Tại sao Rolling Stones “cháy” vé?

Kinh tế học khởi đầu với giả định rằng tất cả những hành vi của con người đều hợp lý. Tất nhiên, giả định này không phải lúc nào cũng đúng; đa số chúng ta có thể nghĩ ngay tới những ngoại lệ trong chính gia đình mình.

Nhưng sự chính xác của các giả định không bao giờ là điều kiện tiên quyết cho các thắc mắc khoa học. Hãy hỏi một nhà vật lý học xem quả bóng bowling sẽ chạm đất trong vòng bao lâu nếu bạn thả nó từ mái nhà xuống. Ông ta sẽ vui vẻ giả sử rằng nhà bạn ở trong môi trường chân không, sau đó sẽ tiếp tục tính toán để đưa ra một câu trả lời chuẩn xác. Hãy yêu cầu một kỹ sư dự đoán hướng lăn của một quả bóng billard sau khi được đánh từ một góc nhất định. Anh ta sẽ giả sử rằng yếu tố ma sát không tồn tại, và độ chính xác trong dự đoán của anh này sẽ khiến bạn không thể thất vọng. Hãy đề nghị một nhà kinh tế học dự đoán những tác động của hiện tượng tăng thuế xăng dầu. Ông ta sẽ giả định rằng tất cả mọi người đều có lý và sau đó sẽ cung cấp cho bạn một câu trả lời khá chính xác.

Các giả định được kiểm chứng không dựa vào sự thật theo nghĩa đen mà còn dựa vào chất lượng những hệ quả của chúng. Theo tiêu chuẩn này, sự hợp lý có thành tích khá vẻ vang. Nó ngụ ý rằng con người thường phản ứng trước thưởng phạt, một định đề với rất nhiều dẫn chứng. Nó ngụ ý rằng người ta luôn sẵn sàng trả thêm tiền cho một hộp ngũ cốc 26 ounce hơn là một hộp 11 ounce, rằng những công nhân trình độ cao thường kiếm được nhiều tiền hơn những công nhân không có chuyên môn, rằng những người yêu cuộc sống sẽ chẳng bao giờ nhảy xuống từ Cầu Cổng Vàng, và rằng những em bé bị đói sẽ khóc để thông báo cho cha mẹ về nhu cầu của chúng. Tất cả những điều này luôn đúng.

Khi chúng ta giả định rằng con người thường rất lý trí, thì rõ ràng chúng ta chẳng hề giả định chút nào về sở thích của họ. De gustibus non est disputandum – không thể đo đếm được sở thích – là một trong những khẩu hiệu của các nhà kinh tế học. Có một số lượng đáng kinh ngạc những độc giả yêu thích thơ của Rod McKuen hơn thơ của William Butler Yeats. Chúng ta không có ý nói họ thiếu sáng suốt. Một số người yêu thích thơ của McKuen có thể vẫn mua tuyển tập thơ của Yeats nhưng không hề có ý định đọc nó, mà chỉ bởi trông nó khá đẹp khi đặt trên bàn café hay nhằm tạo ấn tượng trước đám bạn bè rằng họ có tâm hồn tinh tế. Chúng ta vẫn không có ý nói họ thiếu sáng suốt. Khi chúng ta khẳng định rằng con người thường rất lý trí, thì có nghĩa chúng ta chỉ khẳng định một điều: Rằng nhìn chung, người ước ao được đọc thơ của Rod McKuen, người không hề quan tâm đến việc chồng sách trên bàn trông thế nào, và người chẳng có lý do chính đáng nào để mua tuyển tập thơ của Yeats sẽ không tìm mua tuyển tập thơ của Yeats. Và điều này đúng trong đa số trường hợp.

