Việc cai quản ở đời loạn, chẳng thể tránh khỏi quan tâm khuếch trương thế lực, với khẩu hiệu vì dân vì nước, song mối quan tâm thực sự đến đời sống dân tình thường không nhiều. Ở cuối đời Hán, quần hùng cát cứ, hiểu được sinh hoạt của nhân dân, biết rõ những nỗi thống khổ của họ, đại khái chỉ có Tào Tháo và Lưu Bị. “Luận anh hùng trong thiên hạ duy chỉ có Sứ quân và Tháo”. Tin rằng đấy là ý nghĩ chân thực của Tào Tháo vậy. Đất Giang Nam vẫn là nơi giàu có, chính quyền Tôn Quyền có được địa lợi nhân hoà, trong khi đó dân sinh chẳng phải là vấn đề quan trọng. Trung Nguyên nhiều năm chiến loạn, đời sống dân lành khổ cực không chịu nổi, Tào Tháo có thể thuận lợi đánh bại được thế lực của Viên Thiệu gấp mình mười lần, do hiểu được nhân tâm, đã giành được sự giúp đỡ của nhân dân, đấy cũng là nguyên nhân chủ yếu. Vùng Tây Thục cố nhiên xa cách Trung Nguyên loạn lạc song trước đó bởi cha con Lưu Yên chỉ biết tăng cường thuế má, phóng túng cho cường hào quan lại đè ép dân lành, sản xuất bị phá hoại, đời sống dân lành rất khốn khổ.

Lưu Bị có thể thuận lợi đoạt lấy Ích Châu, nguyên nhân chủ yếu cũng ở đấy, là bởi những nhân sĩ, có chí hướng, muốn có đượcminh chủ điều hành.
Bởi thế, Gia Cát Lượng khi nắm công việc điều hành chính trị ở Ích Châu đối với vấn đề này đặc biệt quan tâm.
Để phục hưng đặt nền móng, việc quan trọng nhất là tăng cường quốc lực, mới không làm gián đoạn nhu cầu quân sự ở tiền tuyến của Lưu Bị. Song Gia Cát Lượng cũng hiểu rất rõ, chỉ dựa vào việc thu thuế chẳng thể làm cho quốc gia giàu mạnh, nước giầu thì dân phải giầu trước, dựa vào sự giàu có của dân là điều tất yếu. Trung Quốc cổ đại lấy nghề nông làm chính, bởi thế muốn tích cực cải cách quốc kế dân sinh ở Ích Châu ắt phải lợi dụng được những điều kiện tự nhiên ưu tú, lấy chính sách thúc đẩy nông nghiệp mọi mặt để có nhiều của cải. Nhân dân có tiền, chính phủ mới có nguồn thuế khoá, cách làm giống như thời cha con Lưu Yên, chẳng qua không giết gà lấy trứng mà thôi.

Muốn quán triệt chính sách, đối với nông dân đang ở thế yếu ắt phải bảo hộ hữu hiệu cho họ. Gia Cát Lượng xác định kế sách, chú trọng khuyến nông, không xâm chiếm thời vụ, chú trọng giảm thuế, không vơ vét hết của cải trong dân, hạ lệnh chính quyền các cấp, quan tâm thật sự đến nông dân, chẳng thể hô khẩu hiệu suông mà thôi. Ông yêu cầu các quan chức hành chính Thục Hán, khi sắp xếp quân sĩ và trưng dụng phu phen tạp dịch, tuyệt không chiếm dụng thời gian gieo trồng và gặt hái của nông dân, giảm nhẹ thuế má, ức chế cường hào bức hiếp nông dân, bảo hộ đượccho nông dân có không gian sinh tồn và sinh hoạt ổn định. Tam quốc chí có chép, Gia Cát Lượng phụ tá Lưu Thiện điều hành nước Thục, chính sách chủ yếu là khuyến khích nông nghiệp mọi mặt, bồi dưỡng sức dân, giữ gìn hoà bình lâu dài để nhân dân có cơ hội nghỉ ngơi. Ví như có chiến tranh nổ ra cũng phải lợi được lúc thời vụ không bận rộn, khuyến nông cho quân nghỉ ngơi, chia quân làm đồn điền, thực hành chế độ binh nông hợp nhất để giảm nhẹ gánh vác của nông dân. Cũng giống như Tào Tháo, Gia Cát Lượng rất xem trọng chính sách đồn điền. Hơn nữa ở vùng Hán Trung gần tiền tuyến, lại phải có những cơ sở đồn điền chủ yếu, đồn điền không những là nơi đóng quân khi có chiến tranh, làm tốt quan hệ quân dân, lại có thể giải quyết vấn đề lương thực. Lã Nghĩa sau khi kế tục Ngụy Diên làm Thái thú Hán Trung, lại có kế hoạch chiêu mộ dân du cư ở đấy làm đồn điền, chẳng những giải quyết không ít vấn đề xã hội, lại làm cho sức sản xuất quốc gia tăng rất nhiều. Tam quốc chí có chép, khi Lã Nghĩa làm Thái thú ở Hán Trung kiêm nhiệm đôn đốc nông nghiệp, tăng cường quân lương, lập được không ít công lao.