Trong những giờ phút chờ đợi đó, họ làm gì?

Chúng tôi thấy cần phải thuật lại vì đây là lịch sử. Trong lúc đàn ông làm đạn, thì phụ nữ làm băng, gạc, trong lúc một cái xoong to chứa đầy chì và thiếc chảy, để đổ ra khuôn đạn đang bốc khói trên bếp đỏ rực, trong lúc những người gác, súng cầm tay, đang đứng trên chiến lũy canh chừng, và Ănggiônrátx, không gì làm xao lãng, đang canh họ, thì Côngbơphe, Cuốcphêrắc, Giăng Pruve, Phơidi, Bốtxuyê, Giôli, Bahôren và mấy anh nữa tìm nhau, tập họp lại như những buổi hội đàm sinh viên thái bình nhất, và ở một góc quán biến thành chỗ nấp đạn, cách cái lô cốt hai bước, súng đã nạp đạn và khơi ngòi đặt tựa ghế, những chàng trai đẹp đẽ ấy bàn ngâm thơ tình.

Thơ như thế nào? Thì đây:

Em nhớ chăng quãng đời êm ái

Của đôi ta đang tuổi xuân đầu,

Thuở tim nhỏ nhỉ có hai mơ ước:

Đẹp áo quần và mê mệt vì nhau?

Thuở tuổi em và tuổi anh dồn lại

Tính làm sao cũng chỉ bốn mươi

Trong tổ ấm nhỏ nhoi khiêm tốn

Đời trong lành dù đông đến vẫn xuân tươi.

Bao ngày đẹp! Pari tham dự

Những tiệc thiêng. Manuyen[332] kiêu hãnh, thông minh.

Phôi[333] thét lửa. Và cái kim cài áo

Ở ngực em khẽ nhói da anh.

Tất cả ngắm em. Luật sư không khách.

Anh đưa em đến quán ăn trưa,

Em đẹp đến hoa hồng quay lại

Để say nhìn kiều diễm dáng thiên nga.

Hoa thỏ thẻ: cô kia đẹp lạ!

Ngát hương thơ! Cuồn cuộn tóc như sông!

Chiếc áo khoác chắc có che đôi cánh

Và mũ kia như hàm tiếu nụ hồng.

Anh thơ thẩn, cắp tay em mềm mại,

Khách đi qua ngỡ có lẽ thần linh

Đêm tháng tư êm đềm và tháng năm rực rỡ

Phối hợp trong duyên thắm lứa đôi mình.

Ta sung sướng trốn người, đóng cửa

Ngốn tình yêu, quả cấm ngon thay!

Anh mở miệng chưa dứt câu em đã

Nghiêng lòng em tha thiết đáp lời ngay.

Trường Xoốcbôn biến thành cảnh mộng

Để yêu em từ tối đến bình minh.

Anh say đắm đem “bản đồ Tình ái”,[334]

Đặt bừa lên phố xá xóm Latinh.[335]

Quảng trường Môbe, quảng trường Đôphin ơi hỡi!

Trong buồng con dịu mát ánh xuân tươi

Khi em kéo bít tất lên cổ chân thon nhỏ

Anh thấy đẩu tinh mọc ở cuối trời.

Anh mài miệt Platông nhưng chẳng nhớ.

Bao bậc hiền ca ngợi đấng cao minh,

Tặng cành hoa, em thuyết phục anh hơn tất cả

Về tấm lòng nhân ái cõi cao xanh.

Anh nghe em, em chiều anh chẳng kém

Ôi! Buồng nghèo mà rực rỡ vàng son,

Anh buộc dải áo em, ngắm em đi, lại,

Soi mặt hoa trong chiếc gương sờn.

Ai quên được thuở ban đầu nắng sớm

Và trời xanh và hoa lá, lụa là,

Dải buộc đẹp, tấm vân này gợi sóng,

Buổi tình yêu bập bẹ tiếng: hai ta?

Vườn chúng ta là một chậu hoa tuy-líp,

Váy em treo che kính cửa hành lang,

Anh dùng cái bát nung thô kệch

Và nhường em chiếc chén sứ Phù tang.

Ôi! Những đại họa khiến ta cười ngặt nghẽo.

Mất khăn quàng, bao tay ấm hỏa thiêu!

Và bức chân dung Sếchxpia thần thánh

Mà thiếu ăn ta đã bán một chiều!

Anh là kẻ ăn xin, em, nhà từ thiện,

Cướp thời cơ anh hôn chộp cánh tay tròn,

Đăngtơ[336] khổ lớn đem bàn tiệc

Hạt dẻ thơm ăn với tiếng cười giòn.

Trong ổ chật mà vui, khi anh đặt

Lên môi em rực lửa, cái hôn đầu,

Em ra đi, thẹn thùng, tóc sổ,

Tái tê người, anh tin có Chúa ở trên cao.

Nhớ chăng em những vô vàn hạnh phúc?

Những khăn em tơi tả bởi đùa nhau?

Ôi! Bao tiếng thở dài từ trong tim ấp ủ

Đã bay vào bốn hướng trời sâu!

Thời gian, khung cảnh, những hồi ức tuổi xuân cộng với mấy chấm sao vừa xuất hiện trên bầu trời, cảnh u tĩnh của mấy đường phố vắng vẻ và giờ phút kế cận của biến cố khốc liệt sắp xảy ra, tất cả những cái đó khiến cho bài thơ đọc thầm thì trong hoàng hôn có một vẻ hấp dẫn lâm ly. Những câu thơ đó do Giăng Pruve đọc, Giăng Pruve, chúng tôi đã nói, là một nhà thơ dịu dàng.

Trong khi đó, người ta đã thắp một đèn con ở chiến lũy nhỏ. Còn ở chiến lũy lớn thì một cây đuốc sáp, loại ta thấy trong ngày thứ ba béo cắm trước cái xe chở đầy mặt nạ đi đến Cuốcti. Những cây đuốc ấy lấy ở ngoại ô Xanh Ăngtoan, như chúng ta đã biết.

Cây đuốc cắm giữa một thứ lồng đá vây ba mặt để che gió và sắp xếp để tụ tất cả ánh sáng vào lá cờ. Đường phố vào chiến lũy vẫn chìm trong bóng tối, nên chỉ thấy độc một ngọn cờ đỏ uy nghi rực rỡ như được soi sáng bởi một chiếc đèn lồng kín.

Ánh sáng ấy nhuốm thêm cho màu đỏ của lá cờ một màu huyết dụ dữ dội.