Tương tự, khi một người trả 1 đô-la cho một tấm vé số với cơ hội trúng 5 triệu đô-la là 1 trên 10 triệu thì chúng ta không thấy bằng chứng nào chứng tỏ đây là một hành động bất hợp lý. Và nếu anh em sinh đôi của người này quyết định không mua vé số, chúng ta cũng không thấy đó là một hành động bất hợp lý. Mỗi người có một quan điểm khác nhau về sự rủi ro, và vì thế mà hành vi của họ cũng khác nhau. Nếu người chơi xổ số quyết định chơi ở mức giải thưởng trị giá 5 triệu đô-la thay vì mức giải thưởng 8 triệu đô-la với cơ hội trúng giải như nhau nhưng trị giá giải thưởng cao hơn thì chúng ta cho rằng anh này đang hành động một cách bất hợp lý. Chúng ta cho rằng những hành vi như thế này là rất hiếm hoi.

Dù vậy, rất nhiều hành vi như thế của con người trên danh nghĩa vẫn bị coi là bất hợp lý. Khi một nhân vật danh tiếng xác nhận chất lượng cho một sản phẩm được quảng cáo, thì doanh thu bán hàng tăng lên nhanh chóng cho dù lời xác nhận chẳng hề chuyển tải chút thông tin nào về chất lượng sản phẩm.

Có thể dễ dàng đoán được rằng những buổi trình diễn nhạc rock sẽ bán hết sạch vé trước đêm nhạc hàng tuần, và vẫn sẽ “cháy” vé ngay cả khi ban tổ chức tăng giá vé, nhưng giá vé đã không hề tăng. Doanh thu bảo hiểm động đất tăng vùn vụt sau một trận động đất, cho dù xác suất xảy ra động đất trong tương lai có lẽ chẳng khác gì so với trước đó. Người ta vẫn dành thời gian đi bỏ phiếu để bầu tổng thống, cho dù chẳng có khả năng rõ ràng nào rằng một phiếu bầu sẽ có ảnh hưởng tới kết quả bầu cử cả.

Chúng ta nên phản ứng thế nào trước những hiện tượng như thế? Một phản ứng rõ ràng rất hợp lý là: “Ồ, thường thì con người sẽ cư xử hợp lý, nhưng không phải lúc nào cũng thế. Kinh tế học có khả năng tác động đến một số hành vi nhất định, nhưng không phải tất cả. Vẫn có một vài trường hợp ngoại lệ”.

Một phản ứng khác là cố duy trì ảo tưởng rằng tất cả mọi người đều hành động một cách hợp lý trong mọi lúc, và khăng khăng tìm kiếm những lý giải hợp lý, cho dù chúng có kỳ quặc thế nào đi chăng nữa, để minh chứng cho những hành vi rõ ràng là rất bất hợp lý đó.

Chúng ta thường chọn cách phản ứng thứ hai.

Tại sao vậy?

Hãy tưởng tượng một nhà vật lý học am hiểu tường tận định luật vạn vật hấp dẫn và tin rằng nó đã rất gần với chân lý nền tảng. Một hôm, ông bắt gặp quả bóng khí heli đầu tiên, một trở ngại rành rành cho cái định luật ông vốn thuộc nằm lòng. Có hai phản ứng mở ra trước mắt ông. Ông ta có thể nói: “À, định luật vạn vật hấp dẫn thường là đúng, nhưng không phải lúc nào cũng áp dụng được; và đây là một ngoại lệ”. Hoặc ông có thể nói: “Để tôi xem có cách nào giải thích hiện tượng lạ lùng này mà không phải từ bỏ định luật căn bản nhất trong ngành vật lý hay không”. Nếu ông ta chọn cách phản ứng thứ hai, và nếu ông ta đủ thông minh, thì rốt cuộc ông ta cũng sẽ khám phá ra những chất nhẹ hơn không khí và nhận ra rằng cách thức hoạt động của chúng hoàn toàn tuân theo định luật vạn vật hấp dẫn hiện hành. Trong quá trình nghiên cứu, ông ta sẽ không những hiểu biết về quả bóng khí heli mà còn hiểu sâu về hơn cách thức hoạt động của định luật vạn vật hấp dẫn.

