Những thay đổi lạ lùng diễn ra trong tâm hồn con người là gì?

Cùng một lúc Guynplên được đặt lên đỉnh núi và bị đẩy xuống một vực sâu.

Nó đang xây xẩm đầu óc.

Một tình trạng, choáng váng hai mặt.

Choáng váng lúc lên và choáng váng khi rơi xuống.

Một sự nhào trộn ác liệt.

Nó cảm thấy mình đi lên chứ không thấy mình ngã.

Thật dễ sợ khi trông thấy một chân trời mới.

Một viễn cảnh thường có những lời khuyên bảo, không phải lúc nào cũng hay cả.

Trước mắt nó là cửa Thiên thai, cạm bẫy cũng nên, của một đám mây tự xé ra và cho nhìn thấy mầu xanh thăm thẳm.

Thăm thẳm đến mức đen tối.

Nó đang đứng trên ngọn núi mà từ đó người ta có thể trông thấy các vương quốc của trần gian.

Vì núi không có thật, nên núi càng đáng sợ. Những ai đứng trên đỉnh núi đều sống trong cảnh mộng.

Ở đấy cám dỗ là vực thẳm và mãnh liệt đến mức địa ngục trên đỉnh núi ấy hy vọng làm sa đoạ cả thiên đường và quỷ sứ dẫn cả Chúa tới.

Quyến rũ vĩnh cửu, hy vọng thật kỳ lạ.

Xatăng cám dỗ Giêsu, thì con người làm sao chống đỡ nổi?

Cung điện, lâu đài, quyền thế, giầu sang, mọi hạnh phúc con người bát ngát xung quanh, một thế giới đầy lạc thú trải dài đến tận chân trời, một trần gian sáng chói mà mình là trung gian; ảo ảnh nguy hại thay.

Và ta thử hình dung trạng thái hoang mang trước một cảnh tượng không được sắp đặt, không có những bậc chuẩn bị, không đề phòng, không chuyển tiếp.

Guynplên như một người đang ngủ trong hang chuột nay bỗng tỉnh dậy trên đỉnh tháp chuông Xtơraxbua.

Choáng váng là một trạng thái minh mẫn khác thường. Nhất là khi nó bao gồm hai lực quay ngược chiều, vừa đưa bạn đến với ánh sáng vừa dẫn bạn vào đêm đen.

Vừa nhìn rõ quá, vừa không đủ thấy.

Vừa thấy tất cả, vừa chẳng thấy gì.

Người ta ở trong trạng thái mà tác giả sách này đã gọi ở đầu đó là “người mù bị hoa mắt”.

Còn lại một mình, Guynplên bắt đầu bước những bước dài. Sôi sục thường dẫn đầu cho bùng nổ.

Trong tâm trạng bồn chồn ấy, trong cái thế ngồi đứng không yên ấy, nó trầm ngâm suy nghĩ. Sự sôi sục ấy là một cuộc thanh lý. Nó đang cầu viện đến ký ức. Chuyện lạ kỳ là có những điều ta tưởng đâu chỉ nghe lõm bõm lại hoá ra nghe rất tường tận. Nó nhớ lại hết sức rõ ràng rành mạch; tờ khai của bọn đắm thuyền do lão quận trưởng đọc trong hầm ngầm Xaothuak; nó nhớ từng lời, qua đó nó thấy lại toàn bộ thời niên thiếu của nó.

Đột nhiên nó dừng chân, chắp tay sau lưng, nhìn lên trần, lên trời, lên bất cứ thứ gì trên đầu.

– Phải trả thù! Nó nói.

Nó như người ngoi được đầu lên khỏi mặt nước. Hình như nó nhìn thấy tất cả, quá khứ, tương lai, hiện tại qua một ánh sáng đột ngột.

