

Phiếu mua hàng cắt ra từ báo hay tạp chí.

— Luật chơi

Phiếu hợp lệ là các hàng hóa trong danh sách Nhu yếu phẩm (xem trang 132) hay trong danh sách mua sắm của bạn.

— Chiến thắng

Với mỗi món hàng trẻ chọn được quầy thu ngân chấp nhận phiếu, trẻ sẽ được giữ số tiền khuyến mãi.

— Nhiệm vụ

Dạy cho trẻ về cách dùng phiếu mua hàng. Thông thường ta sẽ phải chọn một loại hàng cụ thể, sẽ có cả hạn sử dụng, và chỉ một số lượng hữu hạn được phép mua.

Đây lại là một trò chơi khác dành cho trẻ mới biết đọc:

TRÒ CHƠI KIỂM TRA NHÃN HÀNG

— Mục đích

Dạy trẻ về những thông tin phải xem trên nhãn hàng (giá, cỡ, số calo, thành phần,…).

— Địa điểm

Một cửa hàng tạp hóa.

— Luật chơi

Giao cho trẻ nhiệm vụ phải tìm ra một sản phẩm với yêu cầu cụ thể của bạn, như định lượng/ kích cỡ dành cho một người, sản phẩm ít muối, hay bất kể là gì. Để trẻ đi trước bạn và xe hàng vài dãy hàng hóa.

Ví dụ: Trẻ phải tìm một gói bột ngũ cốc ăn sáng mà thành phần đầu tiên không phải là đường. Hay tìm một cuộn giấy vệ sinh màu xanh dương không tẩm hương.

— Nhiệm vụ

Trẻ sẽ phải tìm ra đúng món hàng trước khi bạn và xe hàng tới nơi. Sau đó, chưa cần biết trẻ lấy thứ gì, bạn sẽ chọn hàng và đối chiếu với món hàng mà trẻ đã chọn.

— Chiến thắng

Nếu món hàng trẻ đã lấy giống với lựa chọn của bạn, hay thậm chí tốt hơn, trẻ sẽ giành chiến thắng và được chọn một món hàng trong siêu thị làm phần thưởng.

Hãy nhớ, khi bạn và trẻ đi mua sắm cùng nhau, cố gắng nói về những lí do đằng sau các hành vi tiêu dùng của bạn trong cửa hàng. Chẳng hạn như bạn cộng dồn những món hàng đang mua, hay bạn sẽ cộng nhẩm trong đầu tại quầy thanh toán?

Bạn cũng nên giải thích cho trẻ tại sao các cửa hàng làm một số điều nhất định để dẫn dụ người ta mua thêm. Ví dụ như, chỉ cho trẻ thấy tạp chí và quầy kẹo thường được đặt tại quầy thanh toán. Tại sao chúng lại ở đó? Như thế cửa hàng sẽ thu hút được những người mua dễ ham muốn khi họ đang xếp hàng chờ.

Nếu nhân viên thu ngân trong cửa hàng tạp hóa chỗ bạn dùng máy quét điện tử để đọc giá, hãy chỉ cho con bạn thấy thứ đó vận hành thế nào. Chú ý rằng nhân viên thu ngân có thể chạy mặt hàng bạn mua với số lượng nhiều qua mắt điện tử nhiều lần, hay họ nhập số lượng hàng bằng tay. Giải thích cho trẻ tại sao người thu ngân lại làm thế.

Đồng thời, cho trẻ thấy mình phải để mắt tới màn hình thế nào, đặc biệt với những món hàng đang có khuyến mãi. Giá của mặt hàng có thể không được lưu đúng trong máy.

Còn đây là một số lớp học khác ngoài siêu thị:

• Trạm xăng

Dành ra một phút để giải thích sự chênh lệch giá cả giữa các loại xăng, và tại sao bạn dùng loại xăng này mà không chọn loại xăng kia.

Hãy chỉ cho con bạn thấy giá xăng được dán ở đâu, và làm thế nào để mua được giá tốt nhất.

Chỉ cho trẻ thấy các dịch vụ đi kèm ở trạm xăng như thay nhớt, rửa xe, bán nước giải khát… Giải thích cho trẻ hiểu vì sao lại có các dịch vụ này.

• Tiệm giặt ủi

Cũng như trạm xăng, tiệm giặt ủi có một dịch vụ bạn có thể chọn sử dụng hoặc không.