Giờ thì những ngoại lệ trong định luật vạn vật hấp dẫn là điều hoàn toàn có thể; và rằng một ngày nào đó nhà vật lý học của chúng ta sẽ bắt gặp chúng. Nếu ông ta cứ khăng khăng đi tìm một lý giải hoàn hảo mà không phải từ bỏ những lý thuyết mà bản thân tin tưởng thì ông ta sẽ thất bại. Nếu những thất bại này đủ nhiều, thì các học thuyết mới sẽ xuất hiện để thay thế cho các học thuyết hiện hành. Tuy nhiên, cách hành động sáng suốt, ít nhất là ngay lúc đầu, là tìm hiểu xem thực tế đáng ngạc nhiên này có tỏ ra tương thích với những lý thuyết hiện hành hay không. Bản thân sự cố gắng này chính là bước chuẩn bị tinh thần tốt cho nhà khoa học, và đôi lúc dẫn tới những thành công bất ngờ. Hơn nữa, nếu chúng ta vội vàng từ bỏ những lý thuyết thành công nhất của mình, thì chẳng mấy chốc chúng ta sẽ chẳng còn gì để nghiên cứu nữa.

Vì vậy, các nhà kinh tế học dành phần lớn thời gian thách đố nhau tìm ra những lý giải hợp lý cho các hành vi có vẻ vô lý. Khi hai hoặc nhiều nhà kinh tế học cùng ngồi ăn trưa, thì có khả năng lớn là một trong những câu đố khó hiểu này sẽ được đưa ra trong cuộc thảo luận. Chính tôi đã tham dự vô số những bữa trưa ấy và xin được chia sẻ một vài ví dụ.

Những buổi biểu diễn nhạc rock có sự tham gia của các ngôi sao tên tuổi thường bán hết vé từ rất sớm. Chắc bất cứ ai cũng đã từng xem tin tức và thấy cảnh các thiếu niên cắm trại bên ngoài rạp, có khi trong nhiều ngày, chỉ để xếp hàng chờ mua vé. Nếu ban tổ chức tăng giá vé, có thể hàng dài người chờ mua vé sẽ ngắn lại, nhưng chắc chắn là đêm nhạc vẫn sẽ bán hết vé. Vậy tại sao ban tổ chức không tăng giá vé?

Trong suốt 15 năm qua, tôi đã cố gắng giải câu đố trên có lẽ tới vài chục lần.

Gợi ý phổ biến nhất là những hàng dài chờ mua vé xuất hiện trên bản tin buổi tối chính là một hình thức quảng cáo miễn phí, tạo hình ảnh tốt đẹp về ban nhạc trong mắt công chúng và kéo dài sự thịnh hành của ban nhạc. Ban tổ chức không muốn đánh đổi lợi ích lâu dài của hình thức quảng cáo này với lợi ích trước mắt của việc tăng giá vé. Bản thân tôi thấy điều này không hợp lý cho lắm. Theo tôi thì việc bán hết sạch vé với cái giá 100 đô-la lại có giá trị quảng cáo lớn. Tại sao hàng dài chờ mua vé lại có giá trị quảng cáo cao hơn giá vé cao?

Ấy thế mà, cho tới gần đây, tôi vẫn chưa thấy được lời giải thích nào khả dĩ hơn. Cho tới năm ngoái, câu trả lời đến từ một người bạn có tên Ken McLaughlin của tôi: các bạn tuổi teen sau khi đi nghe nhạc thường tiếp tục mua đĩa nhạc, áo phông và những sản phẩm liên quan khác. Những người trưởng thành thì không. Vì vậy, ban tổ chức thường hướng đến những khán giả tuổi teen hơn. Và cách níu giữ khán giả tuổi teen là đưa ra mức giá vé thấp và chỉ việc ngồi chờ chúng xếp hàng dài mua vé; những người trưởng thành sẽ chẳng cắm trại qua đêm để chờ xem Rolling Stones biểu diễn.

Câu chuyện này nghe có vẻ thật đối với tôi và cung cấp lý giải hợp lý về hành vi của ban tổ chức. Đáng tiếc, tôi nghĩ rằng nó không thể giải thích được những hiện tượng tương tự như: Các buổi biểu diễn ở nhà hát Broadway vẫn chắc chắn “cháy” vé mà chẳng cần phải tăng giá, giống như những bộ phim bom tấn trong tuần trình chiếu đầu tiên hoặc thứ hai. Liệu một vài biến thể khác của cùng câu chuyện này thì thế nào? Tôi không biết nữa.

