Đoàn Văn Cự sinh năm 1835 quê ở làng Bình An, Thủ Đức tỉnh Gia Định, nay thuộc thành phố Hồ Chí Minh. Cha ông là một nhà nho có lòng yêu nước nồng nàn. Ông bị thực dân Pháp theo dõi rời quê hương đến ở rừng Bưng Kiện, thôn Vĩnh Cửu, nay thuộc phường Tam Hoà, tỉnh Đồng Nai.

Đoàn Văn Cự là người thông minh, học giỏi. Nhưng ông không ra làm quan mà theo nghề cha làm thuốc, cứu chữa cho dân. Khi đã về già 67 tuổi, Đoàn Văn Cự đã tập hợp những người yêu nước trong tổ chức “Thiên địa hội”, bề ngoài mang tôn chỉ tôn giáo, song nội dung lại là hoạt động yêu nước, vì vậy dân Nam Kỳ gọi là “Hội kín”.

Ông có quy định chặt chẽ trong liên lạc, thông tin, dùng dù làm tín hiệu liên lạc như:

Dù mang bên Tả, Đảng viên
Đi việc cơ mật nói riêng chủ nhà
Dù mang cái móc trở ra
Bàn sơ chút việc ghé qua đi liền
Dù mang cái móc trở vô
Phải lo cơm nước với đồ nghỉ ngơi.

Đoàn Văn Cự còn xây dựng Bưng Kiện thành một căn cứ kháng chiến, ông đã chiêu mộ nhiều danh tài hảo hán, tinh thông võ nghệ, coi việc nghĩa là việc đại sự, một lòng vì nước, vì dân.

Lợi dụng những buổi giảng đạo, ông khơi dậy lòng yêu nước, căm thù giặc trong các “tín đồ”, đã thành lập lực lượng nghĩa quân bí mật với một lực lượng đông đảo, được trang bị vũ khí và có lương thực dự trữ.

Trong vòng ba năm (1902-1905) lực lượng “Hội kín” của Đoàn Văn Cự rất đông đảo ở khắp các tỉnh Miền Đông. Nơi có tổ chức Hội mạnh nhất là từ Bình Da Chợ Chiếu, (Hiệp Hoà) đến núi Nứa (Bà Rịa).

Để chuẩn bị khởi nghĩa, ông mua súng, lập lò rèn gươm giáo. Ông thường xuyên tập dượt binh pháp cho nghĩa quân. Lực lượng nghĩa quân mau lớn mạnh hoạt động mạnh ở rừng Bưng Kiện.

Ngày mồng 8 tháng 4 âm lịch (khoảng 5/5/1905), quân Pháp do một tên đại uý chỉ huy, bao vây, mai phục tới bờ suối cầu Khỉ…

Vòng vây ngày càng thắt chặt. Đoàn Văn Cự như có linh tính báo trước sự việc nghiêm trọng sắp xảy ra, ông lệnh cho hai tướng Hoàng Mè, Hoàng Giáp tập trung hàng trăm nghĩa quân bố trí lực lượng bảo vệ căn cứ. Đội quân mai phục từ sáng đến tối không thấy động tĩnh gì, ông cho rằng quân Pháp đã rút liền cho nghĩa quân giải tán về ăn cơm. Nhưng nghĩa quân vừa rút thì quân Pháp thắt chặt vòng vây, khi biết rõ trong nhà cụ không có ai, tên đại uý cùng vài tên lính hộ vệ tiến thẳng vào nhà cụ. Khi đó Đoàn Văn Cự đang gọn gàng trong bộ quần áo uy nghi, lẫm liệt, đầu chít khăn lụa điều, lưng thắt dây lưng vải hồng, dắt đoản đao chuôi đầu hổ đang đứng trước bàn thờ tổ, thấy tên đại uý Pháp cùng hai tên lính xộc bước vào, nhanh như cắt cụ xoay người rút đao chém xả vào đầu tên chỉ huy Pháp. Nhưng hắn né tránh kịp nên chỉ đứt mép tai và bị thương ở tay trái. Tên này thoát chết lập tức rút súng bắn vào Đoàn Văn Cự mấy phát, ông chết ngay trước bàn thờ Tổ.