Cá nhân tôi đã học tập cách làm của cô bạn thân Bonnie về việc quyết định dịch vụ nào đáng dùng và cái nào không. Bonnie là một nhà tư vấn bán lẻ, và khách hàng chi 100 đô la một giờ cho dịch vụ chuyên nghiệp của cô, vì thế cô tính giá trị thời gian của mình cũng với cái giá ấy. Thế nên khi phải quyết định giặt ủi 5 chiếc áo cánh cho một tuần đi làm, cô tính toán theo cách so thời gian cô sẽ tốn cho việc tự giặt so với giá giặt là. Với 4,5 đô la một chiếc áo, tiệm giặt là đã được chọn.

Giải thích với con bạn rằng trong khi bạn không muốn tự mình giặt áo khoác len, bạn có thể vẫn chọn mang áo cánh lụa đến tiệm giặt chứ không tự giặt, nếu bạn đang chịu áp lực thời gian. Điều tương tự cũng đúng với những việc như đánh giày, ra tiệm cắt tóc cạo râu, sửa móng tay hay gội đầu, làm tóc ở dịch vụ làm đẹp.

LÀM THẾ NÀO ĐỂ TRUYỀN DẠY VỀ GIÁ TRỊ CÁ NHÂN THÔNG QUA CÁCH TIÊU DÙNG

Bạn nghĩ rằng các giá trị cá nhân chỉ được dạy trong nhà thờ hay giáo đường ư? Hãy nghĩ lại. Một vài quyết định mua sắm có thể không nằm trong lẽ phải thông thường và, tin hay không tùy bạn, điều này là được phép làm.

Thông thường, các quyết định này dựa trên nhận thức cá nhân của bạn. Đó có thể là vì lí do chính trị hay tôn giáo, hay từ sự tự trọng của riêng bạn. Chẳng hạn như bạn từ chối sử dụng những sản phẩm may mặc có xuất xứ từ nước khác? Bạn có thường tránh mua những hàng hóa sản xuất bởi các quốc gia khác? Hay bạn mua một sản phẩm nội địa nào đó chỉ vì có người thân của bạn làm việc cho hãng này?

Dù với lí do nào, nếu điều đó ảnh hưởng tới quyết định mua sắm của bạn vượt trên cả những cân nhắc khác, bạn nên giải thích quan điểm của mình cho trẻ biết.

Việc giáo dục, định hướng cho trẻ dùng hàng nội là một đề tài có tầm quan trọng ngày một gia tăng và khi mà rào cản thương mại đang được gỡ bỏ trên toàn thế giới, nó sẽ tiếp tục có ảnh hưởng lớn tới rất nhiều người.

Nếu việc mua hàng hóa sản xuất trong nước là quan trọng đối với bạn, hãy trao đổi với con bạn nguyên nhân. Lí do thường được đưa ra nhất đó là mua hàng ngoại thay vì hàng sản xuất trong nước – cho dù chúng có rẻ hơn – làm tổn hại tới chúng ta về lâu dài theo cách này hay cách khác. Dù chỉ là những món đồ nhỏ bé như một cái áo thun vài chục ngàn, song việc chọn mua hàng nhập khẩu có thể làm tổn hại hay thậm chí tiêu tùng một công ty trong nước và như vậy tức là sẽ có ít việc làm hơn cho người trong nước. Ít việc làm tức là sẽ có thêm nhiều người cần sự giúp đỡ từ chính phủ, và do đó nhà nước sẽ phải thu thêm thuế.

Cố gắng đừng làm các bé nhà bạn sợ khi nói quá nhiều về đề tài thất nghiệp, tuy nhiên phần lớn những trẻ lớn hơn và trẻ tuổi teen đã có thể tiếp thu được các vấn đề kinh tế trong đời thực và hiểu được những quyết định nhỏ như thế sẽ ảnh hưởng ra sao đến cộng đồng lớn.

Còn có những quyết định mua sắm cá nhân khác có thể quan trọng đối với bạn. Một yếu tố khác thường được nhắc đến là vấn đề chất lượng. Tất cả mọi người đều muốn mua sản phẩm chất lượng cao nhất với khả năng của họ. Tuy nhiên, đôi khi chất lượng lại không phải là yếu tố hàng đầu được xem xét đến khi ta đưa ra quyết định mua sắm.

Tôi xin đưa ra cho bạn một ví dụ. Tôi có một người bạn từ thuở nhỏ, sống ở Đức nhiều năm cùng chồng và bốn nhóc tì của cô. Mỗi khi cô ấy ghé thăm, tôi luôn rất ấn tượng với những bộ đồ đẹp đẽ, tinh tế mà cô và mấy đứa nhỏ đang mặc. Janet, ngược lại, thì phát cuồng lên với những chuỗi cửa hàng giảm giá đồ toàn-Mỹ, nơi mà cô có thể mua sắm đủ mọi thứ.