Việc tìm kiếm một lý thuyết như của McLaughlin là mục tiêu của trò chơi mà chúng ta đang chơi. Ngoài ra còn một mục tiêu nữa. Các quy luật bất thành văn chỉ rõ rằng lý thuyết phải đi kèm với một dự đoán to tát. Về nguyên tắc, dự đoán này có thể dùng để chứng minh lý thuyết đó. Trong trường hợp này, chúng ta dự đoán rằng giá vé thấp và hàng dài mua vé dành cho các ngôi sao bán được nhiều đĩa và áo phông; giá cao và hàng mua vé ngắn đối với trường hợp ngược lại. Tôi không biết dự đoán này đã được chứng minh hay chưa, nhưng tôi rất hào hứng muốn học hỏi.

Câu đố tiếp theo của tôi là về bảo chứng chất lượng sản phẩm. Không khó để hiểu được tại sao người ta lại có thể bị thu hút bởi các bộ phim được hai nhà phê bình phim Siskel và Ebert bảo chứng, những người mà nghề nghiệp phụ thuộc vào chính danh tiếng của họ. Điều này giải thích tại sao lời bình của họ được đăng tải rầm rộ trên các trang quảng cáo.

Nhưng việc các sản phẩm được bảo chứng bởi những ngôi sao chẳng hề có chút chuyên môn nhất định nào và rõ ràng là được trả tiền để làm việc này cũng là điều hết sức thông thường. Các nữ diễn viên nổi tiếng bảo chứng cho các câu lạc bộ sức khỏe; cựu chính trị gia bảo chứng cho hành lý; và gần đây tại Massachusetts, một nhà kinh tế học đoạt giải Nobel đã bảo chứng cho bánh xe gắn máy. Người ta hưởng ứng các quảng cáo này, và doanh thu tăng lên.

Khi biết rằng nhà sản xuất ra chiếc túi du lịch của bạn đã phải trả hàng chục nghìn đô-la để thuê một nhân vật nổi tiếng quảng cáo cho sản phẩm của họ trên ti vi, điều đó có đem lại thông tin hữu ích nào cho bạn không? Liệu lựa chọn hành lý dựa vào tiêu chuẩn này có hợp lý không?

Tôi xin được đề xuất câu trả lời. Có rất nhiều nhà sản xuất hành lý, và họ theo đuổi những công thức dẫn tới thành công khác nhau. Một số người chọn cách “đánh nhanh thắng nhanh”, tung ra những sản phẩm với giá thành rẻ và dự định rút khỏi thị trường khi nhiều người tiêu dùng biết đến chất lượng kém của hành lý. Những người khác lại sử dụng chiến thuật lâu dài: Sản xuất hàng chất lượng cao, để thị trường biết đến tên tuổi của họ, và gặt hái thành quả về sau. Những người thuộc nhóm thứ hai muốn đảm bảo rằng người tiêu dùng biết đến tên tuổi của mình.

Có một cách để doanh nghiệp đạt được điều này là đăng tải rộng rãi một cam kết để đảm bảo sự tồn tại liên tục của họ: Họ gửi 500 nghìn đô-la trong tài khoản ngân hàng và được phép nhận lại 100 nghìn đô-la mỗi năm trong vòng
5 năm; nhưng nếu doanh nghiệp này thua lỗ trong thời gian đó thì chủ sở hữu sẽ phải từ bỏ khoản tiền cam kết đó. Chỉ những công ty theo đuổi chất lượng mới sẵn sàng chấp nhận những cam kết như thế. Và những người tiêu dùng với lối suy nghĩ lý trí sẽ chuộng mua sản phẩm của các doanh nghiệp này.