À! – nó kêu lên, vì có những tiếng kêu trong tận cùng tư tưởng – À! ra thế! Trước đây ta là huân tước. Mọi việc đã rõ ràng. À! Người ta đã lấy cắp của ta, phản bội ta, thủ tiêu ta, tước đoạt gia tài ta, bỏ rơi ta, ám sát ta! Cái xác ma của số kiếp ta đã bồng bềnh mười lăm năm ròng trên biển cả, rồi đột nhiên nó chạm vào đất liền và đã đứng dậy: sống lại! Ta sống lại. Ta sinh ra! Ta vẫn cảm thấy rõ ràng dưới lớp quần áo tả tơi của ta phập phồng một cái gì khác một thằng khốn khổ, và khi ta ngoảnh về phía con người, ta vẫn cảm thấy rõ họ là bầy cừu, rằng ta không phải con chó mà là mục đồng! Mục sư các dân tộc, dìu dắt mọi người, hướng đạo và chỉ huy, cha ông ta là như vậy; và trước kia cha ông ta thế nào thì nay ta như thế. Ta là dòng dõi quí tộc, ta có một thanh kiếm, ta là nam tước, đầu ta đội mũ sắt, ta là hầu tước, mũ ta có chùm lông, ta là nguyên lão, ta có một vòng miện. À! Người ta đã lấy mất của ta tất cả những thứ ấy. Ta vốn là người trong ánh sáng, người ta đã bắt ta sống trong bóng tối. Những kẻ đã trục xuất bố rồi lại đem bán con. Khi bố ta chết, họ đã rút phiến đá lưu đày mà bố ta vẫn dùng gối đầu để đặt nó lên cổ ta và quẳng ta xuống cống! Ôi! Cái lũ côn đồ ấy đã hành hạ thời niên thiếu của ta, phải rồi, chúng đang cử động và đứng ở tận cùng trí nhớ của ta, phải rồi, ta đang thấy lại chúng. Ta đã là miếng thịt trên mồ bị một bầy quạ rỉa. Máu ta đã chảy và ta đã kêu gào dưới những bóng dáng khủng khiếp đó. À! Ra đấy là nơi họ đã đẩy ta xuống, dưới sự giày xéo của kẻ qua người lại, dưới sự giẫm đạp của tất cả mọi người, dưới cả người thấp hèn nhất, thấp hèn hơn cả nông nô, thấp hèn hơn cả tôi tớ, thấp hèn hơn cả kẻ thô bỉ, thấp hèn hơn cả nô lệ, nơi mà hỗn mang trở thành bùn nhơ, ở nơi tận cùng của tan biến! Chính từ nơi đó ta sống lại! Giờ đây ta như thế này. Phải trả thù.

Nó ngồi xuống, nó đứng lên, hai tay ôm lấy đầu rồi lại bước đi, và trong nó bài độc thoại sau đấy lại nổi lên:

– Ta đang ở đâu? Trên đỉnh: Ta vừa sà xuống đâu? Trên ngọn! Điểm tột cùng này, chốn cao sang hùng vĩ, mái vòm của thế giới này, nơi quyền uy tột bực, là nhà của ta. Ngôi đền giữa không trung này, ta chính là một trong những vị thần ở đó! Chỗ không ai vào được thì ta đang trú ngụ. Chốn tôn nghiêm ta vẫn đứng dưới nhìn lên, nơi toả xuống biết bao hào quang khiến ta phải nhắm mắt, cái thái ấp bất khả xâm phạm này, cái thành trì mà những kẻ diễm phúc không chiếm nổi này, ta đang đặt chân đến. Ta đang ở trong đó. Ta là người ở đó. A! Vòng quay quyết định! Trước khi ta đứng dưới nay ta đứng trên, ở trên, mãi mãi. Thế là ta thành huân tước ta sẽ có áo choàng đỏ, ta sẽ có vòng hoa trên đầu, ta sẽ dự lễ đăng quang của vua chúa, họ sẽ tuyên thệ trước tay ta, ta sẽ xét xử các đại thần và thân vương, ta sẽ tồn tại. Từ những chốn tận cùng mà họ đã vứt ta xuống, ta lại vọt lên đến tận đỉnh trời. Ta có lâu đài ở thành phố và ở nông thôn, ta có dinh thự, vườn tược, khu săn bắn, những cánh rừng, xe song mã, tiền nghìn bạc triệu; ta sẽ mở hội, ta sẽ làm ra luật pháp, ta sẽ tuỳ ý lựa chọn hạnh phúc và trò vui, và thằng Guynplên du đãng, trước kia không có quyền nhặt một bông hoa trên cỏ sẽ có thể hái những vì sao trên trời.

