Vào tháng 11 năm 1974, không lâu sau khi tôi đặt chân tới trường Đại học Chicago để bắt đầu chương trình cao học, tờ Wall Street Journal xuất bản một danh sách về “Các cách bắt nạt một nhà kinh tế”. Danh sách này do John Tracy McGrath soạn ra và ông này đặt ra một loạt những câu hỏi đơn giản tới bẽ mặt về cuộc sống hàng ngày mà ông nghĩ rằng các nhà kinh tế học học không thể trả lời được: Tại sao một bao thuốc mua ở máy tự động lại đắt hơn một bao thuốc mua ở quầy tạp phẩm? Tại sao mức tiền đặt cược tại các trường đua không thể tăng theo hệ số nhỏ hơn 20 xu? Tại sao soda cam đắt hơn xăng tới bốn lần?

Bữa tối hôm đó, bạn tôi và tôi – tất cả đều là học viên cao học năm đầu – với kiến thức ít ỏi về kinh tế – đã cười thỏa thích khi nghe McGrath nêu ra những câu hỏi tưởng chừng quá dễ trả lời.

Hôm nay, với gần 20 năm kinh nghiệm đã tích lũy được, tôi nghĩ rằng tất cả các câu hỏi của McGrath vừa khó lại vừa khiến người ta bị mê hoặc. Như những gì tôi còn nhớ thì những câu trả lời mà chúng tôi nhanh chóng đưa ra trong bữa tối hôm đó không có gì hơn là né tránh việc xem xét nghiêm túc những câu hỏi trên. Tôi tin rằng chúng tôi đã bàn luận qua loa hầu hết những câu hỏi đó bằng cách viện đến cụm từ “cung và cầu”, như thể chúng có ý nghĩa ghê gớm lắm. Dù chúng tôi cho nó là thế nào đi nữa thì chắc rằng đó là tất cả những gì về kinh tế học.

Còn đây là những suy nghĩ hiện giờ của tôi về kinh tế học. Đầu tiên, đó là việc quan sát thế giới với trí tò mò đích thực và thừa nhận rằng thế giới chứa đầy những bí ẩn. Thứ hai, đó là việc cố gắng làm sáng tỏ một cách nhất quán những bí ẩn với những quan điểm chung là cách ứng xử của con người thường chỉ nhằm phục vụ một mục đích nhất định. Đôi lúc bản thân những bí ẩn đó – như những câu hỏi của McGrath – lại rất khó giải thích, vì vậy chúng ta rèn luyện bằng cách cố gắng làm sáng tỏ những bí ẩn tương tự trong thế giới hư cấu mà ta tạo ra và gọi chúng là các kiểu mẫu. Nếu mục đích chỉ nhằm hiểu được tại sao soda cam đắt hơn xăng thì chúng ta có thể bắt đầu bằng việc nghĩ về một thế giới nơi mà những thứ duy nhất người ta mua bao giờ cũng chỉ là soda cam và xăng. Nếu mục đích chỉ nhằm hiểu được tại sao một số cử tri cứ nhất nhất phản đối việc cấy silicon để nâng ngực thì chúng ta có thể bắt đầu nghĩ về một thế giới nơi mà giới mày râu chọn bạn đời theo tiêu chuẩn duy nhất là kích cỡ của đôi gò bồng đảo.

Chúng ta nghĩ về các kiểu mẫu không chỉ bởi chúng có tính thực tế, mà bởi suy nghĩ về các kiểu mẫu là bài khởi động hữu ích cho quá trình suy nghĩ về thế giới chúng ta đang sống. Mục đích của chúng ta luôn là nhằm hiểu được chính thế giới của chúng ta. Bước đầu tiên để hướng tới sự hiểu biết – và là bước mà chúng ta chưa biết đến khi chúng ta mới bước chân vào học cao học – đó là việc thừa nhận thực tế rằng hiểu được thế giới là một điều không hề dễ dàng.