Việc mời một ngôi sao bảo chứng cho sản phẩm cũng giống như đăng tải một cam kết. Doanh nghiệp bỏ ra một lượng vốn đầu tư lớn ban đầu và gặt hái thành quả trong thời gian dài. Doanh nghiệp nào có ý định rút khỏi thị trường trong vòng một năm sẽ không đầu tư như thế. Khi tôi thấy một ngôi sao bảo chứng cho một sản phẩm, tôi biết rằng công ty đó đủ tự tin vào chất lượng sản phẩm và mong trụ lại trên thị trường.

Lý thuyết này cũng mang lại dự đoán có thể kiểm chứng được: Sự bảo chứng của các ngôi sao thường thấy ở những sản phẩm có chất lượng chưa thể hiện ngay lập tức.

Có thể dùng lập luận tương tự để giải thích tại sao các tòa nhà ngân hàng thường có sàn lát đá cẩm thạch và các cột có kiến trúc kiểu Hy Lạp, đặc biệt là các tòa nhà được xây dựng trước thời có bảo hiểm ký gửi liên bang. Hãy tưởng tượng một kẻ lừa đảo xuyên quốc gia di chuyển từ vùng này sang vùng khác để thành lập các ngân hàng và rồi cuỗm hết sạch tiền sau vài tháng. Không giống như công ty Wells Fargo với ý định trụ lại trong ngành lâu dài, kẻ lừa đảo kia không thể xây một tòa nhà hoành tráng như vậy tại mỗi nơi hắn đi qua. Nếu giữ nguyên các yếu tố khác, người tiêu dùng với suy nghĩ lý trí sẽ chọn ngân hàng có lối kiến trúc đẹp hơn – và một công ty Wells Fargo sẽ đầu tư vào diện mạo hoành tráng để thể hiện sự bền vững của họ.

Điều này giải thích tại sao các ngân hàng có kiến trúc hoành tráng hơn các cửa hàng bách hóa. Biết rằng tuần sau nhân viên ngân hàng của bạn vẫn còn ở đó quan trọng hơn rất nhiều so với biết rằng cửa hàng bách hóa vẫn tồn tại.

Đây là một câu hỏi vốn được yêu thích: Tại sao rất nhiều mặt hàng được bán với giá 2,99 đô-la và rất ít mặt hàng có giá 3 đô-la? Người ta thường gán hiện tượng này với một dạng của suy nghĩ bất hợp lý rằng người tiêu dùng chỉ chú ý tới số đầu tiên của mác giá và bị cuốn vào suy nghĩ rằng 2,99 đô-la là “khoảng 2 đô-la” thay vì “khoảng 3 đô-la”. Thực tế, cách lý giải này hiển nhiên tới mức rất nhiều nhà kinh tế học tin vào nó. Theo những gì tôi biết, có thể là họ đúng. Có lẽ một ngày nào đó, một sự phân tích tỉ mỉ về những hành vi như thế sẽ tạo cơ sở cho kinh tế học thay đổi, mà trong đó chúng ta giả sử rằng người ta không còn suy nghĩ hợp lý theo những cách có hệ thống nhất định. Nhưng trước khi chúng ta loại trừ các cơ sở lý luận này, sẽ là hữu ích nếu chúng ta xem xét một vài ví dụ khác.

Có ít nhất một lựa chọn hấp dẫn khác. Hiện tượng “định mức giá 99 xu” dường như trở nên phổ biến vào thế kỷ XIX, chỉ một thời gian ngắn sau sự ra đời của máy tính tiền. Máy tính tiền là một phát minh nổi trội; nó không những thực hiện được các phép toán đơn giản mà còn lưu lại được cả số tiền bán hàng mỗi ngày. Điều này rất ý nghĩa nếu bạn lo ngại về nguy cơ gian lận của nhân viên. Bạn có thể kiểm tra vào cuối ngày và biết được số lượng tiền mặt cần có trong ngăn kéo.

Có một vấn đề nhỏ với chiếc máy tính tiền: Chúng thực ra không ghi lại mỗi lần bán hàng; chúng chỉ ghi lại số tiền bán hàng. Nếu một khách hàng mua mặt hàng với giá 1 đô-la và đưa cho nhân viên thu ngân tờ 1 đô-la, nhân viên có thể lờ đi việc ghi lại số tiền bán hàng này, đút tờ 1 đô-la vào túi và chẳng ai biết được điều này cả.