Cô nói rằng ngay cả khi chất lượng là rất quan trọng đối với cô, vẫn có những thứ – như đồ lót và đồ chơi cho bọn trẻ chẳng hạn – không cần thiết phải bền vững theo năm tháng. “Ở Đức, chất lượng và độ bền một cái quần lót trẻ con rất xuất sắc, nhưng tốn những 10 đô la một chiếc. Tớ cần cái loại 5-chiếc-5-đô-la mà chúng ta chỉ có thể kiếm được ở Wal-Mart ấy!”.

Một bất đồng tương tự xảy ra với chuyện chọn mua hàng hiệu hay hàng bình dân. Bạn có duy trì lòng trung thành trọn kiếp với thương hiệu X nhờ cam kết vào chất lượng của họ, hay sẽ thử một thương hiệu Y ít xa xỉ hơn? Không có một quy tắc bất di bất dịch nào cho chuyện đó cả, nhưng đây là một vài gợi ý cách đưa ra những quyết định riêng:

• Tạp chí dành cho người tiêu dùng

Phần đông chúng ta đều biết tham khảo thông tin trong các loại ấn phẩm để tìm hiểu về những sản phẩm đắt tiền như máy điều hòa nhiệt độ hay TV, nhưng bạn có biết các tạp chí này cũng đề cập tới những món đồ nhỏ bé hơn, từ chất khử mùi cho tới quần jeans? Nếu bạn có một gia đình đông người, đặt dài hạn một trong những tờ tạp chí như thế sẽ giúp bạn tiết kiệm khá nhiều tiền mua sắm.

• Ðối chiếu thành phần

Xem xét bột làm bánh hiệu X bên cạnh bột làm bánh hiệu Y. Hãy nhớ rằng các thành phần được liệt kê bắt đầu từ thứ chiếm khối lượng nhiều nhất. Nếu đường là nguyên liệu đầu tiên trong loại bột này, và trong loại bột kia nó lại đứng thứ hai hoặc thứ ba, – điều đó có thể phần nào giúp bạn đưa ra quyết định của mình.

• Phương pháp thử và sai

Nhiều khi cách duy nhất để đánh giá nhãn hàng bình dân B tốt ngang hoặc hơn thương hiệu A là dùng thử nó.

Những điều đó đều có liên hệ tới hành vi tiêu dùng và thói quen mua sắm. Thường thì sẽ không có những lí do đúng hay sai để chọn nhãn hiệu này thay vì nhãn hiệu khác. Đây đơn giản là vấn đề thị hiếu. Song cho dù quyết định mua sắm của bạn dựa vào cảm hứng riêng hay dựa trên yếu tố giá trị, bạn vẫn nên trao đổi quyết định của mình với trẻ.

XEM QUẢNG CÁO NHƯ THẾ NÀO

Phần nhiều hành vi tiêu dùng, và kéo theo đó là thói quen mua sắm, của chúng ta chịu ảnh hưởng hay thậm chí được tạo nên bởi những gì chúng ta đọc, nghe, và xem trên các phương tiện truyền thông. Các quảng cáo trên báo đài nằm trong số những yếu tố mạnh nhất cám dỗ chúng ta mua, mua và mua.

Dù các mục quảng cáo trên báo và radio cũng có những ảnh hưởng lớn tới tụi nhóc, ở đây tôi sẽ tập trung vào chương trình quảng cáo truyền hình bởi lẽ TV tạo được ấn tượng mạnh mẽ hơn trong con trẻ.

Các khảo sát chỉ ra rằng trẻ em ở Mỹ trung bình xem TV hai tiếng rưỡi đồng hồ một ngày, và trong một chương trình 30 phút có thể chiếm tới 13 phút quảng cáo! Rất nhiều các mục quảng cáo đặc biệt hướng tới trẻ con bởi lẽ chúng đã có tiền riêng để tiêu và vì chúng có tác động lớn tới thói quen mua sắm của cha mẹ.

Các chương trình quảng cáo cố gắng “dụ” trẻ con mua đủ mọi thứ từ bột ngũ cốc, đồ chơi cho đến giày tennis. Có một quan điểm đang lan rộng trong cả phụ huynh và các nhà giáo dục, đó là phản đối các nhà quảng cáo cũng như phương pháp họ truyền những thông điệp mua sắm hữu ý hay vô thức tới trẻ con. Nhiều người thậm chí còn cảm thấy mục quảng cáo trong các kênh chương trình dành cho trẻ em nên bị cấm.