Bóng tối đang buồn thảm đổ xô vào một tâm hồn.

Trong Guynplên, trước đây là anh hùng, và phải nói hiện nay vẫn là anh hùng, cao sang vật chất đang thay thế sự cao thượng tinh thần. Một sự chuyển tiếp thảm đảm. Đức hạnh suy đốn vì một lũ ma quỷ đi qua, bất ngờ tập kích vào chỗ yếu của con người. Tất cả những gì thấp hèn vẫn được gọi là cao thượng, những tham vọng, những ước muốn đen tối của bản năng, những đam mê, những thèm khát, nhờ tính chất lành mạnh của tai hoạ đẩy lùi Guynplên, đang ồ ạt chiếm lại trái tim hào hiệp kia. Và điều đó do đâu? Do tìm ra một tờ giấy da trong một vật trôi giạt được trùng dương cuốn đến. Một lương tâm bị tình cờ cưỡng bức đó là điều vẫn thường thấy.

Guynplên đang ngửa cổ nốc no kiêu căng, khiến cho tâm hồn nó trở thành tăm tối. Chất rượu bi đát đó là như vậy.

Trạng thái ngây ngất ấy đang xâm chiếm nó; nó bằng lòng và, hơn thế, nó còn gật gù thưởng thức. Hậu quả của một cơn khát dài ngày. Con người có phải là đồng phạm với cốc rượu làm mất lý trí mình không. Nó luôn luôn mơ hồ ước muốn như thế. Nó vẫn không ngớt nhìn về phía những kẻ cao sang, nhìn tức là ao ước. Con chim ưng non đâu phải vô tội khi sinh ra trong tổ chim ưng.

Làm huân tước. Giờ đây có những lúc nó thấy điều ấy cũng rất đơn giản.

Mới có mấy giờ trôi qua, mà quá khứ hôm qua đã quá xa vời!

Guynplên đã gặp chỗ mai phục của cái tốt hơn, lại mất mất cái tốt.

Tai họa cho kẻ nào được người ta nói: Nó hạnh phúc quá!

Con người thường đứng vững bước vận rủi hơn trước vận may. Người ta thoát khỏi tai vạ một cách toàn vẹn hơn khỏi hạnh phúc. Sarip là cùng khổ, nhưng Xila[88] lại là giầu sang. Những kẻ đứng vững khi sét đánh lại bị quất ngã vì chói mắt. Anh không ngạc nhiên trước vực sâu nhưng lại sợ bị mây trời và mộng mị cuốn bổng. Cuộc bay bổng sẽ nâng anh lên cao và sẽ làm anh nhỏ bé lại. Việc phong thánh có một sức mạnh ác hại làm mất tinh thần.

Trong hạnh phúc không dễ gì mà tự hiểu được mình. Tình cờ chỉ là một sự trá hình. Không gì lừa dối như bộ mặt ấy. Nó là Thượng đế chăng. Nó là Định mệnh chăng?

Ánh sáng có thể không phải là ánh sáng. Vì ánh sáng là chân lý, còn ánh tù mù có thể là một cái gì dối trá. Tưởng nó soi sáng, vậy mà không, nó gây hoả hoạn.

Đang đêm, một bàn tay đặt một cây nến, cục mỡ bò hèn hạ trở thành vì sao, bên mép một lỗ hổng trong tối. Con bướm sà vào đấy.

Nó chịu trách nhiệm đến chừng mực nào?

Ngọn lửa quyến rũ con bướm cũng như mắt rắn quyến rũ con chim.

Bảo con bướm và con chim đừng dấn đến có được không? Chiếc lá có thể nào không vâng lời ngọn gió? Hòn đá có thể nào không tuân theo lực hấp dẫn?

Những câu hỏi về vật chất, mà cũng là những câu hỏi về tinh thần.