Mặt khác, khi khách hàng mua một mặt hàng có giá 99 xu và đưa cho nhân viên thu ngân tờ 1 đô-la, nhân viên này sẽ phải hoàn trả tiền thừa. Điều này buộc nhân viên phải mở ngăn kéo đựng tiền, và anh ta không thể làm điều này mà không ghi lại số tiền bán hàng hoá đó. Cách định giá 99 xu buộc nhân viên bán hàng phải ghi lại số tiền bán hàng và đảm bảo tính trung thực của họ.

Vẫn còn một vài vấn đề. Nhân viên thu ngân có thể hoàn trả tiền thừa bằng tiền của mình hoặc ghi lại số tiền bán hàng sai lệch. Nhưng khách hàng đứng chờ nhận tiền thừa có thể nhận ra những biểu hiện khác thường này và thông báo với ban quản lý.

Vấn đề thực sự của cách lý giải này là nó đã bỏ qua sự tồn tại của thuế doanh thu. Tại một bang đánh 7% thuế doanh thu, sự khác biệt giữa 99 xu và 1 đô-la trên thẻ ghi giá tiền cũng là sự khác biệt giữa 1,06 đô-la và 1,07 đô-la tại quầy thu tiền; khả năng cần tiền trả lại là tương đương nhau trong hai trường hợp. Liệu có thể là tại những bang với lượng thuế doanh thu khác nhau, chênh lệch giá cả chỉ là một penny, vì thế mà giá hiển thị tại quầy thu tiền không cân bằng nhau giữa các bang hay không? Ít nhất đây là dự đoán có thể kiểm chứng được. Một điều nữa là: Cách định mức giá 99 xu không nên trở thành hiện tượng thông dụng tại các cửa hàng nơi chủ cửa hàng cũng đồng thời là người vận hành máy tính tiền.

Rất nhiều nền nông nghiệp thuở sơ khai mang những nét đặc trưng kỳ lạ. Có rất ít lô đất lớn, mà thay vào đó, mỗi nông dân sở hữu một vài khoảnh đất nhỏ nằm rải rác trong làng. (Mô hình này hiện hữu trong thời Trung cổ tại Anh và ngày nay vẫn tồn tại ở các vùng thuộc Thế giới thứ ba.) Các nhà sử học từ lâu đã tranh cãi về lý do của sự rải rác này, và họ tin rằng đây là nguồn gốc của sự thiếu hiệu quả. Có lẽ nó bắt nguồn từ hiện tượng thừa kế và kết hôn: Trong mỗi thế hệ, khoảnh đất của từng gia đình được chia nhỏ hơn nữa cho thế hệ thừa kế, vì thế mà các khoảnh đất ngày càng trở nên nhỏ hơn; việc kết hôn của các thế hệ sau lại hội tụ những khoảnh đất nhỏ nằm rải rác khắp nơi vào một gia đình. Cách giải thích này bị chỉ trích vì nó dường như giả định một dạng suy nghĩ bất hợp lý: Tại sao dân làng không trao đổi các khoảnh đất với nhau để hợp nhất tài sản của mình?

Vấn đề này đã thu hút sự chú ý của nhà kinh tế học và sử học Don McCloskey, người có khả năng giải thích tài tình các chủ đề kinh tế không ai sánh kịp. Thay vì hỏi: “Các tổ chức xã hội nào gây ra hành vi bất hợp lý như vậy?”, McCloskey lại đặt câu hỏi: “Tại sao hành vi này lại bất hợp lý?”. Những nghiên cứu kỹ lưỡng giúp ông kết luận rằng đây là hành vi hợp lý bởi nó là một dạng bảo hiểm. Một nông dân chỉ có một khoảnh đất lớn sẽ có nguy cơ bị phá sản hoàn toàn nếu lụt lội xảy ra. Bằng việc rải rác các khu đất, người nông dân chịu hy sinh một lượng thu nhập tiềm năng để đổi lấy sự đảm bảo rằng mình sẽ không bị trắng tay khi thiên tai xảy ra. Hành vi này thậm chí chẳng có gì đặc biệt. Bất cứ chủ gia đình hiện đại có mua bảo hiểm và cẩn thận nào cũng sẽ làm điều tương tự.