Giải pháp của tôi có hơi khác một chút. Tôi cho rằng ta vẫn cần dạy con cái về quảng cáo – quảng cáo là gì và cái đích của quảng cáo là gì. Bạn không thể bị ép buộc phải làm điều mình không muốn nếu bạn biết và hiểu bản chất của sự việc.

Đây là một trò chơi khác tôi tạo ra nhằm dạy về cách quảng cáo vận hành như thế nào và chúng tác động tới ta ra sao:

TRÒ CHƠI QUẢNG CÁO TRUYỀN HÌNH

— Mục đích

Dạy trẻ trở thành người tiêu dùng khôn ngoan.

— Công cụ

Một chương trình trẻ em trên truyền hình; một cửa hàng tạp hóa.

— Luật chơi

Xem một chương trình truyền hình cùng con bạn và đặc biệt chú ý tới mục quảng cáo. Giải thích sự khác nhau giữa chương trình và mục quảng cáo.

Hỏi trẻ xem nó có nhớ được nhiều mặt hàng trong cửa hàng tạp hóa hay không. Rồi giải thích cho trẻ hiểu, bởi lẽ có quá nhiều lựa chọn trên thị trường nên những người sản xuất một loại soda hay ngũ cốc nào đó sẽ muốn thuyết phục chúng ta mua sản phẩm của họ thông qua chương trình quảng cáo.

Hãy cho phép con bạn chọn một sản phẩm mới để kiểm tra, chẳng hạn một loại soda hay bột ngũ cốc. Tiếp đến, cùng tới siêu thị và để nhóc tìm sản phẩm đó. (Nếu đó là bột ngũ cốc trẻ em, có thể con sẽ tìm thấy trong tầm tay. Hãy giải thích rằng các nhà sản xuất đặt ngũ cốc ở vị trí đó để trẻ con có thể trông thấy.)

Mua một nhãn hàng khác cùng loại, và về nhà tiến hành một cuộc kiểm nghiệm hương vị cùng với mọi người trong gia đình. Bịt mắt mọi người rồi để họ tự thưởng thức và bình chọn xem loại thực phẩm nào được yêu thích hơn, chẳng hạn loại bánh ăn sáng Cornflakes nào ngon nhất hoặc loại cola nào khoái khẩu nhất.

— Chiến thắng

Nếu sản phẩm trẻ chọn từ chương trình quảng cáo cũng là lựa chọn của cả gia đình thì trẻ sẽ giành chiến thắng. Nhắc trẻ về chi tiết sản phẩm được nhà quảng cáo nhấn mạnh. Có phải món đó giòn hơn không? Nó có nhiều nho khô hơn không?

— Nhiệm vụ

Giúp trẻ có ý thức về mục quảng cáo để không thể bị ảnh hưởng quá mức, và để con bạn học cách trở thành một người tiêu dùng thông minh hơn.

Đây là một hình thức khác, đặc biệt hướng vào các mục quảng cáo thường thấy trên kênh truyền hình thiếu nhi, chẳng hạn các chương trình quảng cáo đồ chơi nối tiếp nhau với những đứa trẻ vui chơi hàng giờ cùng những món đồ chơi tuyệt vời không bao giờ hỏng. Nhưng điều đó thì có liên quan gì với thực tế? Hãy nhớ, trẻ có thể tiêu khoản Tiền Cơ động vào bất kì thứ gì trẻ muốn và con có cả một phần đáng kể quyền quyết định riêng đối với khoản Tiết kiệm Trung hạn, dẫu vậy bạn cũng vẫn nên tham gia nhiều hơn vào những quyết định mua sắm này.

Vậy nên, nếu các nhóc nhà bạn muốn mua một mớ hàng kém chất lượng nào đó trẻ thấy trên TV thì thực sự bạn không thể ngăn được chúng. Nhưng bạn có thể nhắc trẻ câu nói: Một lần thất tín, vạn lần bất tin.

Chiếc máy bay, hay nhà búp bê, hay khẩu súng phun nước – thứ mà bạn mua gần đây nhất hiện ra sao? Món đồ chơi lần gần đây nhất bạn thấy bọn trẻ vui thú hàng giờ đã được mua thông qua việc xem quảng cáo trên TV thì thế nào? Độ bền thực sự của nó là bao lâu? Thực tế bạn phải mua món đó với giá bao nhiêu nếu quy về thời gian sử dụng?