Cuốn sách này là bản tóm tắt những bài luận về việc nhà kinh tế học suy nghĩ như thế nào trước những vấn đề còn chưa sáng tỏ. Nó nói về những điều bí ẩn đối với chúng ta, tại sao chúng ta nhăn trán trước chúng, và chúng ta giải mã những ẩn số ấy như thế nào. Cuốn sách đưa ra một số bí ẩn mà tôi nghĩ rằng đã được làm sáng tỏ trong khi một số khác thì vẫn chưa có lời giải đáp. Có rất nhiều lý do chính đáng để học kinh tế, nhưng lý do mà tôi luôn cố gắng nhấn mạnh trong cuốn sách này là, kinh tế học là một công cụ để làm sáng tỏ những bí ẩn, và việc làm sáng tỏ những bí ẩn lại hết sức thú vị.

Gần 10 năm trở lại đây, tôi có được đặc quyền tuyệt vời là ăn trưa mỗi ngày với một nhóm các nhà kinh tế học lỗi lạc có tài năng phi thường − những người chưa từng thất bại trong việc truyền cảm hứng cho tôi bằng sự sắc sảo, khí chất độc đáo và khả năng tạo ra những điều kỳ diệu. Hầu như mỗi ngày đều có một ai đó ngồi xuống bàn ăn cùng với một điều huyền bí mới để làm sáng tỏ, hàng tá những lời giải kiệt xuất và độc đáo được nêu lên, hàng tá lý do phản đối được tung ra và chỉ đôi khi bị bác bỏ. Chúng tôi làm điều đó tuyệt nhiên chỉ vì niềm yêu thích.

Cuốn sách này là một ghi chép phong phú về những gì tôi học được sau mỗi bữa ăn trưa. Tôi đảm bảo rằng một vài ý tưởng là của chính tôi, nhưng tôi không biết chắc chắn chúng là những ý tưởng nào nữa. Rất nhiều ý tưởng khác tôi có được từ Mark Bils, John Boyd, Lauren Feinstone, Marvin Goodfriend, Bruce Hansen, Hanan Jacoby, Jim Kahn, Ken McLaughlin, Alan Stockman và biết bao khuôn mặt khác đã đến và đi trong suốt những năm qua. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới những người đã đưa tôi đi cùng họ trong chuyến khám phá đầy lý thú đó.

Cuốn sách này cũng được dành tặng cho Bonnie Buonomo, quản lý nhà hàng, người đã giúp tạo ra một bầu không khí lý tưởng nhất để nhóm chúng tôi thảo luận; và dành cho quán Tivoli Coffee ở Rochester, nơi đã thách thức các quy luật kinh tế, cho phép tôi được ngồi lì ở đó soạn bản thảo này mà chỉ tính tiền một ly cà phê mỗi ngày.

LỜI NHẮN CHO CÁC CHƯƠNG

Các chương tiếp theo đưa ra ví dụ tiêu biểu về cách nhìn thế giới qua lăng kính của các nhà kinh tế học. Bạn đọc có thể đọc theo trình tự các phần. Một vài chương có lấy ý tưởng từ những chương trước đó, nhưng các yếu tố tham khảo này không bao giờ là yếu tố chủ yếu của dòng sự kiện.

Các ý tưởng được trình bày trong cuốn sách này có mong muốn đưa ra quan điểm đúng đắn tiêu biểu của các nhà kinh tế học chính thống. Tất nhiên, không thể tránh khỏi sự bất đồng ở một số điểm cụ thể, và một nhà kinh tế học nào đó chắc chắn cũng không tán đồng với những gì tôi trình bày. Nhưng tôi tin rằng hầu hết các nhà kinh tế học đọc cuốn sách này sẽ đồng ý rằng nó phản ánh quan điểm chung của họ.

Bạn đọc hiểu biết sẽ nhận thấy cuốn sách này áp dụng các lập luận kinh tế vào phạm trù rộng trong cách ứng xử của con người (và đôi lúc của thế giới khách quan). Xin bạn đọc cũng lưu ý rằng khi một câu hỏi liên quan tới phạm vi ứng dụng của một nguyên lý kinh tế được đưa ra, thì tác giả vẫn luôn thích rủi ro và mắc lỗi theo hướng ôm đồm thái quá. Tôi tin rằng các quy luật kinh tế mang tính toàn cầu; chúng không kỳ thị chủng tộc hay giới tính. Vì thế tôi tự tin rằng không quý bạn đọc nào nhầm lẫn cách sử dụng lặp đi lặp lại của các đại từ như “anh ấy”, “anh ta” và “của anh ấy” với các đại từ chuyên dành riêng cho phái mạnh theo cách viết và phát âm tương tự.