Một cách để kiểm chứng lý thuyết của McCloskey là hỏi xem liệu “phí” bảo hiểm (chính là lượng sản phẩm hy sinh bằng việc rải rác đất) có tương xứng với lượng bảo hiểm “được mua” hay không, dùng đó làm thước đo cho cái giá người ta sẵn lòng trả trong các thị trường bảo hiểm chính thống hơn. Với tiêu chuẩn như thế, lý thuyết này vẫn đáp ứng được.

Mặt khác, một chỉ trích hà khắc nữa là: Nếu người dân Trung cổ muốn có bảo hiểm, tại sao họ không mua và bán các hợp đồng bảo hiểm như chúng ta ngày nay? Theo cá nhân tôi thì câu hỏi này cũng tương tự như việc hỏi tại sao họ không lưu giữ số liệu kinh doanh trong máy tính cá nhân. Câu trả lời đơn giản là chưa ai biết cách làm điều đó. Việc xây dựng một hợp đồng bảo hiểm đòi hỏi ít nhất một chút trí óc, cũng như chế tạo một máy tính. Nhưng có những người cho rằng lý thuyết của McCloskey sẽ không hoàn thiện cho tới khi nào phản biện này được trả lời. Và họ hoàn toàn có lý khi đòi hỏi chúng ta trả lời câu hỏi đó. Các lý thuyết cần được kiểm chứng trong bất cứ trường hợp nào.

Có rất nhiều câu hỏi. Tại sao giới kinh doanh lại ưa chuộng những người ăn vận đẹp đến mức có những cuốn sách bestseller về cách “phục sức để thành công”? Tôi ngờ rằng ăn mặc hợp thời trang và hấp dẫn là một cái tài mà những người bận quần Jeans, áo phông trong chúng ta có xu hướng coi nhẹ. Người ăn vận đẹp phải sáng tạo nhưng không đi quá giới hạn thời trang; việc biết về các giới hạn đòi hỏi sự sắc bén và để mắt tới các xu hướng biến tấu. Những đặc điểm này có giá trị cao trong rất nhiều trường hợp, và sẽ là rất có lý nếu các công ty tuyển dụng những nhân viên thể hiện rõ đặc điểm này.

Tại sao đàn ông dành ít tiền vào dịch vụ y tế hơn phụ nữ? Có lẽ là vì đàn ông có nguy cơ tử vong do các nguyên nhân tai nạn nhiều hơn phụ nữ. Giá trị của việc bảo vệ bản thân trước bệnh ung thư giảm đi nếu xác suất bị xe đâm của bạn cao. Vì thế, việc đàn ông mua ít sản phẩm phòng ngừa hơn phụ nữ là điều có lý.

Khi hai người ở chung một phòng khách sạn tại Anh, họ thường trả gấp đôi mức giá của phòng đơn; ở Mỹ họ thường trả ít hơn như vậy. Điều gì tạo nên sự khác biệt này? Người không phải là nhà kinh tế học có thể sẽ thỏa mãn với câu trả lời dựa vào yếu tố truyền thống. Nhà kinh tế học muốn biết tại sao cấu trúc giá này có lý và đem lại lợi nhuận tối đa. Nếu độc giả nào có bất cứ gợi ý gì, tôi sẽ rất vui được lắng nghe.

Có lẽ độc giả đó cũng có thể cho tôi biết tại sao người ta đặt cược vào đội tuyển họ yêu thích. Bằng cách đặt cược vào đối thủ của đội tuyển yêu thích, bạn sẽ đảm bảo cho bản thân kết quả khá tốt cho dù trận đấu có tỉ số thế nào đi nữa.