Sau bức thư của người nữ công tước, Guynplên đã vùng lên. Trong nó có những ràng buộc sâu sắc chống cự lại. Nhưng những trận cuồng phong, sau khi làm kiệt gió ở một phía chân trời lại bắt đầu từ phía khác, và số phận cũng như thiên nhiên có những lúc rất mãnh liệt.

Đợt thứ nhất lay chuyển, đợt thứ hai nhổ bật gốc rễ.

Than ôi! Những cây đại thụ thường đổ vì đâu?

Thế là con người, lúc còn là thằng bé lên mười, một mình trên vách biển Porlan, sẵn sàng chiến đấu, đã nhìn thẳng vào những gì phải đương đầu, cơn gió mạnh cuốn đi chiếc thuyền nó định bước xuống, vực sâu cướp mất của nó mảnh ván cứu sống, quãng không mông mênh doạ nó phải lùi bước, mảnh đất chối từ không cho nó trú ngụ, bầu trời từ chối nó một ánh sao, cảnh cô liêu không thương xót, bóng tối không thèm nhìn, đại dương, bầu trời, tất cả mọi bạo lực trong một vô biên và tất cả mọi bí ẩn trong một vô biên khác; con người đã không run sợ cũng không chịu thua trước sự thù nghịch to lớn của vô hình, con người mới bé tí đã phải đương đầu với cái chết; con người trong cuộc xung đột không cân xứng đó đã dám đánh thức tất cả mọi may rủi chống đối mình lúc nhận nuôi một em bé, mà chính nó cũng chỉ là một đứa bé mang thêm một gánh nặng, trong khi nó cũng đã mỏi mệt, mong manh, làm cho sức khoẻ của nó càng dễ bị cắn xé, và tự tay tháo bỏ rọ mõm cho những con quái vật của bóng tối rình nấp xung quanh; con người, đấu với thú dữ trước tuổi, ngay từ lúc mới rời khỏi nôi mẹ, đã vật lộn với số mệnh, con người mặc dù không cân sức đã dám chống cự; con người đột nhiên thấy xung quanh mình có sự che cản hãi hùng của loài người, đã chấp nhận sự che cản đó và hiên ngang bước tiếp; con người đã biết chịu rét, chịu khát, chịu đói một cách anh dũng, con người tí hon về tầm vóc đã là khổng lồ trong tâm hồn; cái thằng Guynplên đó, kẻ đã chiến thắng ngọn gió cả của một vực thẳm dưới hai hình thức bão táp và nghèo khổ, đang lảo đảo dưới ngọn gió này quả là một trò hư ảo!

Thế là, sau khi tận dụng hết mọi trò thống khổ bần cùng, giông bão, gào thét, tai họa, hấp hối, để chống đối với con người đứng thẳng, định mệnh bắt đầu mỉm cười, và con người đột nhiên ngây ngất, cảm thấy lảo đảo.

Nụ cười của định mệnh. Có thể nào tưởng tượng được một cái gì khủng khiếp hơn nữa không. Đó là phương tiện cuối cùng của kẻ bất nhân chuyên thử thách tâm hồn, muốn bắt con người phải chịu đựng. Con hổ nằm trong số phận đôi khi cũng làm ra vẻ hiền lành. Một sự chuẩn bị đáng sợ. Vẻ hiền từ ghê tởm của con quái vật.

Sự ngẫu hợp giữa hoàn cảnh suy vi với lúc vinh thăng danh vọng, mọi người đều có thể nhận thấy điều đó trong mình. Sự phát triển đột ngột thường phá vỡ và gây nên trạng thái nóng sốt.