Khi đề cập tới các kênh thiếu nhi tại Mỹ ta có thể thấy ngày nay có quá nhiều những kênh dành cho trẻ, với sự phổ biến của truyền hình cáp. Và không phải kênh truyền hình cáp nào cũng giống nhau. Cartoon Network ngập tràn quảng cáo; Boomerang thì toàn hoạt hình, không quảng cáo. Cùng xem TV với con bạn và thảo luận về ý nghĩa của quảng cáo là một việc hay, song cũng cần biết rằng còn có cả những kênh truyền hình không kèm quảng cáo.

HỌC QUA TRANG EBAY

Giờ đây, ngày càng có nhiều người tìm kiếm những món hàng giá tốt trên mạng qua những trang bán đấu giá như eBay. Cách làm khá là đơn giản. Mọi người đưa các món hàng, từ đồ nữ trang vặt vãnh hay những cuốn sách hiếm cho đến nhà đất để bán trên các trang này, và ai cũng có thể ra giá cho chúng. Ở từng quốc gia cũng xuất hiện những trang dạng Ebay này, với sự phong phú về mặt hàng và giá cả.

Nếu như con bạn thấy hứng thú với kiểu mua sắm này, bạn hãy thực hiện cùng trẻ (bạn nên thường xuyên kiểm soát việc trẻ đang làm trên mạng). Đây có thể là một bài học tuyệt vời về quản lý tài chính có trách nhiệm. Ai đó đang rao bán một bộ búp bê? Hãy dành chút thời gian để nghiên cứu về món hàng và tìm hiểu xem giá bộ búp bê đó mua mới từ cửa hàng là bao nhiêu. Tiếp theo, bạn và con sẽ thảo luận và bàn xem trẻ muốn trả giá bao nhiêu. Đó không phải là bộ búp bê cuối cùng trên thế giới – thậm chí không phải là bộ cuối cùng bé có thể gặp trên trang web đó! Thứ trẻ đang tìm là một giá hời. Giá nào sẽ là giá hời? Trẻ sẽ phải đặt ra một mức trần để không trả vượt quá mức đó. Rồi trẻ có thể đặt giá khởi điểm, có thể tham gia cuộc đấu giá cạnh tranh… và nó phải biết khi nào nên dừng lại. Bạn không thể mua được mọi thứ với giá bạn đưa ra. Nhưng nếu mua được, tức là bạn đã tự quyết định giá cả một món hàng nào đó.

MUA SẮM TẠI NHÀ VỚI TV VÀ ĐIỆN THOẠI

Các kênh truyền hình mua sắm kiếm lời bằng cách khơi lên một cơn ham mê mua sắm. Hãy gọi ngay! Chỉ còn rất ít sản phẩm được bán với giá này! Bạn sẽ không bao giờ thấy lại một giá hời như thế!

Đôi khi, đó quả đúng là giá tốt thật. Nhưng nhiều lúc thì không. Nếu bạn và nhóc nhà bạn thích xem những kênh mua sắm – và một lần nữa, hoạt động này nên được giám sát – hãy trò chuyện về kinh nghiệm. Những chiêu thức nào được người bán hàng sử dụng để khiến bạn cảm thấy phấn khích với sản phẩm? Những chiêu thức nào họ sử dụng để khiến bạn phấn khích với giá cả?

Hãy xem những con số ở phía bên màn hình! Đó là giá bán lẻ của sản phẩm! Là giá thấp dành cho chúng ta! Đây là giá giảm đặc biệt của chúng ta nếu bạn hành động ngay bây giờ!

Đó có thật là giá bán lẻ không? Bạn có thể dễ dàng mua được hàng với giá đã giảm đó ở nơi khác không? Hoặc là với giá giảm đặc biệt mà họ đưa ra? Bạn có thể kiểm chứng dễ dàng trên mạng, thậm chí ngay trong khung thời gian “hãy hành động ngay trước khi hết cơ hội”.

Vậy còn chất lượng thì sao? Đó có phải một thương hiệu quen thuộc với bạn? Chính sách đổi hàng của họ như thế nào? Giờ đây những người tiếp thị hàng tại nhà không phải những kẻ lừa đảo. Việc kinh doanh của họ không tài nào thành công được như vậy nếu làm theo cách đó. Nhưng họ cũng không phải lúc nào cũng cho bạn những cái giá tốt nhất thế giới. Và cho dù đó có là cái giá tốt nhất bạn từng thấy của một chiếc áo len in hình một thần tượng yêu thích, vẫn có những thứ khác bạn muốn hay cần hơn một chiếc áo len có hình thần tượng. Giữ được thái độ điềm tĩnh trước một lời chào mời hấp dẫn là một bài học quan trọng khác trong tiêu dùng.