Trong các lĩnh vực khác của cuộc sống, chúng ta chọn bảo hiểm, nhưng trong đặt cược thể thao chúng ta lại cho tất cả trứng vào một rổ. Điều gì lý giải sự khác biệt này?

Các nhà kinh tế học nhăn trán trước nhiều điều người khác cho là hiển nhiên. Tôi không hiểu tại sao người ta lại đi bỏ phiếu. Năm 1992, có tới một trăm triệu người dân Mỹ đi bỏ phiếu bầu Tổng thống. Tôi cá là không ai trong số một trăm triệu người đó ngây thơ đến mức tin rằng anh ta đang bỏ lá phiếu quyết định khiến cuộc bầu cử lâm vào nguy cơ có số phiếu ngang bằng. Sẽ là đúng khi kể tới chiến thắng sát nút với 300 nghìn phiếu bầu của John F. Kennedy trước Richard M. Nixon vào năm 1960, nhưng 300 nghìn khác với 1 phiếu bầu – ngay cả bằng những tiêu chuẩn chính xác trong kinh tế học. Cũng sẽ là hoàn toàn hợp lý khi đưa ra quan sát là “nếu ai cũng nghĩ như vậy và ngồi nhà thì lá phiếu của tôi sẽ trở nên quan trọng”, quan sát này có độ đúng đắn và không phù hợp như nhận định là nếu điểm bỏ phiếu là tàu vũ trụ, thì cử tri có thể bay tới mặt trăng. Những cử tri còn lại không ngồi nhà. Sự lựa chọn duy nhất mà từng cử tri phải đối mặt là liệu có bỏ phiếu hay không, trong hoàn cảnh là hàng chục triệu cử tri khác cũng bỏ phiếu. Với nguy cơ gây sốc cho giáo viên môn giáo dục công dân lớp 9 của bạn, tôi có cơ sở đảm bảo chắc chắn với bạn rằng nếu bạn ngồi nhà vào năm 1996, sự lười biếng của bạn sẽ chẳng ảnh hưởng gì tới kết quả. Vậy thì tại sao người ta lại đi bỏ phiếu? Tôi không biết nữa.

Tôi không chắc là tại sao người ta tặng nhau quà mua từ các cửa hàng thay vì tiền mặt, món quà không bao giờ bị sai kích cỡ hay màu sắc. Một số người nói rằng chúng ta tặng quà vì nó cho thấy việc chúng ta dành thời gian đi mua. Nhưng chúng ta có thể đạt được điều tương tự bằng cách tặng số tiền tương ứng với thời gian mua sắm của chúng ta, nó cho thấy chúng ta dành thời gian đó để kiếm tiền.

Một người bạn của tôi tên là David Friedman gợi ý rằng chúng ta tặng quà vì lý do hoàn toàn đối ngược – vì chúng ta muốn thông báo rằng chúng ta không dành thời gian đi mua quà. Nếu tôi thực sự quan tâm tới bạn, có lẽ tôi sẽ biết về sở thích của bạn đủ để có thời gian dễ dàng chọn món quà hợp ý. Nếu tôi quan tâm tới bạn ít hơn, việc tìm món quà hợp ý sẽ là một bài toán khó. Vì bạn biết thời gian mua sắm của tôi khá hạn hẹp cho nên việc tôi có thể tìm được một cái gì đó thích đáng cho thấy là tôi có quan tâm đến bạn. Tôi thích ý tưởng này.

Tôi không biết tại sao người ta để lại tiền boa nhưng giấu tên tại các nhà hàng, và việc tôi để lại tiền boa cũng không hề làm vơi đi sự tò mò của tôi về việc này.

Khi chúng ta đặt câu hỏi về các hoạt động như bỏ phiếu hay tặng quà hay để lại tiền boa nhưng giấu tên, chúng ta không hề có ý định phê phán chúng. Mà là ngược lại: Giả định của chúng ta là với bất cứ điều gì người ta làm, họ có lý do thuyết phục cho việc làm đó. Nếu chúng ta, những nhà kinh tế học, không tìm được lý do của họ thì chính chúng ta lại có thêm một câu đố mới để giải.