Trong đầu óc Guynplên cảm thấy cảnh quay cuồng choáng ngợp của một loạt chuyện mới lạ, tất cả cảnh tranh tối tranh sáng của việc thay hình đổi dạng, không biết những trò đối chiếu kỳ dị nào, quá khứ vấp phải tương lai, hai Guynplên, bản thân nó tuy một mà hai; sau lưng, một thằng bé rách rưới từ trong đêm tối bước ra, lò dò, run rẩy, đói khát, làm trò cười; trước mặt, một lãnh chúa chói lọi hào hoa, lộng lẫy, làm cho Luân đôn hoa mắt, Nó đang trút bỏ một đứa và đang hoà mình với một đứa. Nó đang từ thằng múa rối đi ra và nhập vào vị huân tước. Thay đổi lớp da mà đôi khi thay đổi cả tâm hồn. Có những lúc việc ấy lại quá giống giấc mộng. Thật phức tạp. Vừa dở, vừa hay. Guynplên nghĩ đến bố. Thật là đau xót một ông bố chưa từng biết mặt. Nó cố hình dung bố nó. Nó nghĩ đến người anh mà người ta vừa nói với nó. Thế đấy, một gia đình: ôi một gia đình cho nó, cho Guynplên! Nó hoang mang lúng túng trước những cảnh huy hoàng; trước mặt nó những nghi thức xa lạ đang tan thành mây khói; nó nghe văng vẳng tiếng kèn đồng.

– Sau đó-nó nói một mình -ta sẽ là một nhà hùng biện.

Và nó tự hình dung một cảnh lộng lẫy bước vào nghị viện quý tộc, lòng tràn ngập những điều mới lạ. Có biết bao điều muốn nói? Biết bao chuyện nó đã tích luỹ được! Còn lợi thế nào hơn, đứng giữa họ, được là người đã thấy tận mắt, đã sờ tận tay, đã chịu đựng, đã đau khổ, và được thét vào mặt họ: Ta đã được gần tất cả những gì mà các người bị xa cách! Đối với những công dân quyền quí ấy, phè phỡn ảo mộng, nó sẽ ném thực tế vào mặt họ, họ sẽ run rẩy vì nó sẽ thật, và họ sẽ vỗ tay vì nó sẽ vĩ đại. Nó sẽ xuất hiện giữa những con người quyền uy tột bậc ấy, quyền uy hơn cả họ; nó sẽ hiện ra trước mặt họ như một người cầm đuốc dẫn đường, vì nó sẽ chỉ cho họ chân lý, và như một người cầm kiếm vì nó sẽ chỉ cho họ công lý. Còn chiến thắng nào hơn!

Vừa dàn dựng những ý đồ như thế trong đầu óc nửa sáng suốt nửa thác loạn của mình, Guynplên vừa có những động tác mê sảng, tuyệt vọng khi ngồi trong một chiếc ghế bành, khi thiu thiu ngủ, lúc giật nẩy mình. Nó đi đi lại lại nhìn lên trần nhà, ngắm nghiá những mũ miện, mơ hồ nghiên cứu những tượng hình trên huy hiệu, sờ nắm lớp nhung trên tường, lay thử chiếc ghế, lật giở giấy tờ, đọc các tên, đánh vần tước vị, Bôđixtơn, Hơmbân, Gâmđrêt, Hâncơvin, Clăngsacli, so sánh các loại si con dấu, nắn nắn những con tơ trên dấu ấn nhà vua, lại gần cửa sổ, lắng nghe tiếng nước phun, nhận xét các pho tượng, kiên trì đếm những cột đá hoa như một người mộng du và nói: Có thế thật.

Rồi nó lại sờ nắm chiếc áo xa-tanh của nó. và tự hỏi:

– Có đúng là ta không? Đúng.

Nó đang trải qua một trận bão lòng.

Trong cơn bão ấy, nó có cảm thấy rã rời mệt mỏi không? Nó có uống không, có ăn không, có ngủ không? Nếu có làm những việc ấy thì cũng hoàn toàn vô ý thức. Trong một số hoàn cảnh khốc liệt, các bản năng có tuỳ tiện tự thoả mãn mà tư tưởng không hề can thiệp vào. Vả lại tư tưởng Guynplên lúc này còn kém hơn cả một làn khói. Lúc ánh lửa đen ngòm của phún thạch trào lên khỏi lòng giếng cuồn cuộn, thì miệng núi lửa có biết đến những bầy gia súc dang gậm cỏ ở chân núi không?

Giờ khắc trôi qua.

Bình minh xuất hiện và trời bắt đầu sáng. Một tia nắng trắng xuyên qua phòng, đồng thời lan vào tâm trí Guynplên.

– Còn Đêa – ánh sáng nói với nó.