Sau buổi chiều ấy, Mariuytx thấy tâm hồn lay chuyển và một mối buồn u ám. Cái cảm giác của anh có lẽ cũng như của mặt đất khi người ta lấy lưỡi sắt rạch ra để vùi một hạt thóc giống; mặt đất như chỉ cảm thấy vết thương; cái xao xuyến khi hạt giống nảy mầm và niềm vui khi cây lúa nở bông sau này mới đến.

Mariuytx không vui. Anh vừa tìm được một tín ngưỡng chả lẽ lại bỏ ngay đi. Anh muốn cả quyết là không. Anh tự bảo, không nên hoài nghi, nhưng anh vẫn thấy bắt đầu hoài nghi, ở giữa hai tín ngưỡng: một tín ngưỡng chưa thoát, một tín ngưỡng chưa thành, thật là day dứt khó chịu; cái bóng hoàng hôn ấy chỉ những tâm hồn như con dơi thích thú. Con mắt của Mariuytx quen nhìn thẳng, cần có ánh sáng thực sự. Cái hoài nghi mập mờ làm cho anh đau khổ. Mặc dù anh muốn đứng yên chỗ cũ, giữ nguyên tin tưởng cũ, anh thấy bắt buộc phải tiếp tục, phải tiến, phải nhận xét, suy nghĩ phải đi xa hơn. Sẽ đi đến đâu? Anh lo lắng là sau khi đã tiến được bao nhiêu bước đến gần cha anh, bây giờ anh lại phải đi những bước ra xa. Anh càng nghĩ, càng thấy bứt rứt. Chung quanh anh như toàn đèo dốc. Anh không đồng ý với ông anh, cũng không đồng ý với các bạn anh; đối với ông thì anh là tàn bạo, nhưng đối với bạn, họ coi ông là lạc hậu, anh thấy cô đơn cả về hai phía: phía đối với người tuổi già và phía đối với người tuổi trẻ. Anh không đến tiệm cà phê Muydanh nữa.

Trong lúc tâm hồn hoang mang như vậy, anh không nghĩ đến những vấn đề thực tế của cuộc sống nữa. Nhưng thực tế không để cho ai quên mình được, nó trở lại bất ngờ và anh chạm trán với nó.

Một buổi sáng người chủ khách sạn vào phòng Mariuyt:

Ông Cuốcphêrắc đã nhận bảo đảm cho ông.

Phải.

Nhưng tôi cần tiền.

Ông bảo ông Cuốcphêrắc đến cho tôi gặp.

Cuốcphêrắc đến, người chủ khách sạn đi ra. Mariuytx bây giờ mới nói với Cuốcphêrắc điều mà anh trước kia chưa muốn nói: là anh chẳng khác gì người một thân một mình, không có bà con họ hàng gì.

Thế rồi anh sẽ ra thế nào?

Tôi chẳng biết.

Anh sẽ làm gì?

Cũng chẳng biết nữa.

Anh có tiền không?

Có mười lăm phơrăng.

Có muốn vay tiền tôi không?

Không bao giờ.

Anh có bộ áo nào không?

Đây.

Anh có đồ vàng bạc không?

Một cái đồng hồ.

Bạc?

– Vàng, đây.

Tôi biết một người buôn áo quần sẽ mua cái áo ngoài và một cái quần của anh.

Tốt lắm.

Anh sẽ chỉ còn một cái quần, một gi-lê, một cái mũ và một cái áo ngoài.

Còn đôi giầy ống nữa.

Ồ! Anh không đi đất à? Sang trọng nhỉ!

Thế cũng đủ.

Có người thợ đồng hồ sẽ mua chiếc đồng hồ quả quít của anh.

Tốt.

Không, chưa tốt đâu, sau đó sẽ làm gì?

Làm gì cũng được, quý hồ là việc lương thiện.

Anh biết tiếng Anh không?

Không.

Tiếng Đức?

Không.

Thôi được!

Tại sao?

Tôi có một người bạn, chủ hiệu sách, muốn làm một thứ bách khoa từ điển, nếu biết tiếng Đức, tiếng Anh, anh có thể dịch cho hắn những mục tiếng Đức hay tiếng Anh. Cũng chẳng được mấy, nhưng đủ sống.

Tôi sẽ học tiếng Anh và tiếng Đức.

Còn trong khi chờ đợi?

Chờ đợi thì tôi gặm dần bộ quần áo và chiếc đồng hồ.

Người buôn quần áo đến, mua bộ quần áo hai mươi phơrăng. Mang cái đồng hồ đến người chữa đồng hồ, hắn mua bốn mươi nhăm phơrăng.

Mariuytx khi trở về khách sạn, bảo Cuốcphêrắc:

Cũng khá đấy, với mười lăm phơrăng của tôi nữa thế là tám mươi phơrăng.

Thế còn món nợ khách sạn? – Cuốcphêrắc nhắc.

Chết, mình quên bẵng đi mất.

Khốn! Anh ăn hết năm phơrăng thì học xong tiếng Anh, năm phơrăng thì học xong tiếng Đức. Như thế hoặc là anh có tài ngốn một ngoại ngữ nhanh quá hoặc một đồng trăm xu chậm quá.

Bà Gilơnoócmăng vốn là một con người khá tốt trong những hoàn cảnh đau buồn. Bà đã lần mò tìm ra chỗ ở của Mariuytx. Một buổi sáng, Mariuytx ở lớp về thấy bức thư của bà dì và món tiền sáu chục đồng pistôn, nghĩa là sáu trăm phơrăng tiền vàng trong một cái hộp gắn xi.

Mariuytx gửi trả lại bà dì số tiền ấy kèm một bức thư kính cẩn, báo với dì anh là anh đã có kế sinh sống và kiếm đủ chi dùng. Lúc ấy anh còn đúng ba phơrăng.

Bà dì không nói gì với ông lão Gilơnoócmăng, sợ ông lão càng thêm bực dọc. Ông lão đã chẳng bảo rằng đừng có ai nhắc đến cái thằng khát máu ấy hay sao?

Mariuytx không muốn mang nợ, rời bỏ khách sạn Poóc Xanh Giắc.